اسلام و مسلمانان سریلانکا

4-2.     مسلمانان

حدود قرن پانزده میلادی تجار مسلمان و عرب بر جاده­ها و راه­های تجاری دریاها در اقیانوس هند و جنوب شرق آسیا مسلط شدند. بعضی از آن­ها در سواحل هند و سریلانکا اقامت گزیدند، با زنان محلی ازدواج کردند و به زبان تامیلی مخلوط با لغات عربی محاوره داشتند. خانواده­­های آنان نیز پیرو اسلام شده و به قوانین اسلام پایبندی داشتند، ضمن این که با برخی از آداب و رسوم ازدواج و فرهنگ محلی خانواده نیز کنار می­آمدند. در قرن شانزدهم زمانی که پرتقالی­ها کنترل راه­ها را در دست گرفتند، آزار و اذیت مسلمانان آغاز کردند. مسلمانان برای در امان ماندن از مزاحمت آن­ها به ارتفاعات مرکزی و یا به سواحل شرقی جزیره مهاجرت کردند. رشد آگاهی­های طی دو قرن اخیر بر جامعه مسلمان این سرزمین تاثیر داشته است. تمایل به درک ریشه­های عربی جامعه، تاکید بر فراگیری زبان عربی برای فهم قرآن و دایر کردن مدارس اسلامی برای بچه­های مسلمان از نشانه­های بازگشت مسلمانان سریلانکا به اسلام است. آیا مسلمانان باید حقوق و قوانین اسلامی و شریعت مستقل خود را داشته باشند یا نه سئوالی است که همچنان مطرح است. بارها دولت برای ساماندهی قوانین و مقررات ازوداج و ارث (احوال شخصیه) مسلمانان حرکت های عجولانه را انجام داده است. برای پرهیز از به حاشیه رانده شدن مسلمانان در دهه 1980 دولت دفتر امور دینی و فرهنگی مسلمانان را تاسیس کرد (sri lanka society, islam).

سیلان قدیم مقصد بسیاری از سیاحان و مهاجران بوده است. بنا بر روایتی اولین از گروه مسلمانان که به سیلان وارد شدند خانواده­هایی از بنی هاشم بودند که در اوایل قرن هشتم میلادی به وسیله خلافت ظالم عبدالملک مروان از فرات (عراق) رانده شدند. آن ها به طرف جنوب حرکت کرده و در منطقه "کنکان[28]" در جنوب شبه جزیره هند، در جزیره سیلان و در “ملکا”[29] سکونت گزیدند. گروهی از آنان که به سیلان آمدند هشت سکونتگاه قابل ملاحظه را در شمالشرق، شمال، و ساحل غربی جزیره شکل دادند و گروههای کوچکتری در ترینکومالی، جفنا، کلمبو، بربرین و گاله[30] مستقر شدند. بنا بر این منطقی به نظر می­آید که اعراب مسلمان حدود قرن هفتم و هشتم میلا دی به سیلان آمده­اند. حتی پیش از اسلام نیز گروهی از اعراب در سیلان زندگی می­کرده­اند. مسلمانان امروز سریلانکایی را می­توان به دو گروه کوچکتر مورو و مالایی[31] دسته بندی کرد. نام مورو را پرتقالی­های استعمارگر بر روی مسلمانان نهادند. مالایی­ها مسلمانانی هستند که از جزیره جاوه کالزی به این سرزمین آمدند و به لحاظ ظاهری و زبانی (که مخلوطی از زبان مالایی و لهجه محلی است) با موروها متفاوتند. مسلمانان در برابر استعمارگران و اشغالگران هلندی و پرتغالی و سپس انگلیسی (قرن 18) به خوبی مقاومت و به رغم با فشارها و محدودیت های مذهبی، سیاسی و اقتصادی، فرهنگ و مذهب خویش را حفظ کردند. اگر چه آنان از جامعه بزرگ اسلامی جدا افتاده بودند، اما با همگرایی و همچنین ارتباط با مسلمانان هند توانستند، هویت خویش را حفظ کنند؛ هر چند از فرهنگ هندوئیزم تاثیر پذیرفته و نسبت به بعضی از آداب رسوم غیر اسلامی (مانند رسم دوری در ازدواج) به شدت پایبند هستند. در عرصه­های اقتصادی و سیاسی مسلمانان همیشه نقش مهمی ایفا کرده­ و به عنوان یک اقلیت مهم در میان احزاب سیاسی پیوسته سرنوشت ساز بوده­اند.

در حالی که تامیل­ها تلاش دارند مسلمانان را تامیل نژاد و بخشی از جامعه و تاریخ تامیل معرفی کنند، دولت مسلمانان را از نژاد اعراب مهاجر و مستقل از تامیل ها می داند (Perera, 1955 , p. 16).      

