چالش های زیست محیطی گرجستان

محیط زیست طبیعی و شهری

جدیت معضلات زیست محیطی در گرجستان در مقایسه با بیشتر جمهوری های شوروی سابق كمتر است. گرجستان این شانس را داشت كه پروژه های عمدة شوروی سابق كه به تخریب قسمت های عمده ای از محیط زیست محیطی از جمله اورال و آسیای مركزی منجر می گردید در این كشور اجرا نشد. امروزه تنها كمتر از ده كارخانه صنعتی در گرجستان به عنوان تهدید عمدة زیست محیطی به حساب می آیند.

در آن سو گرجستان در زمینه نبود انگیزه برای حمایت های زیست محیطی با شوروی سابق اشتراك داشت و در همین راستا تنها چند نهاد و قوانین حامی محیط زیست وجود داشت. استانداردهای شوروی سابق جزو بالاترین و سخت گیرترین استانداردهای دنیا محسوب می شد اما تعلق تمام زمین ها و منابع طبیعی به دولت و عدم توجه به مواد خام و مواد سوختی انگیزة كمی را برای حفاظت از محیط زیست در نزد افراد و عموم به وجود آورده بود. همچنین در تضاد موجود میان تولید و حمایت و توجه به محیط زیست همواره تولید در اولویت قرار داشته است. یك مدیر ممكن بود در اثر عدم موفقیت از رسیدن به اهداف تولیدی كارخانه خود عضویت در حزب و یا شغل خود را از دست بدهد. اما در مورد آسیب رسانی به محیط زیست حداكثر مجبور می شد حقوق یك ماه خود را به عنوان جریمه بپردازد.

مردم عامی نیز به همین ترتیب انگیزة چندانی برای حفظ یا حمایت از محیط زیست ندارند. آب شیرین و گاز طبیعی از نظر این مردم متعلق به همه افراد بوده این درحالی است كه در مقابل طبیعت به طور كلی به شخص خاصی تعلق نداشته و لذا هیچ كس جوابگوی آسیب رسانی به آن نبوده است. از سویی تبلیغات زیست محیطی به ندرت دیده می شود و آنچه كه از این نوع تبلیغات وجود داشته است همانند تبلیغات های دیگر چندان مورد توجه واقع نمی شد.

محیط زیست گرجستان به صورت غیرقابل برگشتی آسیب ندیده است. آمار رسمی شوروی سابق، قبل از استقلال این كشور شهرهای روستاوی و زستافونی را در میان 103 شهر آلود ه دنیا و دارای شرایط خطرناك از لحاظ آلودگی هوا قرار داده بود. اما تجزیه و تحلیل های دقیق تر تصویر كاملاً متضادی را نشان می دهد. به عنوان نمونه در زمینه دفع آلودگی های هوا دلایلی برای امیدواری وجود دارد. 23 آلاینده های ناشی از فعالیتهای صنعتی، از سه كارخانه صنعتی منشاء میگیرد (درصد باقی مانده ناشی از شش كارخانه دیگر است). با توجه به اینكه تقریباً صنایع خطرناكی به لحاظ اكولوژیكی در گرجستان وجود ندارد و نیز انباشت زباله های صنعتی در تعداد محدودی از كارخانه ها دیده می شود لذا زمینه اقدام برای جلوگیری از آلودگی هوا تسهیل می گردد. اگرچه تجهیزات موجود فرسوده بوده و نظم و انضباط سفت و سختی در زمینه كنترل صنایع دیده نمی شود و كاركنان كارخانه ها از تخصص لازم برخوردار نیستند اما این عوامل مانع از اجرای اصلاحات سریع و مناسب نخواهد بود.

با این حال دو معضل عمده و مرتبط به هم به نام جنگل زدایی و فرسایش زمین در گرجستان وجود دارد. این درحالی است كه در گرجستان همواره زمین مناسب و كافی برای تأمین غذای مردم وجود نداشته است. علاوه برآن، منابع محلی آلودگی از قبیل سیستم جمع آوری زباله در تفلیس و برخی شهرهای بزرگ دیگر این كشور باعث نگرانی است. آلودگی دریای سیاه نیز یك نگرانی عمده بین المللی است اگرچه میزان مشاركت گرجستان در آسیب رسانی به این دریا نسبتاً كم بوده و در این آلودگی دخالت كمتری داشته است.

