روابط ادبی تاجیکستان و ایران
روابط ادبي ایران و تاجیکستان
نخستين اثر ادبي مربوط به ادبيات نوين تاجيك كه در ايران منتشر شد، داستان «آدينه» اثر صدرالدين عيني بود كه در سال 1927 در مجلة «سخن» چاپ شد. از آن زمان به بعد، نمونه‌هاي نثر و نظم ادبيات تاجيك در مطبوعات ايران، بويژه نشريه‌هاي فرهنگي و ادبي تقديم خوانندگان مي‌گرديد. در سال 1953 پاره‌اي از يادداشتهاي صدرالدين عيني با «كفش پيش پاماني حضرت خواجه اوباني» در شمارة يازدهم مجلة «پيام نو» و بخش ديگري از اين يادداشتها با عنوان «زن مرد گرديده» در شمارة دوازدهم همان مجله چاپ گرديد كه مورد توجه خوانندگان ايراني قرار گرفت. سال 1959در شماره چهارم مجلة «پيام نوين»، نمونه‌هايي از اشعار عبدالسلام دهاتي، سال 1960 در شماره‌هاي 11-12 همان مجله نمونه‌هاي شعر باقي رحيم‌زاده و امين‌جان شكوهي و سال 1974 در شمارة 8، حكايت پولاد تالس با نام «لاله» به همراه نمونه‌هايي از اشعار باقي رحيم‌زاده، امين‌جان شكوهي، عبدالسلام دهاتي، مؤمن قناعت و لايق شيرعلي چاپ شد. همچنين مجلة «سخن» در شمارة 11 سال 1971 و شمارة 5 سال 1972 به ترتيب نمونه‌هايي از اشعار مؤمن قناعت و اشعار لايق شيرعلي و موجوده حكيم‌اوا را چاپ كرد.
مجلة «آينده» در شماره‌هاي مشترك 5-7 سال 1991، نمونة اشعار عبيد رجب، سليم‌شاه حليم‌شاه، گلنظر كيلدي، رحمت نذري، در شماره‌هاي 7-12 سال 1992 شعرهاي لايق شيرعلي، عبيد رجب، و در سال 1993 نمونه اشعار مؤمن قناعت، قطبي كرام و كمال نصرالله را در دسترس خوانندگان خود قرار داد.
شماره‌هاي مشترك 7-9 سال 1990 مجلة «سيمرغ» به طور كامل به معرفي فرهنگ و ادب تاجيك اختصاص دارد. شماره‌هاي 1-2 سال 1995 اين مجله داستان «ياران با همت» ساتم الوغ‌زاده را چاپ شده است.
همچنين شمارة اول مجلة «خاوران» (سال 1991) و شمارة 21 مجلة «كلك» (سال 1991) اقدام به چاپ به ترتيب حكايتي از بهمنيار و شعري از عبيد رجب كردند.
مجلة «آشنا» در شمارة چهارم سال 1992 خود، شعرهايي از ميرزا تورسون‌زاده، در شمارة ششم همان سال اشعاري از اسكندر ختلاني و در شمارة نهم، شعري از ميرزا تورسون‌زاده و نيز شعري از گلرخسار را در دسترس خوانندگان قرار داد.
شمارة هشتم سال 1993 مجلة «كيهان فرهنگي» اساساً ويژه‌نامة فرهنگ تاجيكستان است. مجلة «شعر» نيز در شمارة اول سال 1993، اشعاري از پيرو سليماني، ميرزا تورسون‌زاده، گلنظر، در شمارة ششم همان سال شعرهايي از فرزانه و مجلة «گلچرخ» در شمارة پنجم سال 1992 شعري از عسكر حكيم و مجلة «جهان كتاب» در سال 1999 نمونه‌هايي از اشعار شهريه ادهم را منتشر كرد.
روزنامة «جمهوري اسلامي» در4 ژوئن سال 1998، اشعار دوازده تن از شاعران تاجيك به نامهاي گلرخسار، فرزانه، ضيا عبدالله، نظام قاسم، سليم ختلاني، سياوش، خيرانديش، محمدعلي عجمي و ... را چاپ كرد.
كتاب «خورشيدهاي گمشده» كه شامل نمونة اشعار يكصد شاعر قرن 20 تاجيكستان است، در سال 1998 به كوشش آقاي عليرضا قزوه، شاعر معاصر ايراني منتشر شد. همچنين طي سالهاي اخير، كتابهايي از استاد صدرالدين عيني، ميرزا سراج حكيم، مؤمن قناعت، لايق شيرعلي، گلرخسار صفي، عاشور صفر، عبدالحميد صمداف، گلنظر كيلدي، فرزانه خجندي، مهمان بختي، عسكر حكيم، محمدزمان صالح، رحمت نذري، محمدعلي عجمي و ... از طريق انتشارات «الهدي»، «سروش»، «بوعلي»، «بلخ»، «به‌آگاه»، «حوزة هنري تهران» و ... منتشر شده است.
