نهادها و مراکز دینی مسلمانان روسیه
در روسیه مسلمانان در قالب ساختارهایی رسمی و ثبت شده فعالیت می کنند و این موضوع به سنت های روسیه تزاری و کمونیستی مربوط می شود که سنت ثبت و رجیستراتسیا همواره ابزار کنترل و نظارت حکومت بوده است. اداره دینی مسلمانان روسیه که وظیفه رهبری امت مسلمانان روسیه را بر عهده دارد، برای اولین بار در زمان امپراتوری کاترین دوم در قرن 18 میلادی تاسیس شد. اولین حکم عالی آن توسط کاترین در تاریخ 22 سپتامبر 1788 با عنوان « مجمع دینی قوانین محمدی شهر اوفا » صادر شد. مراسم افتتاح این مجمع در تاریخ 4 دسامبر 1789 انجام شد. طی ده سال گذشته احیای اسلام درروسیه با احداث مساجد درسال2001تعداد این مساجد بیش ازچهار هزار باب بود که به صورت فعال جریان داشته است. در شهر مسکو شش مسجد فعال هستند که قرار است طی سال های آینده یازده مسجد دیگر نیز احداث شوند. هم چنین شورایی با نام « شورای مفتیان روسیه » وجود دارد (در ژوئن 1996تاسیس شد ) که مجموعه ای از ادارات دینی مسلمانان را تحت پوشش خود جمع کرده است و وظیفه هماهنگی فعالیت آنهارا بر عهده دارد. در خاک روسیه حدود چهل اداره دینی مسلمانان فعالیت می کنند که اداره دینی مسلمانان در بخش اروپایی روسیه با نفوذترین آنهاست. این اداره در 23 فوریه 1994 دروزارت دادگستری با عنوان «اداره دینی مسلمانان بخش اروپایی - مرکزی روسیه » ثبت شده است. در تاریخ 9 دسامبر 1998 در کنگره مسلمانان بخش اروپایی روسیه با تصمیم روسا ونمایندگان سازمان های اسلامی 22 منطقه از فدارسیون روسیه، اداره دینی « مسلمانان منطقه اروپایی- مرکزی روسیه»، به اداره دینی « مسلمانان بخش اروپایی روسیه (مفتیات مسکو)» تغیر نام پیدا کرد. این اداره جماعت مسلمانان مسکو، سن پترزبورگ، نیژنی نووگوراد، ولگدا، کاستروما ، کورسکولادیمیر، ایوانوا،تولا، تامبوف، اورلا، اسمولنسک، سوچی،پنزا، کالنینگراد، یاروسلاول وغیره تحت پوشش خود دارد. ریاست اداره مذکور بر عهده شیخ « راویل عین الدین» (رئیس هیآت مدیره )است. این هیئت مدیره از چهارده نفر از رجال مذهبی واجتماعی تشکیل شده است(امیراحمدیان،1386: 38-39).
آنچنان که گفته شد، جامعه مسلمانان روسیه بر اساس نهادهای و ساختارهایی که در راس آنها مفتی ها قرار دارند، اداره می شود. مفتی ها، امامان مساجد، وعاظ و مسئولان اجری امور دینی مردم هستند. معمولا برای اینکه نهادی را تشکیل دهند، بایستی آن را در وزارت دادگستری روسیه ثبت کنند. پس از فروپاشی شوروی شمار زیادی از این نهادها ثبت شده اند. در راس همه این نهادها، دو سازمان متمرکز وجود دارند که بیشتر نهادهای اسلامی روسیه، زیر نظارت حقوقی آن دو فعالیت می کنند. رهبري مسلمانان روسيه را دو ساختار جدا از هم برعهده دارند كه «اداره مرکزی روحانی مسلمانان روسيه» (DUM)و «شوراي مفتيان روسيه»نام دارند. رهبري شوراي مفتي‌هاي روسيه هر چهار سال انتخاب مي‌شود و اكنون «راويل عين‌الدين»رياست اين نهاد عالي مسلمانان روسيه را برعهده دارد. شورای مفتیات ساختاریست که بسیاری از سازمان ها و نهادهای مسلمانان روسیه در لوای آن قرار دارند. «طلعت تاج الدین»رهبر «اداره مرکزی روحانی مسلمانان روسيه» (DUM) با مرکزیت اوفا در باشقیرستان است و با عین الدین بر سر اداره امور مسلمانان روسیه رقابت شدیدی دارد. دولت مرکزی روسیه، از این رقابت بهره برده، چه بسا آن را تشدید مي‌کند و با سیاست یکی به نعل، یکی به میخ مي‌کوشد تنور این هماوردی را داغ نگه دارد.
