منابع انرژی و معادن تاجیکستان

منابع انرژی و معادن زیرزمینی

جمهوری تاجیکستان از لحاظ منابع زیرزمینی غنی و از جایگاه ویژه ای برخوردار است. بیشتر ذخایر شناخته شده معدنی را داراست. در حال حاضر بیش از 40 نوع مواد معدنی و فلز کمیاب از آنها استخراج می­شود. از جهت ذخیره­ی ذغال سنگ به عنوان یک منبع انرژی با 400 میلیون تن مقام اول را در بین کشورهای آسیای مرکزی دارد. مهمترین منابع کانی فلزی تاجیکستان عبارتند از: آهن، تنگستن، سرب، سرمه، روی، مس، قلع، جیوه، اورانیوم. مهمترین معادن سنگ­های قیمتی عبارتند از طلا، نقره، لعل، لاجورد، یاقوت فیروزه خارا، یاقوت بلور کوهی، سنگ یشم. برخی از مناطقی که معادن در آنها واقع­اند به قرار زیر می­باشند.

سرب و روی در آدرسن، مس تنگستن مولیبدن در ناحیه چارق دیران، زغال سنگ در نواحی شوراب روت ماغیان نظرایلاق منطقه ازدی میانده، آنتیمون و جیوه از معدن جی جی کود در تاجیکستان مرکزی، فلوراید کلسیم در وادی حصار، معادن طلا در نواحی درواز و زرافشان، فلزات قیمتی شامل کوارتز لوزیت کریستال کوهی انواع سنگهای مرمر و لاجورد در منطقه پامیر.

تاجیکستان تقریبأ فاقد منابع نفت و گاز قابل توجه است. کل ذخایر نفت و گاز این جمهوری 219 تن برآورد شده است. بخش اعظم منابع اندک نفتی این کشور نیز در اعماق بیش از هفت­هزار متری زمین در نواحی سل راه، امیروقیان، روت، کانی، بادام، دیازبیک، قچق، بل، بشتن، تک، شاه عنبری و برخی نواحی دیگر واقع شده اند که نیاز به تجهیزات پیشرفته جهت استخراج دارند. تاجیکستان 3/97 درصد فراورد­های نفتی مورد نیاز خود را از کشورهای مشترک المنافع و بخش باقی مانده را از سایر کشورها وارد می کند و تنها بخش اندکی از نیاز خود به انرژی­های فسیلی را خود تأمین می نماید و تعداد معدودی چاه نفت فعال نیز بدلیل مشکلات مالی با کاهش شدید تولید مواجه بوده اند به طوری که تولید نفت از سالانه 407 هزارتن به 24 هزارتن و تولید گاز از 400 میلیون مترمکعب به 42 میلیون مترمکعب کاهش یافته است. ولی در مجموع منابع نفت و گاز در تاجیکستان بسیار اندک است و این کشور بخش اعظم سوخت(نفت، گاز، بنزین و ...) مورد نیاز خود را ازبکستان و روسیه وارد می کند.

منابع اصلی آب آسيای مرکزی، در تاجيکستان و قرقيزستان موجود می­باشند. طبق مجله «TheInternational on Hydropower and dams» منتشره در سال 1997 ميلادی، تاجيکستان به لحاظ حجم ظرفیت­های انرژی در جایگاه 85  و از جهت ذخائر انرژی آب (527 بيليون در سال) پس از چين، روسيه، آمريکا، برزيل، زئیر، هند و کانادا در جایگاه 8 قرار دارد. به لحاظ دارابودن ذخائر آب، تاجيکستان در بين کشورهای مشترک­المنافع در جایگاه دوم قرار دارد. امروز تنها 5-6 درصد پتانسيل آب آن استفاده می شود. بنابراين ساخت نيروگاه های برقی - آبی برای تاجيکستان يکی از مسائل مهم کشور است و  تاجيکستان می تواند خودکفايي خود را در زمینه انرژی تأمين نمايد و شرايط مساعد را  برای کارخانه های صنعتی و کشاورزی فراهم آورده و صادرات نيروی برق را افزايش بدهد.  

منبع اصلی انرژی برق تاجيکستان را نيروگاه آبی برقی «نارک» (7/2 ميليون کيلوات) يکی از نيروگاه های پرقدرت جهان تشکيل می­دهد. از لحاظ ارتفاء، سد نارک پيشتاز در  مقياس جهانی 300 متر است. غير از نيروگاه آبی برقی نارک در تاجيکستان سدهای  بايپازين (در رودخانه وخش) و قيراقم در رودخانه سيردريا فعال می باشند.