متقابلاً در تاجيكستان، مجموعه اشعار امام خميني (ره)، ايرج ميرزا، محمدحسين شهريار، پروين اعتصامي، فروغ فرخزاد، فرخي يزدي، خليل ساماني، هوشنگ ابتهاج (سايه)، ژاله اصفهاني، سياوش كسرايي، نادر نادرپور و در زمينة ادبيات داستاني: گزيدة آثار منثور بزرگ علوي، محمد حجازي، مرتضي مشفق كاظمي، پرويز قاضي سعيد، خسرو خوارزمي و ديگران و نيز كتابهاي ديگر منثور و منظوم از جمله «امواج قارون»، «گل خندان»، «حكايتهاي نويسندگان معاصر ايران» (در دو جلد)، «پيوند»، «زنجير گسسته» و ... از طريق انتشارات مختلف تاجيكستان در دسترس خوانندگان تاجيكستاني قرار گرفته است.
همچنين در مطبواعات تاجيكستان مقالات بيش از 150 نويسنده، شاعر و محقق ايراني منتشر شده است. در نشر و ترويج آثار علم و ادب ايران، روزنامه‌هاي «معارف و مدنيت»، «آموزگار» (قبلاً «گزيتة معلمان»)، «مدنيت تاجيكستان»، «ادبيات و صنعت»، «تاجيكستان شوروي» (قبلاً «تاجيكستان سوويتي»)، «جمهوريت»، «جوانان تاجيكستان» (قبلاً «كومسومول تاجيكستان»)، «سامان»، «پيوند»، «همراز» و مجله‌هاي «نداي شرق»، «فرهنگ»، «ارمغان»، «معرفت»، «ادب»، «مردم گياه» و ... نقشي مهم داشته‌اند.
«نمونة ادبيات تاجيك» صدرالدين عيني كه در سال 1926 با حروف فارسي در شهر مسكو منتشر شد، نخستين اثر پژوهشي بود كه توجه اهل علم و ادب ايران را به خود جلب كرد. سعيد نفيسي اولين كسي بود كه در مجلة «شفق سرخ» (3 مارس 1928) نقدي دوستانه بر اين اثر نوشت.
بعدها و بويژه در سالهاي اخير، ناشران ايراني اقدام به چاپ كتابهاي ادبي، علمي و پژوهشي اديبان و دانشمندان تاجيك از جمله باباجان غفوراف، عبدالغني ميرزايف، محمدجان شكوري، نصرت‌الله رجب‌اف، رجب امان‌اف، محمدالله لطف‌الله‌اف، اعلاخان افصح‌زاد، مقدمه اشرفي، سلامت‌شاه نيلابيك‌اف، جوره‌بيك نذري‌اف، روزي احمداف، كمال عيني، ولي صمد، ميرزا ملااحمداف، و … نمودند.
همچنين چندين مجموعه مقالات پژوهشگران و اديبان تاجيكي در مجموعه‌هاي «تاجيكان در مسير تاريخ»، «مقالات مجمع بزرگداشت كمال خجندي»، «ديدار آشنا»، «ره‌آورد»، نامة آل سامان» و … در ايران چاپ شده است.
افزون بر اينها، بسياري از مقالات علمي و ادبي عالمان تاجيك نظير صدرالدين عيني، باباجان غفوراف، محمد عاصمي، صالح رجب‌اف، محمدجان شكوري، رحيم مسلمانيان، ميرزا ملااحمداف، اعلاخان افصح‌زاد، كمال عيني، احرار مختار، رسول هادي‌زاده، يوسف‌شاه يعقوب‌شاه، خدايي شريف‌اف، اسرار رحمان‌اف، اكبر تورسون‌زاده، عبدالنبي ستارزاده، عبدالقادر منيازاف، شراف‌الدين رستم‌اف، عبدالله‌جان اسحاق‌اف، روشن رحماني، عسكرعلي رجب‌زاده، روزي احمداف، نظام نورجان‌اف، پروانه جمشيد‌اف، عبدالمنان نصرالدين، ولي صمد، سعدالله اسدالله، صفر عبدالله، دل‌‌افروز اكرامي، لاريسا دادخدايوا، محمدجان محمدخواجه، عبدالخالق نبي‌اف، ابوبكر ظهورالدين، عمر صفراف، عالمجان خواجه مراداف، عظيم بيضايف، عثمان نظير، عبدالحي كاملي، ناصر سليم، صلاح‌الدين فتح‌الله، ميرزا شكورزاده، امريزدان عليمردان‌اف، فاتح عبدالله، سيف‌الدين ميرزازاده، سيد برهان‌الدين بزرگمهر، نورمحمد سيدزاده، لقمان بايمت‌اف، معروف رجبي و ديگران، در نشريه‌ها و مجلات گوناگون علمي و فرهنگي ايران، نظير «سخن»، «پيام نو»، «پيام نوين»، «يغما»، «خوشه»، «آينده»، «سيمرغ»، «كيهان فرهنگي»، «آشنا»، «مطالعات آسياي مركزي و قفقاز»، «ايرانشناخت»، «آريانا»، «خاوران»، «مطالعات ايراني»، «گلچرخ»، «شعر»، «كلك»، «آدينه»، «دنياي سخن»، «نامة فرهنگ»، «مطالعات تاريخي»، «ادبستان»، «نشر دانش»، «نامة پارسي»، «ترجمان وحي»، «بخارا»، «قرار»، «خراسان‌شناسي» و … چاپ و منتشر شده است.