سازمانهای دیگری نیز مسئول امور مسلمانان روسیه هستند که در مقایسه با این دو نهاد، کوچک و کم اهمیت هستند. شاید مهمترین آنها «مرکز همکاری مسلمانان قفقاز شمالی»به رهبری اسماعیل بردیف است. بردیف همچنین سرپرست دادگاه عالی شریعت روسیه مي‌باشد. رهبران اين ساختارهای مذهبي در «شوراي امور مذاهب» زیر نظارت رياست جمهوري روسيه عضو هستند كه مسائل اديان روسيه در آن بررسي مي‌شود. همین نهادها و رهبران اصلی شان، نشان از تقسیم سازمان‌ها و رهبران مسلمانان روسیه بر پایه سنجه‌های قومی و جغرافیایی دارند. از این جا است که بنیانی بودن نقش قومیت و جغرافیا در میزان قدرت و نفوذ جریان‌ها و سازمانهای روسیه امروز آشکار مي‌شود. دو سازمان اصلی روسیه و رهبران آنها نماینده دو گروه رقیب رهبری مسلمانان روسیه هستند: باشقیرها به رهبری تاج الدین و تاتارها به رهبری عین الدین(حسینی،1389: 30).
در اولویت مورد تایید نهادهای رسمی- دولتی روسیه، جایگاه مسلمانان جنوب روسیه به عنوان پیرو در نظر گرفته شده است و بنابراین آنان که سنتی تر از مردم شمال، مرکز و غرب روسیه هستند، و از پیوستن اجباری و خونبارشان به سرزمین روسیه بیش از 200 سال نمی گذرد، گرایش بیشتری به نسخه‌های اسلام غیر روسی دارند که در خارج از این فدراسیون تبلیغ و وارد روسیه مي‌شود. در روسیه جنوبی (قفقاز شمالی)، دو منطقه تنش زای چچن و داغستان واقع شده اند. این سرزمین ها در جنگ های سده هجده ایران و روس به روسیه پیوستند. پایداری مردم این منطقه در برابر روس ها، با خشونت و قتل عام های گسترده از سوی روس ها تلافی شدند. در دوره پس از سقوط تزارها در روسیه، به ویژه در دوران شوروی به خاطر ناهمسویی آنان با سیاست های شوروی و به ویژه شرکت نکردن در جنگ جهانی دوم، قتل عام دیگری در این منطقه از سوی دولت و نیروهای نظامی روس روی داد. در این قتل عام ها معمولا تا نیمی از جمعیت منطقه از میان می رفتند. آخرین کشتار در دوران جنگ های چچن در دوران یلتسین انجام شد که یک چهارم مردم منطقه (بیشتر چچن ها) در آن کشته شدند و شمار بیشتر آواره گردیدند. مسلمانان این منطقه، بر خلاف مسلمانان ولگا- اورال، از درجه شهرنشینی و رفاه بسیار پایینی برخوردار بوده و به برداشت های سنتی و یا بسیار سنتی از اسلام گرایش دارند. آنان در ساختار رسمی- دولتی اسلام روسی، پیرو مرکز (تاتارستان، باشقیرستان و مسکو- سن پترزبورگ) در نظر گرفته می شوند(حسینی،1389: 30). مهم ترین سازمانهاي اسلامي عبارتند از:
الف ـ اداره مركزي ديني مسلمانان روسيه و كشورهاي اروپايي مشترك المنافع اين اداره بر اساس فرمان ملكه روسيه يكاتريناي دوم در سال 1789 به عنوان اجتماع ديني محمدي اونبورگ تشكيل شد.در سال 1992 اداره مركز ديني مسلمانان روسيه و كشورهاي مشترك المنافع اروپايي بر اساس تصويب نامه چهارمين كنگره مسلمانان روسيه و كشورهاي مشترك‌المنافع اروپايي تأسيس گرديد. نشاني اداره مفتي: باشقيرستان، شهر اوفا خيابان توقاي 50. مراكز نسبتا بزرگ مربوط به اين اداره ديني در شهرهاي سن پطرزبورگ، روستوف، اوليانوفسك، قازان، يكاترين بورگ،زلنودولسك، آستراخان، چليابيسك، پرم، صلاوات، ايژيوسك، سامارا، نيژني وارتوفسك و اورنبورگ وجود دارند. هيأت‌رئيسه، رهبري اداره ديني را بر عهده دارد.مفتي اداره ديني طلعت تاج الدين و معاون وي مفتي استان روستوف جعفر حضرت بيكمائف مي‌باشد. رستم ولي‌اف نماينده دايمي اداره ديني در مسكو است.