در سال 1978 ميلادی ساخت نيروگاه آبی برقی عظيم راغون در رودخانه وخش (با قدرت 3600  ميگاوات) آغاز گرديد ولی با فروپاشی اتحاد شوروی  اين پروژه تعطيل شد. در حال حاضر با کمک مالی روسيه و جمهوری اسلامی ايران و ديگر سرمايه­گذاران خارجی ساخت نيروگاه های آبی برقی «سنگ­توده 1» (670 مگاوات- روسيه) و «سنگ­توده 2» (220 مگاوات ايران) ادامه دارد.

در مجموع، تولید برق به دلیل زمینه­ی مناسب نسبت به چند سال گذشته حدود شش برابر افزایش یافته و به 18 میلیارد کیلووات ساعت در سال رسیده است و حتی رود وخش به تنهایی توان تولید بالقوه­ی 45 میلیارد کیلووات ساعت برق را دارد و صادرات برق طی ده ماهه­ی اول سال 1999 بالغ بر 3/3395 کیلووات ساعت بوده است که نسبت به سال قبل از آن 16% افزایش را نشان می دهد(رادیو برون­مرزی تاجیکی، 1377). در تابستان سال 1382 روسیه خرید برق از تاجیکستان را از طریق شبکه­ی انتقال برق ازبکستان و قزاقستان آغاز کرد. برق صادراتی به روسیه از نیروگاه برق آبی نارک تاجیکستان تأمین می­شود و قرار است پنج میلیون کیلووات ساعت برق در یک شبانه روز از تاجیکستان به روسیه صادر شود.

تولید انرژی در این کشور تقریبا ثابت بوده و نزدیک به 1500 مگاوات است. رشد پایین تولید انرژی در این کشور گویای رشد کند اقتصادی در تاجیکستان است.

میزان تولید انرژی الکتریسیته از طریق سوخت­های فسیلی پس از استقلال این کشور از شوروی و قطع صدور نفت به این کشور به شدت کاهش یافت و در سال 2009 به رقم 2000 تن در سال رسیده است.

میزان تولید برق از طریق سدها در این کشور ثابت بوده که نشان از عدم سرمایه­گذاری این کشور برای تولید برق از این طریق است. در هر صورت تولید برق از انرژی آب پشت سدها 98 درصد از برق این کشور را تشکیل می­دهد.

افزایش میزان اتلاف انرژی الکتریسیته طی سالهای اخیر در تاجیکستان نشان از فرسودگی و عدم سرمایه گذاری در بخش انرژی این کشور دارد. این روند از سال 2008 شکل نزولی به خود گرفته اما در مقایسه با سالهای ابتدایی استقلال این کشور همچنان بالاست.

تولید انرژی الکتریسیته از گاز با قطع واردات گاز از شوروی در تاجیکستان به شدت کاهش یافته و تنها 2 درصد از برق مصرفی این کشور از این طریق تأمین می­گردد.

ثبات در تولید انرژی الکتریسیته در تاجیکستان نشان از کند بودن روند صنعتی شدن در این کشور دارد. زیرا این ارقام طی سالیان پس از استقللال این کشور تقریبا ثابت مانده است.

واردات انرژی در تاجیکستان کاهش یافته و با توجه به ثابت ماندن میزان تولید انرژی الکتریسیته در این کشور می­توان گقت که تاجیکستان در تولید انرژی الکتریسیته راه خود کفایی را در پیش گرفته است.

میزان استفاده از سوخت­های فسیلی در تاجیکستان از سال 1992 روندی رو به کاهش را طی کرده است که می­توان نتیجه گرفت این کشور از رشد صنعتی مناسبی برخوردار نیست.

میزان مصرف انرژی در تاجیکستان در سال 2009 اندکی بیشتر از 2000 تن (معادل زغال سنگ) بوده است و ثبات در این رقم از سال 1994 تاکنون تنها با رشد کند اقتصادی این کشور قابل تبیین است.

رشد اقتصادی نزدیک به صفر در تاجیکستان را می­توان در میزان مصرف انرژی الکتریسیته نیز به راحتی مشاهده نمود.

کاهش سرانه مصرف برق در تاجیکستان نشان از کاهش کیفیت زندگی و رشد اقتصادی در این کشور دارد که با توجه به افزایش جمعیت این کشور نتوانسته زیر ساخت­های لازم برای تأمین انرژی الکتریسته عموم مردم را فراهم آورد. این موضوع حتی در میزان مصرف بر اساس نفت هم مشهود است.

نمودار مصرف انرژی در بخش حمل و نقل در تاجیکستان گویای افت و خیز مصرف نفت در این کشور است. روند نزولی استفاده از انرژی در این بخش از سال 2007 تاکنون تا حدود زیادی ناشی از بحران اقتصادی و افزایش شدید قیمت نفت در جهان است.

SOURCE: Worldbank.org, 2011