کتاب های درسی در مدارس تاجیکستان
2-11. كتابهاي درسي
مدارس تاجیکستان
همزمان با تأسيس مكاتب اصول جديد، يكي از مشكلات عمده عدم وجود كتابهاي درسي به زبان فارسي تاجيكي بود. در ميان روشنفكران تاجيك سيداحمد وصلي يكي از نخستين کساني بود كه به تأليف چنين كتاب درسي با نام «بيان‌الحروف» اقدام كرد كه اين كتاب در سال 1903 در دسترس معلمان و شاگردان قرار گرفت.
يكي از نخستين مؤسسان مكتب اصول جديد به زبان فارسي تاجيكي در شهر باستاني سمرقند و عموماً آسياي ميانه عبدالقادر شكوري چند كتاب درسي از قبيل «جامع‌الحكايات»، «زبدة‌الاشعار»، الفباي «رهبر سواد» را تهيه نمود.
«جامع‌الحكايات» ع. شكوري كتاب قرائت است براي دانش‌آموزان سال دوم مكاتب ابتدايي. اين كتاب سال 1907 تهيه و در سالهاي 1909 و 1911 به چاپ رسيده است.
سال 1911 اين كتاب كه به عنوان چاپ اول در شهر سمرقند صورت گرفته بود، شامل 72 صفحه شده، با حروف بزرگ و زيبا در كاغذ نفيس چاپ شده است. عبدالقادر شكوري در ابتداي كتاب در خصوص اصول آموزش و پرورش در مكاتب اصول جديد پندها و نصایح آموزشي داده است. در اين كتاب 49 حكايت و 14 پارة منظوم قرار دارد. از 49 حكايت اين كتاب 10 حكايت آن از روسي ترجمه شده است.
| 12 |
عبدالقادر شكوري خود راجع به كتاب گفته است «اين رساله براي اخلاق شاگردان كلاس دوم مكتب ابتدايي از كتابهاي فارسي و تركي ترجمه و تأليف شد»( وصليسمرقندي، 1989: 118).
«جامع‌الحكايات» از نظر زبان و اسلوب بيان يكي از بهترين نمونه‌هاي زبان ادبي فارسي تاجيكي آن دوره محسوب مي‌شود كه با اسلوبي روان و مناسب با فهم كودكان تنظيم شده است.
در سال 1908 ميراز عبدالواحد منظم براي دانش‌آموزان مكتب جديدي كه در شهر بخارا با همدستي صدرالدين عيني، احمدجان حمدي و حامدخواجة مهري تأسيس نموده بود، شيوه‌نامة نگارش الفباي فارسي را با نام «رهبر خط» تأليف و تنظيم نمود كه شامل 42 صفحه بود و در پيشگفتارش تأكيد شده كه «براي آساني خطنويسي کودکان نوآموز اين دفتر «رهبر خط» را به نظر قبول معلمين گرام منظور گردانيده»(تبراف، 1991 : 29).
در اين دوره صدرالدين عيني نيز چند كتاب درسي براي مكاتب اصول جديد از قبيل «تهذيب‌الصبيان»، «ترتيل‌القرآن»، «ضروريات دينيه»، «بهار دانش» و «خالده يا قِزباله» تهيه نموده است.
قسمت اول كتاب «تهذيب‌الصبيان» در مورد مكتب و معارف، علم و دانش، حرمت استاد و والدين، اهميت دانش‌آموزي، دوستي و رفاقت، نیكوكاري و عالي‌همتي، همچنين فصل‌هاي سال و عالم نباتات و حيوانات و قسمت دومِ آن كه «خاندان خوشبخت» ناميده شده، پيرامون زندگي خانواده‌اي كشاورز با زباني سليس و روان است.
از ديگر كتابهاي درسي كه صدرالدين عيني براي دانش‌آموزان دوره ابتدايي دخترانه تهيه نموده بود «خالده يا قِزباله» مي‌باشد. اين كتاب درسي ماه فورية سال 1922 نوشته شده، پس از دو سال يعني 2 ژانوية سال 1924 با مساعدت ميرزا عبدالواحد منظم در شهر برلين آلمان به چاپ رسيد كه شامل20 صفحه،30 حكايت كوچك پند و اخلاقي از قهرمان داستان دختري به نام خالده است.
| 15 |
«الفباي مكتب اسلاميه»، «كتاب‌الاطفال»، «تاريخ مختصر اسلام»، «عمليات اسلام»، «مدخل جغرافياي عمراني»، «مختصر جغرافياي روسيه»، «منتخب جغرافياي عمومي»، «اسباب سواد» و خريطه‌ها تركستان، بخارا، خيوه و … از جمله كتابهاي درسي ديگر به قلم محمد خواجة بهبودي بودند كه از طريق انتشارات «بهبودي» در دسترس خوانندگان قرار گرفت. او اين كتب درسي را بر اساس كتابهاي درسي روسيه و به تقليد از كتابهاي درسي مكاتب اصول جديد كشورهاي شرق همسايه تأليف نمود.