ب ـ اداره ديني مسلمانان جمهوري تاتارستان در جمهوري هاي تاتارستان و باشقيروستان به طور جداگانه و تحت نظر اداره ديني فوق، دو اداره ديني مستقل‌مسلمانان تشكيل شده است. مفتي اداره ديني مذكور حضرت عثمان اسحاقوف است.
ج ـ اداره ديني مسلمانان جمهوري باشقيرستان مفتي : حضرت نور محمد نعمت اولين.
د ـ اداره ديني مسلمانان منطقه اروپاي مركزي، مفتيات مسكو اين اداره در تاريخ 23 فوريه 1994 در دادگستري فدراسيون روسيه ثبت نام شده و شامل 67 مسجد و جماعت ديني ازجمله اداره ديني شهر نيژني نوگورود مي‌باشد. تعداد متدينين منطقه سه ميليون نفر و مساجد و جوامع ديني اين اداره درشهرهاي مسكو، يگوروفسك، نوگينسك، پودولسك، زونيگورود، دوبنا، تولا، ايوانوف، ولاديمير، نيژني نوگورود، دزيرژينسك،ياروسلاول، تور، كاستروما، كالنين‌گراد و سوچي واقع گرديده‌اند. مسؤوليت اين اداره ديني را مفتي راويل عين الدين بر عهده دارد. نشاني : 129090، شهر مسكو، كوچه ويپولزوف7. معاونين اين اداره ديني عمر ادريسوف و دامير گيزاتولين هستند. اداره ديني از لحاظ ساختار شامل بخشهاي بين‌المللي، علوم و روابط با سازمانهاي اجتماعي، روابط با سازمانهاي ديني وادارات دولتي، خدمات حقوقي، اتحاديه زنان مسلمان، مركز اسلامي شهر مسكو و استان همنام و صندوق مساعدت به علماي‌اسلام‌شناس مي‌باشد.
ه ـ مؤسسات آموزشي ديني مربوط به اداره ديني مسلمانان منطقه اروپايي مركزي: مدرسه ديني مسجد جامع مسكو: رئيس اين مدرسه ديني جعفر حاجي فيض رحمانوف است. ـ كالج عالي ديني اسلامي مسكو: رئيس كالج مراد مرتضين است.
و ـ مدرسه ايمان : معاون رئيس مدرسه محمود عيوب است.
ز ـ اداره ديني مسلمانان منطقه اروپاي مركزي داراي نشريه و هفته نامه اسلام منبري مي‌باشد. سردبير اين روزنامه،پروفسور طالب سعيد بايف مي‌باشد. در كنار مسجد جامع، فروشگاه گوشت با ذبح اسلامي و بخش خدمات سنتي فعاليت مي‌كند. اداره ديني ارتباط مستقيم و دايمي با كليساي مسيحي ارتدوكس روسيه، كنگره انجمنهاي ديني يهوديان روسيه، كنيسه‌سرودهاي ديني مسكو، اداره ديني بدائي و اتحاديه‌هاي ديني ديگر دارد. نمايندگان اداره مفتيات مسكو در همكاري با گروههاي مختلف كاري، دوماي كشوري به طوردائمي در راستاي قانون‌گزاري فعاليت مي‌كنند و با كميسيونهاي دولتي همكاري دارند. بخش ناگسستني فعاليت اداره ديني، مشاركت در اقدامات حفظ صلح و روشنگري و آموزش است. در تركيب مفتيات مسكو، اداره خيريه نيز فعاليت دارد. مسؤوليت اين اداره خيريه را خانمي به نام ياحسيرا بدرالديناوا بر عهده دارد.
