اسلام و مسلمانان تاجیکستان
1-1-7. جایگاه روحانیون در میان تاجیکان
در این میان وجود روحانیان تاجیک و نقش آنها در حفظ هویت اسلامی مردم قابل توجه است. روحانیت تاجیکستان در میان روحانیان آسیای میانه از امتیازات ویژهای برخورداراند. برخلاف ویژگی ارتجاع و تحجر عمومی روحانیان این منطقه، روحانیان تاجیک از تحول و رشد فکری و سیاسی خاصی بهرهمند میباشند. به طور کلی روحانیت تاجیکستان را میتوان به چهار گروه تقسیم کرد.
1- روحانیت رسمی دولتی. یعنی روحانیانی که تابع اداره امور دینی یا قاضیات میباشند. 2- شخصیتهای متصوفه؛ علماء بزرگ مناطق مختلف که تمایلات صوفیگری داشته و اکثراً پیرو طریقت نقشبندیه و یا قادریه میباشند. این گروه وابسته به هیچ نهاد رسمی نبوده. 3- ملاهای قشلاق. روحانیان کمسواد غیررسمی مقیم روستاها. 4- روحانیان حرکتی. قشرجوان روحانی که از دیدگاهها و افکار اجتماعی مترقی برخوردارند که اساس نهضت اسلامی تاجیکستان را پایهریزی نمودند. این گروه که عمدتاً در روستاها و شهرکهای کوچک حضور دارند، با استفاده از ریشه های اعتقادی مردم و تحرک دینی دهه 1980.م با ترویج فکر سیاسی اسلام در میان جوانان آنان را آماده شروع حرکتی عمومی برای اجراء احکام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اسلام نمودند. با توجه به ویژگیهای خاص مناطق مختلف تاجیکستان این حرکت از نفوذ مردمی یکسانی برخوردار نبود. در حالیکه استانهای جنوبی چون فرقانه تپه زمینهساز جنبش اسلامی بودند، مناطق شمالی چون خجند به گروههای متحجر روحانی دلبستگی داشتند. (حسینی، 1998: 19)
علاوه بر آن رواج افکار روشنگری باعث گردید که دستهبندی دیگری میان افراد دیندار و روحانیان شکل گیرد. از یک طرف عقاید راسخ شده دینی که با افکار سست و خرافات عمومی در آمیخته بود و از طرف دیگر حرکت اصلاحی که درصدد تصحیح احکام دین و جداسازی اوهام (رنگ دینیافته) بود. گروه نخست با حرکت تجددطلب روحانیت به مقابله برخاست. تهدید منافع مادی و عدم تطابق ایدههای جدید با باورهای ذهنی سنتی انگیزه این تقابل بود(حسینی، 1376: 13).
2-1-7. ریشههای شیعهگری در میان تاجیکان
در میان علائق دینی و مذهبی موجود، تاجیکها اشتراکات فراوانی با تشیع دارند. از نظر عقیدتی، به تشیع نزدیکتر اند(دولتآبادی، 1374: 248). برخلاف برخی از گروههای اهل سنت، تاجیکها به اهل بیت پیامبر(ص) علاقه وافر دارند که این امر از نامهای رائج در این کشور کاملاً هویداست. اصولاً در میان حنفیهای آسیای میانه به خاطر وجود ریشههای قوی تصوف، گرایشهای اساسی به تشیع مشاهده میگردد. ارادت به اولیاء و زیارت مکانهای مقدس و قبور صلحاء و ورد و ذکر در میان روحانیان تاجیک امری رائج می باشد. همین امر جایگاه فرقه وهابیت را با مشکلات جدی روبه رو میسازد.
3-1-7. شیعیان اسماعیلی
اقوام منطقه کوهستانی پامیر از حدود اوائل قرن پنجم برخلاف سنی مذهبان ماوراءالنهر مذهب شیعه اسماعیلی را پذیرفتند. بدین ترتیب پامیر به شکل مأمنی برای فراریان اسماعیلی درآمد(رمضانزاده، 1376: 101). شیعیان اسماعیلی همزیستی مسالمتآمیزی با حنفیهای منطقه داشتهاند. بعد از قوت گرفتن نهضت اسلامی تاجیکستان شایعهای از سوی مخالفین مبنی بر تکفیر این فرقه توسط سیدعبدالله نوری و تورجان زاده رهبران نهضت اسلامی مطرح گردید که توسط ایشان تکذیب شد.
دولت تاجیکستان نیز تلاش دارد تا افکار این فرقه را به سمت خود معطوف سازد. در جریان سفر آقاخان رئیس این فرقه به بدخشان، رئیس جمهور تاجیکستان او را همراهی کرد که مورد استقبال پرشور مردم قرارگرفت. آقاخان ظاهراً ایرانی و اهل محلات بوده و در سوئیس زندگی میکند و مورد علاقه عموم مردم اسماعیلی میباشند. اسماعیلیان بدخشان مورد توجه شاهزاده صدرالدین آقاخان، کاندیدای سابق دبیر کلی سازمان ملل نیز هستند(رمضانزاده، 1372: 32).