فرهنگ عمومی لبنان
آداب و رسوم
لبنان به دليل سكونت طوائف مختلف مذهبي از آداب و سنتهاي متنوع و گوناگونی برخوردار است. بسياري از رسوم و سنتهاي طوائف لبناني با هم‌كيشان آنان در ديگر كشورها مشابه است و در طول قرون نيز برخي تفاوت‌ها پديد آمده است. در ميان مسلمانان نیزآداب و سنتهاي مشتركي وجود دارد و در عين حال اهل سنت و شيعيان برخي آداب و سنتهاي ويژه خود را دارند. درزيها و علويها نيز هر چند در زمره طوائف مسلمان به شمار مي‌روند برخي سنتهاي كاملاً متفاوت با ديگر مذاهب اسلامي دارند. اين تفاوت‌ها در ميان مذاهب مسيحي شرقي و غربي نيز به چشم مي‌خورد.
سنتهاي ماه مبارك رمضان*:ماه مبارك رمضان در لبنان مناسبتي شبه ملي تلقي مي‌شود و براي مسلمانان آداب و سنتهاي ويژه‌اي را به همراه دارد و گاه مسيحيان هم در برخي برنامه‌هاي سنتي اين ماه با مسلمانان مشاركت مي‌كنند. سنت كوبيدن بر طبل توسط مردي كه به او مسحراتي گفته مي‌شود به همراه شعرخواني و با لباس سنتي در سحرهاي رمضان، هرچند نه به قوت وگستردگی گذشته، همچنان در كوچه‌ها و خيابانهاي برخی مناطق مسلمان‌نشين انجام مي‌شود. برپايي خيمه‌هاي رمضاني در محله‌ها است.. جمع‌آوري كمكهاي مردمي براي نيازمندان نیز در اين ماه انجام مي‌شود.. شليك توپ به هنگام افطار و سحر هم سنتي براي جاي مانده از دوره حاكميت عثماني‌هاست. افطاري دادن از جمله سنتهاي ديرينه مسلمانان اين كشوراست كه گاه پيروان ديگر اديان نيز در اين مراسم شركت مي‌كنند. موسسات خیریه هم دراین ماه با برپائی مراسم افطاری،به جمع آوری کمکهای مالی مبادرت می ورزند.
غذاهاي سنتي*: لبنان به لحاظ تنوع غذايي از كشورهاي مشهور خاورميانه است. هر چند سفره لبناني آميزه‌اي از غذاهاي غربي و شرقي است، غذاهاي عربي و تركي همراه با انوع شريني‌جات و سهم عمده‌اي در آن دارند. مواد غذايي غني، روغن زيتون، انواع سبزيجات و آب ليمو در تركيب سفرة غذاي لبناني‌ها نقش اساسي دارد.
معروفترين پيش‌غذاهاي لبناني عبارتند از: باباغنوج از تركيب بادمجان كبابي، ارده، روغن زيتون و سير تهيه مي‌شود. حُمّص از تركيب نخود پخته چرخ كرده، ارده و سير و روغن زيتون فراهم مي‌آيد. تبَّوله نوعي
*اطلاعات اين بخش با استفاده از منابع زير ارائه شده است:
- وب سايت رايزني فرهنگي ج.ا.ايران در بيروت به آدرس: www.beirut.icro.ir
- اطلاعات ميداني نگارنده
سالاد عربي است كه از بلغور پخته، گوجه‌فرنگي، نعناء و جعفري و آب ليمو ترش تركيب مي‌شود. فَتّوش نيز نوعي ديگر از سالاد است كه شامل خيار، گوجه‌فرنگي ،کاهو، نعنا و تكه‌هاي سرخ شده نان لبناني و آب ليموترش است. مكدوس به عنوان پيش غذا و يا همراه غذا مصرف مي‌شود و ماده اصلي آن بادمجان است كه در شكم آن گردو و فلفل قرار دارد و مدتي در روغن زيتون قرار داده مي‌شود.
از جمله غذاهاي لبناني مجدره است كه نوعي غذاي عدسي با مخلفات مربوطه است. كَبْسه شامل برنج و گوشت گوسفند يا مرغ است كه آن را با صنوبر و خلال بادام تزئين مي‌كنند. فته نوعي آبگوشت است كه موقع مصرف گاه ماست هم به آن اضافه مي‌شود. ورق عنب نيز همان دلمه است كه با برگ مو و مواد داخل آن و گاه همراه گوشت چرخ كرده تهيه مي‌شود. كوسه محشي غذاي لبناني و ماده اصلي آن كدوست كه شكم آن را از گوشت و پياز و گوجه و صنوبر پر مي‌كنند. انواع كباب با گوشت گوسفند نيز معمولاً يكي از غذاهاي اصلي سفره‌ها ي لبناني است. شيش طاووق هم نوعي كباب گوشت مرغ است كه شباهتي با جوجه كباب ايراني‌ها دارد.