نخستین نوشته تاریخی که از حضور اعراب در سیلان مطلبی عنوان کرده ماهاواناسا(تاریخ باستان سریلانکا) راجع به حکومت پاندوکابهایا که می نویسد این پادشاه در منطقه "آنورادهاپورا[32]" زمینی را به یوناس (مسلمین[33]) داد. با سقوط امپراطوری روم در قرن سوم میلاد، حضور آنان در میدان تجارت نیز پایان یافت و اعراب و پارسیان به سرعت این خلاء را پر کردند و در بنادر مختلف حاضر شدند. پس از فتح ایران، سوریه و مصر، اعراب کنترل ایستگاه­ها و بنادر مهم میان شرق و غرب را بدست گرفتند. بعضی حضور اعراب در سریلانکا و سوماتارا را در قرن اول میلاد تخمین زده­اند (Silvas, 1977 , p. 50).  

در حدود قرن هشتم پس از میلاد مسلمانان جوامعی را در بنادر هند، سیلان و شرق آسیا شکل دادند. سنگ نوشته­هایی که در بنادر کلمبو، ترینکومالی و جزیره پولیانتیوو[34] کشف شده حضور مسلمانان را در این بنادر گواهی می­کند. بخش منّار[35] که اسلام در آن جا گسترش یافته بسیار شبیه منطقه ساحلی مالابار[36] هندوستان است. بر پایه روایتی مسلمانانی که در مالابار زندگی می­کردند برای زیارت جای پای حضرت آدم (ع) پیوسته از بندر کرانگانور[37] به سریلانکا و به مقصد قله قدمگاه حضرت آدم (ع)[38] که تا به امروز نیز به همین نام شهرت دارد، سفر میکردند. جهانگرد معروف مسلمان ابن بطوطه (قرن 14) حقایق فراوانی را در باره نفوذ مسلمانان در سریلانکا در سفرنامه­اش ثبت کرده است.

در اواخر قرن هفتم میلاد جمعی از تجار مسلمانان که در سیلان مستقر شده بودند. از آن پی گروه­های زیادی از تجار مسلمانان که تحت تاثیر روایات مربوط به قدمگاه حضرت آدم (ع) قرار گرفته و مجذوب برخورد گرم حکام محلی شده بودند در این جزیره رحل اقامت انداختند. بیشتر آنان در مناطق ساحلی در صلح و کامیابی به سر می­بردند و در عین این که با مردم سیلان روابط تجاری و فرهنگی را داشتند با بغداد و سایر شهرهای مسلمانان نیز در تماس بودند (Abeyasinghe, 1966, p. 192).            

علل مختلفی باعث رشد جمعیت مسلمان در سریلانکا بود. سینهالی­ها بیشتر تمایل به کشاورزی و دامداری داشتند و کمتر به تجارت می­پرداختند، بنا بر این عرصه تجارت برای ورود مسلمانان کاملا باز بود. پادشاهان سینهالی نیز از اقامت مسلمانان در سریلانکا ارزیابی مثبتی داشتند، چرا که تماس­های سیاسی و تجاری فرامرزی و با آن سوی دریاها منافع بسیاری را عاید کشور می کرد. ضمن این که بردباری مذهبی مردم محلی نیز نقش حیاتی در اقامت همیشگی مسلمانان در سیلان داشته است. این طور به نظر می رسد که بسیاری از مسلمانانی که در این جزیره مستقر شده اند زنان مجرد بوده و با مسلمان کردن زنان سینهالی یا تامیل با آن­ها ازدواج کرده­اند. علت این که اکثر مسلمانان به زبان تامیل صحبت می­کنند شاید این باشد که شرکای تجاری آنان در بنادر جنوب هند تامیل زبان بودند و آنان این زبان را به خاطر سهولت کار تجاری خودشان انتخاب کرده بودند. البته دلیل دیگر آن نیز می تواند تماس آنان با برادران مسلمانشان در تامیل جنوب هندوستان باشد. بنا بر عقیده بعضی تمامی مسلمانان در سال 1024 میلادی نخست در بخش کلوتارا[39] در بیرولّا[40] در جنوب غربی سریلانکا در مستقر شدند. آموزه­های اسلام در باره برابری انسان­ها با یکدیگر توجه جوامع نجس­ها و طبقات پایین تامیل ها را به خود جلب و باعث گرویدن آنان به اسلام شد.        