ح ـ مركز عالي هماهنگي ادارات ديني مسلمانان روسيه مركز عالي هماهنگي اداره‌هاي ديني مسلمانان روسيه در سال 1992 به منظور هماهنگ سازي فعاليت ادارات منطقه‌اي وجمهوري‌هاي مسلمان، مراكز و سازمانهاي ديگر اسلامي تأسيس گرديد. اين سازمان در حال حاضر ادارات ديني باشقيروستان،پوولژه، چوواشيا، كومي، قبرداو بالكار، كاراپايف و چركس، استاوروپول، اينگوشستان، كريمه و كشورهاي كرانه بالتيك،آستياي شمالي، آلانيا، آديگي، استان كرانسويارسك، بلورسي، استان اوليانوفسكي و اونبورگ را با هم هماهنگ و متحد مي‌سازد. مركز عالي هماهنگي اداره‌هاي ديني مسلمانان روسيه در 22 فوريه 1994 توسط وزارت دادگستري فدراسيون روسيه به‌طور رسمي ثبت گرديد. نام مقام رهبري مركز عالي هماهنگي ادارات ديني مسلمان روسيه شوراي عالي هماهنگ‌سازي است كه 15نفر عضو دارد. نفيق الله عشيروف به عنوان رئيس و عبدوالواحد نيازوف ـ كه مدير كل مركز فرهنگي اسلامي نيز هست ـ سمت معاون‌كميته اجرايي اين شورا را بر عهده دارند.
ط ـ اتحاديه مساجد و مسجد تاريخي انجمن بيت الله اتحاديه مساجد، سازماني مستقل و شامل مساجدي در مسكو، اورنبورگ و استان اوليانوفسك است. اين اتحاديه درراستاي امور ديني، آموزشي و روشنگري فعاليت مي‌كند.شيخ محمود حضرت وليتوف رئيس اتحاديه مذكور است
در ساختار اداره دینی مسلمانان بخش اروپایی روسیه ، بخش های مختلفی از جمله بخش بین المللی، علوم و روابط با سازمان های اجتماعی، روابط با سازمان های مذهبی مناطق و ارگان های دولتی فدراسیون روسیه ، اداره حقوقی مفتیات مسکو، انجمن بانوان مسلمان ، مرکز اسلامی مسکو و استان مسکو، و بنیاد کمک به دانشمندان اسلام شناس وجود دارد . اداره امور خیریه نیز با نظارت اداره دینی مسلمانان بخش اروپایی روسیه دایر است . مراکز اموزشی دینی اداره مذکور شامل مدرسه و مسجد جامع مسکو، کالج عالی اسلامی مسکو و مدرسه « ایمان » است . نشریه رسمی این اداره روزنامه اسلام منبره « منبر اسلام » نام دارد . نشریات دیگری از جمله : روزنامه یانا سوز (حرف تازه ) ، اخبار اسلامی ( با پیوست ماهانه نور اسلام ) ، راه اسلام ، اسلام و اجتماع ، روزنامه اسلامی و غیره نیز منتشر می شوند . بعلاوه پایگاههای اینترنتی ویژه بی شماری نیز به زبان روسی در همین زمینه مشغول فعالیت هستند. فروشگاههای ویژه ، رستوران ها، مراکز مشاوره بانوان ، بیمارستان ها، آرایشگاه ها ، آژانس های ویژه جذب پرسنلی و بنگاههای امور برگزاری آیین و مراسم جشن و سوگواری ، دفاتر وکلا، بنیادهای خیریه و آموزشی، نشریات ، چاپخانه ها و سازمان های حقوقی ویژه مسلمانان نیز در حال تاسیس هستند(همان، 40). همچنین سایر ادارات مربوط به مسلمانان عبارتند از:
الف. اداره دینی « الرحمت»
ده ها سال است که مسلمانان کورسک یک یا دو مرتبه در سال در قبرستان مسلمانان گرد هم می آیند. اصولا این گردهمایی در روزهای عید فطر و عید قربان انجام می گیرد. سالهای 98-1995 نمازهای این دو روز در خوابگاه دانشکده پزشکی منطقه برگزار می شد و دانشجویان خارجی و مسلمانان روس در آن شرکت می کردند. اما پس از اینکه ورود روسها به خوابگاه با محدودیت روبرو شد و مسئولان این گردهمایی به فکر ثبت سازمان مسلمانان افتادند. سال 1998، سازمان مسلمانان متشکل از فعاالان تاتار و داغستان و همچنین نمایندگائن آذربایجان و اینگوش شروع به فعالیت کرد. سال 1999 اداره حقوقی منطقه کورسک به عنوان یک سازمان اسلامی با مدیریت ر.ف.سلمالنف کار خود را آغاز کرد. این مجموعه تا کنون مشغول به فعالیت است. سال 2008 ارتباطاتی با تاریخ شناسان، باستان‌شناسان و منطقه‌شناسان برقرار کردند که در نتیجه آن تحقیقاتی در خصوص تاریخ جوامع مسلمانان در منطقه صورت گرفت( نشریه فرهنگ روس، 28، 1388: 124)..