عصمت‌الله رحمت‌الله‌زاده بر اساس تجارب بيش از ده سالة معلمي خود، در سال 1913 كتابي با نام «رهبر مكتب» تهيه نمود كه سال 1915 در شهر تاشكند چاپ شد. «رهبر مكتب» با اصول آوازي- هجايي در 46 صفحه و براي 90 درس تهیه شده است.
طي همين سالها تعدادي كتب درسي ديگر براي مكاتب ابتدايي اصول جديد تاجيكي نيز تأليف گرديد كه «استاد اول» سعيد رسول سعيدعزيزاف، «رهبر فارسي» و «منتخب گلستان يا قرائت فارسي» ملا محمد رسولي، «راهنماي سواد»، «خوانش» و «رهبر سواد» حاجي معين، «معيار الاخلاق» و «تاريخ عام» سياح، «ترتيل‌القرآن» و «گنجينة حكمت» صديقي عجزي، «سال نخستين» و «دبستان تاجيك» سعيدرضا علي‌زاده، «راهنماي حساب» و «الفباي تاجيك» نصارمحمد افغان و باز چندي ديگر از اين قبيل‌ند.
به طور کلی وضع آموزش و پرورش در مجموع و تعداد مكاتب و مدارس و سطوح مختلف آن پاسخگوي زمانه نبود.
تقريباً در تمام مكاتب و مدارس سنتي، تعليم و تربيت با اصول قديم صورت مي‌گرفت و علوم جديد تدريس نمي‌شد.
مكاتب روسي- محلي نيز به دانش‌آموزان دانش كافي ارائه نمي‌کردند. به این دلیل كه براي دولتمداران روس از میان جوانان محلي، از جمله تاجيكان، دستيار خدمتکار میخواستند، نه عالم و دانشمند! برخي از مكاتب جديد تحت تأثير ايدئولوژي پان‌تركيسم باقی مانده بود. به اين دلیل كه اين مكاتب تحت تأثير مكاتب جديد تركي بودند و به دليل عدم وجود كتب درسي به زبان فارسي تاجيكي طي چند سال اول، از كتب تركي استفاده مي‌كردند.
در دورة پان‌تركيستها كه پس از انقلاب‌هاي روسيه و بخارا به قدرت رسيده بودند، فرزندان تاجيك در مكاتب تازه تأسیس شوروي، ابتدا به زبان تركي عثماني و از سال 1922 به زبان ازبكي تحصيل مي نمودند كه اين وضعيت غير قابل تحمل بود.
تعداد دانش‌آموزان در اين مكاتب بسيار ناچيز بود و اكثر كودكان از آموزش و پرورش بي‌نصيب بودند. چنانكه سال 1907 در شهر خجند كه داراي 36283 نفر اهالي بود، همگي 1 آموزشگاه روسي - محلي با 57 نفر، 1 دورة شبانه با 60 دانش‌آموز، 39 مدرسه با 668 نفر و 43 مكتب با 415 دانش‌آموز كه همگي 110 نفر را تشكيل مي‌داد فعاليت مي‌نمود.
در آن قسمت آسياي ميانه كه تحت تسلط بیشتر روسيه بود، در بخش آموزش و پرورش نيز بي عدالتي و نابرابري به چشم مي‌خورد. چنانچه سال 1911 در سراسر ولايات سمرقند، فرغانه و سيردريا همگي 143 مكتب روسي- محلي فعال بوده، در آنها 8961 نفر تحصيل مي‌نمود كه از تعداد عمومي اهالي اين ولايات 77/ درصد را تشكيل مي‌داد. حال آنكه سال 1909 در ولايت فرغانه كه همگي 14722 نفر اهالي روس‌زبان زندگي مي‌كرد، 26 مكتب فعاليت مي‌كرد و داراي 2625 دانش‌آموز بود(باباخان‌اف ،1975: 187).
نه تنها حکومت بخارا، بلكه روسية پادشاهي نيز به آموزش و پرورش توجهي نمي‌كرد و نسبت به ديگر مراكز ديگر، بودجة بسيار ناچيزي براي آموزش و پروش اختصاص مي‌داد. چنانكه سال 1905 در شهر خجند براي ادارة پليس شهري مبلغ 7927 روبل، سال 1910 ميلادي 9952 روبل، سال 1916 ميلادي 16075 روبل و براي مكاتب در سال 1905 همگي 571 روبل، سال 1910 ميلادي 1210 روبل و سال 1916 ميلادي 2635 روبل اختصاص داده شده بود(باباخان‌اف ، 1975: 187). از همين رو آموزش و پرورش در تمام سطوح نياز به اصلاحات و تغييرات جدي داشت.
تعداد دانش‌آموزان در تاجیکستان از ابتدای قرن 21 تاکنون تغییرات چندان زیادی نداشته است.
اما از میزان کودکان محروم از تحصیل کم شده است که نشان دهندهی توسعه انسانی این کشور در این حوزه میباشد.
SOURCE: Worldbank.org, 2011
تعداد دانش آموزان در مقطع دبیرستان با شیبی ملایم در حال افزایش است که نشاندهنده افزایش کیفیت زندگی و تعداد تحصیل کردگان در این کشور است.
نمودار - میزان باسوادها
SOURCE: UNESCO. Org