فرسایش زمین عمدتاً ناشی از به كار گیری روش های نادرست كشاورزی به ویژه در مناطق كوهستانی است كه بخش قابل ملاحظه ای از زمین های كشاورزی با شیب بیش از 20 یا 30 درجه در این مناطق وجود دارند. در این میان جنگل زدایی به ویژه در سال های اخیر به فرسایش زمین كمك كرده است. در این روند جمعیت، ابتدا در روستاها و اخیراً در شهرها با قطع بی رویه درختان برای تأمین سوخت مورد نیاز خود مؤثر بوده اند. قطع درختان برای تهیه الوار و صدور آ ن به كشورهای دیگر معضل دیگر زیست محیطی گرجستان است.

البته راه حل هایی برای حل مشكلات فوق وجود دارد كه متضمن منابع مالی زیادی نیست. اما مدیریت و كنترل مناسبی را طلب می نماید. به عنوان مثال در صورتی كه مقامات محلی بخواهند، قادرند مشكل قطع غیرقانونی و بی رویه درختان برای صادرات را كه به شدت در حال گسترش است به سرعت كنترل و متوقف نمایند. این مساله كه آیا كشاورزی همچنان به عنوان فرسایش زمین باقی خواهد ماند یا نه بستگی به سیاست های كشاورزی در آینده دارد. آنچه مشخص است این است كه با اتخاذ یك سیاست اصولی و موثر و اجرا ی دقیق آن مساله و معضل فرسایش زمین می تواند دفع گردد. اما با توجه به قوانین سخت حقوقی و اقتصادی بسیاری از اقدامات مفید و موثر برای توسعه و حفظ محیط زیست نمی تواند در سیستم معمولی اقتصادی اجرا گردد.

حال با توجه به عدم وجود اقتصاد عملگرا در گرجستان و نیز نیاز به اصلاحات اساسی در ساختار حقوقی موجود این كشور طرح مسئله فوق در مورد گرجستا ن منتفی است. از سویی با توجه به این كه اقتصاد گرجستان در نخستین مراحل رشد خود قرار دارد ارایه قوانین، هنجارها و اقداما ت فنی در جهت كنترل محیط زیست در آینده چندان مشكل نخواهد بود اما آنچه مشخص است مردم هر زمان با وضع قوانین جدید و انجام اقدامات نو و یا پرداخت مالیات های تازه مخالفت مینمایند و به طور كلی یك عدم تمایل در مورد پذیرش آیین ها و ابتكارا ت جدید در بین آنها وجود دارد. به عنوان نمونه اصل "پرداخت های مربوطه به آلاینده ها" می تواند به آسانی ارایه شود و به صورت قانون در بیاید، اما سوا ل این جا است كه آیا علاقه و عزم و اراده ای برای عمل به آن وجود دارد و نیز اولویت های دولت در این زمینه كدامند.

دخالت در این مورد و حل مشكلات بسیار آسانتر است زیرا همانگونه كه قبلاً ذكر شد بسیاری از معضلات زیست محیطی در گرجستان مربوط به تكنولوژی نبوده و ارتباط مستقیم با سوء مدیریت و یا فقدا ن سازمان كارآمد لازم دارد لذا منابع مالی عمده ای مورد نیاز نخواهد بود. به عنوان مثال 45 % آلودگی هوای تفلیس كه ناشی از رفت و آمد وسایل موتوری است به فقدان مدیریت ترافیك، عادات نادرست رانندگی و وضعیت نامطلوب فنی وسایل نقلیه برمی گردد كه كلیه این نواقص می تواند با یك سرمایه گذاری نه چندان زیاد تحت كنترل درآید. اما آلودگی دریای سیاه یك معضل جدی بین المللی است كه سهم گرجستان در ایجاد این آلودگی در مقایسه با سایر كشورهای منطقه نسبتاً جزئی است. با این حال در جهت كنترل ورود انواع فاضلاب های تصفیه نشده به این دریا از طریق شهرهای ساحلی و یا از طریق تأسیس صنایعی چون پالایشگاه نفت باتومی و یا صنایع دیگر اقدامات بیشتری باید صورت پذیرد. در این میان فرسایش ساحلی دریای سیاه نیز عمدتاً ناشی از فقدان مواد رسوبی است كه معمولاً از طریق رودخانه ها به درون آن وارد و تأمین می شد. این مواد رسوبی در حال حاضر پشت سدهای مختلفی كه در جهت تولید برق و الكتریسیته ایجاد شده اند جمع و مسدود شده اند كه نمونه بارز آن در اینگوری مشاهده می شود. حفاری های بی رویه و عمدتاً غیرقانونی در بستر رودخانه ها و در مناطق ساحلی به روند فرسایش كمك می كند. البته مشكل اخیر قابل رفع بود و میتوانست به جای رودخانه ها و مناطق ساحلی در نواحی كه از سنگ های قدیمی و بی مصرف انباشته شده بوده صورت بگیرد.