ب. مفتیان ولادیمیر
مجمع ثبت نشده دینی، سال 2007 به دلیل فقدان یک مکان خصوصی در این منطقه، اداره دینی مرکزی مسلمانان تصمیم به ثبت مجمع مفتیان ولادیمیر در منطقه کاوروف ولادیمیر گرفت. امام شهر کاوروف،و.س. یارولین بدون وجود گزینه دیگری برای انتخاب، به سمت مدیریت این مجموعه منصوب شد. اکنون در ساختار مجمع « مفتیان ولادیمیر»، سازمانهای دینی به ثبت رسیده در شهرهای کاوروف و موروم و همچنین چند شهر دیگر از قبیل کامشکوا، سترونینو الکساندر، کالچوگینا و... وارد می شوند. درخواست ثبت رسمی این مجمع از سال 2007 در دست بررسی قراردارد که تا کنون جواب رضایت بخشی نگرفته است(همان، 125).
ج. اداره روحانیت مسلمانان جمهوری مورداوی
بزرگترین سازمان مرکزی مسلمانان مورداوی در ساراسک واقع شده. این اداره در سال 2000 تاسسیس شده است. موسسین این اداره 5 مجمع کوچک بودند. از آوریل سال 2001، رشید هالیکف به عنوان مفتی آن انتخاب شد. سال 2005 تبدیل مهمترین ساختار متحد کننده بیشتر جمهوری های مسلمان شد و 26 مجمع اسلامی در ساختار آن وارد شدند. یکی از خطوط اصلی سیاست گذاری های این سازمان ساخت مسجد است. سال 2005، برای اولین بار در تاریخ پایتخت جمهوری مسجد جامع سارانسک با وسعت زیاد ساخته شده به طوری که 3000 نفر را به راحتی در خود جای می داد. از سال 2001 تا 2007، تحت نظارت این سازمان 7 مسجد در جمهوری های مختلف ساخته شده و 3 مسجد هم در دست احداث قرار دارد(همان،126).
د. اداره روحانیت مسلمانان پنز
مجمع دینی ثبت شده در سال 1998 که مدیریت آن را مفتی آ.ش. بیبار سوف به عهده دارد. 43 سازمان دینی ثبت شده واقع در منطقه پنز در ساختار این اداره وارد می شود. این اداره حتی طی سالهای 2004-1998، از انتظارات خاص خود بهره مند بوده است که از جمله فعالیتهای آن می توان به روزنامه« خورشید اسلام» اشاره کرد سپس در سال 2005 روزنامه« روشنفکری» را در دستور کار خود قرار داد. علاوه بر آن این اداره با مطبوعات محلی و منطقه ای نیز همکاری دارد. این اداره دینی در امر سیاست نیز فعال بود، و با اداره امور داخله در منطقه و همچنین وزارت دفاع ارتباط خوبی دارد(همان).