بنا بر برخی از نوشته های تاریخی در مقطعی از تاریخ (قرن 14) این کشور یک حاکم مسلمان به نام وثیمی راجا[41] نیز داشته و در استان شمال مرکزی کورناگله حکومت می­کرده است. مورخین جدید بنا به هر دلیل این واقعیت را از تاریخ کشور حذف کرده­اند. وثیمی راجا پسر بهووانکا باهو اول [42] از همسر مسلمان او است. این زن دختر یکی از فرماندهان بوده است. پسر سینهالی پادشاه و وارث بلافصل تاج و تخت به نام پندیتا پاراکراما باهو سوم[43] تاجگذاری کرد. وی برای این که خیالش از بابت رقیب نداشتن در پادشاهی راحت باشد دستور داد تا چشمان برادر ناتنی خودش وثیمی راجا را کور کنند. نویسنده کتاب تاریخ باستان سیلان(ماهاوانسانا[44]) این واقعه ننگین را در تاریخش ذکر نکرده است. ابن بطوطه که در سال 1344 میلادی در جزیره سیلان بوده با وثیمی راجای کور (بهووانکا باهو دوم یا النگرکنار[45] یعنی حاکم لانکا)  ملاقات کرده است. فرزند وثیمی به نام پاراکراما باهو دوم[46] نیز مسلمان بود. این سلسله پادشاهی مسلمان در سال 1410 به پایان رسید. اگر چه همه پادشاهان این سلسله ممکن است مسلمان نبوده باشند، اما این که اسامی آنان روی سنگ نبشته در طول حدودا یکصد سال پیشوند سری سانگها بودهی (پیرو بودا) را ندارد، می­تواند نشانگر این باشد که آن­ها بودایی نبودند. بعلاوه ابن بطوطه نوشته او در این زمان حاکم مسلمانی به نام جالاستی را دیده که با یک پادگان متشکل از 500 نیروی مراکشی شهر کلمبو را اداره می­کرده است. با این که مسلمانان گاهی حاکم بوده­اند و با این که ربانشان تامیل است، تاریخ گواهی می­دهد که مسلمان با سینهالی­ها روابط نزدیکتری داشته­ و حتی در قرن چهاردهم روابطشان با پادشاهان سینهالی قویتر نیز شده و در کنار سینهالی ها طی یکصد سال با گسترش قلمرو حاکمیت پادشاهی تامیل و نفوذ آن در دریا مقابله کردند.

4-2-1.        مسلمانان مالایی (ملَی[47])

آغاز حضور جدی مسلمانان مالایی در سریلانکا از قرن سیزدهم است. در سال 1247 میلادی چندرا بهانو پادشاه منطقه ناخون سری دهامّارات در ایستوس کرا از جزیره مالزی با سربازان مالایی به سریلانکا حمله کرد. او تصمیم داشت تا مجسمه بودا را از پادشاهی سینهالی بستاند. او در حمله دومش به سیلان سربازانی از هندوستان را نیز با خود همراه کرد. در قرن سیزدهم چندرا بهانو برای پنجاه سال بر شمال سیلان حکومت راند. در سال 1709 هلندی­های استعمارگر پادشاه جزیره جاوا "سوزانا مانگکورات ماس[48]" را با تمامی بستگان و خدمه و همراهانش به سریلانکا تبعید کردند و به دنبال آن در سال 1723 نیز چهل و چهار تن از شاهزاده ها و شخصیت های مهم که در جنگ باتاویا[49] از شکست خورده و تسلیم شده بودند، با خانواده­هایشان به سریلانکا تبعید شدند. این خانواده ها هسته اصلی مسلمانان مالایی را در سریلانکا شکل دادند.  هلندی­ها ضمن ادامه تبعید مردم مالایی به سیلان شماری دیگری را نیز برای جبران کمبود نیروهای نظامی، پلیس و خدمه هایشان به این سرزمین می­آوردند. این عده در زمان استعمارگران هلندی و بعدها انگلیسی در خدمت آن­ها بودند. انگلیسی­ها نیز با قصد به زدن ترکیب جمعیت جزیره خانواده­های مالایی را به سیلان می­آوردند. عدم توفیق انگلیسی ها در جذب بیشتر نیروهای مالایی خارجی، پرداخت حقوق اندک به سربازان مالایی و از سویی پرداخت دستمزد بیشتر به گارکران باغ­های چای سبب بهم ریختگی امور نظامیان مالایی ارتش انگلیس در سال 1873 شد. در پی چنین اتفاقاتی، ارتش انگلیس هنگ نظامیان مالایی را در نیروهای پلیس ادغام و یا آنان را به عنوان نیروهای خدماتی جذب آتش­نشانی کرد  (Jayah, 1970, p. 70).  

4-2-2.        شیعیان

به جز گروه کوچکی از شیعیان بهره اسماعیلی و شیعیان اثناعشری تمامی مسلمانان سریلانکا سنی و اکثرا پیرو مذهب شافعی هستند. تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران هیچ گرایش محسوسی نسبت به تشیع مشاهده نمی­شد؛ اما پس از انقلاب برخی از علاقمندان به انقلاب و حضرت امام خمینی (رحمه الله علیه) پس از تحقیق مطالعه و یا عزیمت به قم برای فراگیری علوم اسلامی به مذهب تشیع گرویدند. روند شناخت و گرایش به مکتب اهل بیت(ع) هر چند کُند ولی با افزایش روبرو است.