در تاجيكستان نيز آثار ادبي و علمي دانشمندان ايراني از طريق انتشارات اين كشور چاپ شده است كه از جمله مي‌توان به كتابهايي مانند «جستجو در تصوف ايران» عبدالحسين زرين‌كوب، «فلسفه از آغاز تاريخ» محمد رشاد، «فرهنگ برهنگي و برهنگي فرهنگي» غلامعلي حداد عادل، «چشم‌انداز شعر امروز تاجيك» علي‌اصغر شعردوست، «فنون و صنايع ادبي» تقي واحديان كاميار، «ايران در عهد سامانيان» جواد هروي و … و همچنين چاپ آثار علمي، ادبي و تحقيقاتي انديشه‌منداني نظير محمدتقي بهار، سعيد نفيسي، علي شريعتي، محمدرضا شفيعي كدكني، پرتو علوي، پرويز ناتل خانلري، جلال متيني، حسين رزمجو، جلال‌الدين كزازي، رضا براهني، خسرو فرشيدورد، غلامرضا ستوده، لطفعلي صورتگر، علي دستغيب، احمد شاملو، محمدرضا باطني، فريدون جنيدي، احسان طبري، بزرگ علوي، فاطمه سياح، ناصر مكارم شيرازي، مرتضي مطهري، محمود دولت‌آبادي، ژاله آموزگار، مهدي رستگار، حسين اميد، ذبيح‌الله صفا، محمدعلي اسلامي ندوشن، صادق هدايت، علي دشتي و ديگران كه شمارشان بيش از يكصد نفر است، اشاره نمود.
كارهاي ادبی مشترك
ايران و تاجيكستان در طي اين چند سال اخير، يك سلسله كارهاي مشترك فرهنگي انجام داده‌اند كه در حوزة مناسبات فرهنگي دو كشور داراي ارزش و بهاي بسيار است. از مهمترين كارهاي انجام شدة اين سالها، برگزاري جشنهاي 1000 سالگي تأليف شاهنامة بي‌زوال حكيم ابوالقاسم فردوسي، 680 سالگي مير سيدعلي همداني، 675 سالگي كمال خجندي و 1100 سالگي دولتداري سامانيان در تاجيكستان و ايران مي‌باشد.
سفارت جمهوري اسلامي ايران در تاجيكستان، نقش بسزايي در ارتقا و رشد روابط فرهنگي دو كشور داشته است. به اهتمام اين سفارت، كتابخانه‌هايي در شهرهاي دوشنبه، خجند، كولاب، خاروغ، كاني بادام، پنجكنت و استروشن (اوراتپه) و اتاقهاي ايران در دانشكدة ادبيات دانشگاه دولتي ملي تاجيكستان و دانشگاه دولتي خجند تأسيس يافت. همچنين به اهتمام سفارت ج.ا. ايران آرامگاههاي رودكي در شهر پنجكنت، ميرسيد علي همداني در شهر كولاب و نيز شماري از مساجد در ديگر نواحي تاجيكستان بازسازي و مرمت شد.
از جمله اقدامات مهم ديگر اين سفارت در تاجيكستان به شرح زير است:
· برگزاري سمينار بين‌المللي علمي «دولت و تمدن سامانيان» در شهر دوشنبه.
· مجمع علمي «تمدن، تاريخ و فرهنگ سامانيان» در شهر مشهد به مناسبت 1100 سالگي دولت سامانيان با همكاري بنياد فرهنگ تاجيكستان.
· چاپ كتاب نفيس «سامانيان و احياي تمدن فارسي تاجيكي» در دو جلد با حروف كريل و فارسي.
· نشر مجلة «ارمغان» با همكاري بنياد فرهنگ تاجيكستان به خط كريل.