از آنجایی كه كشاورزی تنها منبع عمده تخریب محیط زیست در گرجستان به شمار می آید، لذا دخالت در این زمینه و برنامه ریزی در این راستا می تواند در جلوگیری از تخریب محیط زیست بسیار مؤثر باشد. البته با توجه به گستردگی وسعت زمین های فرسایش یافته در طول سال های گذشته اقدامات محدودی را می توان در این زمینه انجام داد با این حال زمین های موجود فعلی در گرجستان به حد طبیعی خود نزدیك هستند. از سویی سیستم قدیمی كشاورزی كه از زمان شوروی سابق وجود داشته از بین رفته و الگوهای جدیدی در حال شكل گیری هستند. افزایش نقل و انتقال وسایل موتوری در جهت محل بار و كالا در سیستم بزرگراه های شمال جنوب و یا شرق و غرب (در راستای احیای جاده ابریشم بین آسیا و اروپا) می تواند آسیب های زیست محیطی جدی را به دنبال داشته باشد. آثار چنین آسیب هایی امروزه در اروپای غربی دیده می شود. در یك جمع بندی دولت گرجستان در مورد استفاده از فن آوری های بی خطر زیست محیطی به ویژه در بخشهای انرژی و كشاورز ی به نظر می رسد كه تمایل زیادی داشته باشد. این فن آوری ها شامل فن آوری هایی است كه در كشورهای غربی به علت هزینه بالا و مشكلاتی كه در بردارند چندان مورد توجه واقع نمی شوند اما بدست آوردن آن برای گرجستان در حال حاضر امكان پذیر است. در این زمینه قبلاً پیشرفت هایی به صورت آزمایشی صورت گرفته است.

در آغاز سال 1993 میلادی و با توجه به عدم توانایی دولت گرجستان در تأمین سوخت داخلی و عدم وجود راه حل مناسب دیگر، ابتدا ساكنین مناطق روستایی و سپس ساكنین مناطق شهری مجدداً به قطع درختان روی آوردند. توجه به این نكته لازم است كه گرجستان كشوری است با كوه های شیب دار و این شیب ها با پوشش درختان پوشیده شده است. تنها 17 درصد از درختان در دامنه های با شیب كمتر از 20 درجه قرار دارند.

علاوه بر حدود 2 میلیون هكتار از جنگل های دولتی 78 درصد در دامنه های با شیب بیش از 20 درجه قرار داشته و 43 درصد در دامنه های با شیب بیش از 30 درجه واقعند. امروزه فرسایش خاك، ریزش خاك كوه ها و فرود آمدن بهمن از نتایج بهره برداری های بی رویه از درختان این مناطق است. در بخش شرقی گرجستان جنگل زدایی به معنای نابودی آبهای سطحی و زیرزمینی است. امروزه مردم باید خانه های خود را گرم كنند و لذا تا جایی كه می توانند درختان در دسترس را قطع می كنند. دانش نسبی جنگل بانی كه شامل حفاظت از جنگل می شد آشكارا به فراموشی سپرده شده است. در حال حاضر در اطراف تفلیس الوار توسط افراد برای فروش تولید میشود و این افراد حضور خود را قانونی دانسته و نفعی در حفاظت از جنگل ها ندارند. اكثر جنگلهای اطراف تفلیس با هدف جلوگیری از فرسایش زمین درختكاری شده و لذا تخریب آنها از حساسیت زیادی برخوردار است.

یكی دیگر از عوامل محركه تخریب گستردة جنگل ها قیمت بالای الوار و چو ب درختان در كشور همسایه تركیه است. در این رابطه منطقه آجاریا به ویژه بیشترین آسیب را از بهره برداری های تجاری دیده است و تمام دامنه كوه های این منطقه عاری از پوشش درختان شده است. از نتایج این مساله این كه در اواخر دهه 1980 میلادی به دنبال وقوع سیل در این منطقه هزاران نفر بی خانمان شدند. الگوی فعلی جنگل زدایی آینده نگران كننده ای را برای منطقه به همراه خواهد داشت. سایر بخشهای غربی گرجستان با توجه به میزان رطوبت بالا و بارندگی های فراوان به صورت مشابهی در معرض خطر قراردارد. مقامات محلی در این زمینه دخالت نمی كنند زیرا آنها یا منابع لازم را در اختیار ندارند و یا اینكه علاقه ای به این مسأله نشان نمی دهند.