ه. مرکز اسلامی جوانان
جمهوری مورداوی مرکز اسلامی جوانان را در اکتبر 2001 تاسیس کرد. سال 2003 فعالان مطالبی را تحت عنوان « اسلام همان طور که هست» تهیه کرده در میان فدرالها و ساختارهای دینی منطقه و همچنین مطبوعات و موسساتی که به نشر مطالب اسلامی به صورت رایگان می پرداختند« اسلام در مورداوی» پخش کردند. در ماه رمضان نمایشگاهی در خصوص تاریخ ساخت مسجد جامع سارانسک ترتیب دادند و مطالبی نیز در خصوص آداب ماه رمضان منتشر کردند.سال 2003 اولین کتابخانه انتشارات اسلامی را در سارانسک تاسیس کردند. هر سال در مساجد جمهوری در ماه رمضان مراسم افطاری برای فقرا ترتیب داده می شود.سال 2004 تصمیمی در خصوص آماده سازی اولین گروه تربیتی اسلامی به نام الانصار اتخاذ شده است. 15 نفر ورودی این مرکز با موفقیت دوره را پشت سر گذارده و مدرک دولتی دریافت کرده اند. از سال 2003 هر ساله اردوی الانصار برگزار می شود که طی آن دانش آموزان از تمام مناطق مورداوی در آن شرکت می کنند. در سالهای 2004 و 2006 و 2008 این اداره در مجمع جهانی جوانان تاتار در کازان و مجامع جوانان مسلمانان شرکت کرد. نمایندگان سازمان فعالانه در برنامه هایی در رابطه با جوانان در جمهوری مورداوی برگزار می کنند(همان، 127).
و. سازمان خیریه مسلمانان کاسیمف
سال 1867، به ابتکار یک تاجر این مرکز راه اندازی شد که بعداً مجوز فعالیت آن لغو شد. در سال 1897، سازمان مذکور فعالیت خود را از سر گرفت. افراد اداره کننده این سازمان غالباً تجار معروف تاتار بودند، کار اصلی این سازمان جمع آوری کمک از افراد ثروتمند و پخش آن بین نیازمندان بود. علاوه بر آن این سازمان در توسعه فعالیتهای فرهنگی – روشن فکری نقش بسزایی داشت. مجموعه ای غنی از کتابها به زبان روسی و تاتاری جمع اوری شد. مطبوعات دوره ای اعم از روزنامه ها و مجلات به کتابخانه‌هایی در کازان، مسکو، اوف و سایر شهرها آورده شد. سال 1917، این سازمان به کار خود خاتمه داد(همان، 128).
ه. اداره محلیا
اولین اداره ثبت شده مسلمانان در منطقه ایوانف می باشد. این اداره در سال 1992، تا 1997 فعالیت داشت. پس از ثبت اداره به توسعه آن و ایجاد همکاری با سایر سازمانهای اسلامی و فرهنگی پرداختن. این مجموعه در سال 1997، یک بار دیگر با هدف کار موثرتر با عناصر تحصیل گروه نام خود را ثبت کرد. (همان، به نقل از دائرة المعارف اسلام در سن‌پترزبورگ، 2009).
در روسیه سه سازمان اسلامی بیش از همه مدعی مرکزیت هستند. نخست، شورای مفتیان روسیه است که مرکز آن در مسکو قرار دارد و ریاست آن را مفتی « راویل عین الدین » بر عهده دارد و بیش از 1500 شاخه مذهبی بدان مربوط می شوند. دوم، اداره دینی مرکزی مسلمانان است که مرکز آن در اوفا قرار دارد و ریاست آن بر عهده مفتی « طلعت تاج الدین » است و حدود 500 شاخه مذهبی با آن مرتبط اندو و سوم، مرکز هماهنگی مسلمانان شمال قفقاز که ریاست آن را مفتی « کاراچای – چرکس » و « استاوروپل » به نام« اسماعیل بردیف » بر عهده دارد و حدود 800 شاخه مذهبی بدان مربوط می شوند. شورای مفتیان روسیه و اداره دینی مرکزی مسلمانان روسیه در تقابل با یکدیگر قرار دارند . حدود10.000 شهروند روس در خاورمیانه تحصیل می کنند . آنها پس از بازگشت ، به اسلام روی می آورند . در روسیه حدود 3000 موسسه اسلامی فعالیت دارند . یک دانشگاه اسلامی ، یک مدرسه و کلاس های پیش دبستانی نیز برای کودکان مسلمان در مسکو فعالیت می کنند(امیراحمدیان، 42).