از جمله غذاهاي نسبتاً آماده مي‌توان به مناقيش و لحم بعجين اشاره كرد. مناقيش شامل خمير نان است كه روي آن را با پنير مخصوص و يا زعتر كه نوعي سبزي خشك و معطر است مي‌پوشانند و در فر مخصوص آن را مي‌پزند. اين ماده غذايي بيشتر به عنوان صبحانه مصرف مي‌شود. لحم بعجين نيز شامل خميرنان و گوشت چرخ كرده گوسفند و گوجه‌فرنگي است كه در فر پخته مي‌شودو در تمام ساعات روز قابل استفاده است. ساندويچ فلافل و شاورما نيز از جمله غذاهاي آماده‌است كه مشتريان بسياري دارند.
سنتهاي ازدواج: مقوله ازدواج از مسائل معتنا به خانواده‌هاي لبناني است. تا پيش از تأسيس لبنان بزرگ و تحولات فرهنگي اجتماعي ناشي از آن،از آنجا كه عزب بودن جوان عيب شمرده مي‌شد، ازدواج در سنين پايين رسم بود و پسران جوان معمولاً بين 15 و 20 سالگي ازدواج مي‌كردند و ماندن دختر پس از آن سن در خانه پدر پسنديده نبود. بر اساس همين سنت، در روستاها گاه پدران ناگزير بودند كه دختران خود را در اين سنين به ازدواج مرداني با سنين بالاتر و گاه تا 40 سال درآورند. اين ازدواج‌هاي زودهنگام به دليل پايين بودن سطح آگاهي‌ها و كمبود امكانات بهداشتي، البته در برخي مواقع، عواقب نامطلوب از جمله فوت نوزاد اول و يا مادران، در اولين وضع حمل منجر مي‌شد (ضاهر 1984، 226و227).اين ازدواجها، سنتي اجتماعي و عمدتاً درميان روستانشينان رايج بود، در پي افزايش آگاهي‌هاي اجتماعي و بهداشتي به ويژه در
ميان مسيحيان كه بيش از ديگر طوائف تحت تأثير فرهنگ و آموزه‌هاي غربي بودند، به تدريج كاهش يافت. امروزه به طور خاص در شهرهاي بزرگ، چنين ازدواج‌هايي به ندرت صورت مي‌گيرد؛ زيرا علاوه بر موارد پيش‌گفته، به دليل شرايط اقتصادي و مشكلات هزينه‌هاي بالا براي تأمين نيازهاي اوليه تشكيل يك زندگي خانوادگي كه گاه جوان لبناني را ناگزير از مهاجرت به خارج از كشور مي‌كند، عملاً سن ازدواج افزايش يافته است. در عين حال همچنان مواردي از ازدواج در سنين پايين در اين كشور صورت مي‌گيرد. طبق آمار موجود، در سال 2009، 2% از زنان ميان 15 تا 49 سال سن پيش از 15 سالگي و 13% آنان پيش از 18 سالگي ازدواج كرده‌اند (ادارة الاحصاء المركزي 2012، SIF.2).
روش ازدواج در ميان طوائف لبناني، تفاوت‌ها و البته هماننديهايي دارد. در ميان مسلمانان، معمولاً پرداخت مهريه در دو مرحله صورت مي‌گيرد؛ بخشي از آن در ابتداي امر و بخشي ديگر كه سنگين‌تر است، عندالمطالبه به زن پرداخت مي‌شود. در ميان خانواده‌هايي كه گرايش مذهبي دارند، تعيين سفر حج به عنوان بخشي از مهريه مرسوم است. همچنين در ميان مسلمانان عرف بر آن است كه جهيزيه را داماد تأمين كند و تنها در برخي مناطق، با افزايش مهريه، تأمين آن بر عهده خانواده عروس قرار مي‌گيرد. ازدواج در ميان مسيحيان نيز با تفاوت‌هاي عمده‌اي نسبت به ازدواج‌هاي مرسوم در ميان مسلمانان صورت مي‌گيرد. معمولاً يك ماه پييش از نامزدي كشيش منطقه محل سكونت خانواده‌هاي دختر و پسر ، موضوع ازدواج آنان را در جمع حاضران كليسا اعلام مي‌كند و چنانچه اعتراضي وجود نداشت، مراحل بعدي پي گرفته مي‌شود. پس از توافق دختر و پسر براي ازدواج در آينده، مدتي را به آشنايي با يكديگر مي‌گذرانند (البستاني، 1969،1 ،174). در مرحله بعد با ازدواج قطعي موافقت و به اجراي موارد توافق شده در مرحله اول اقدام مي‌كنند.
سنتهاي ازدواج در ميان طوائف مختلف مسيحيان لبنان تفاوت‌هايي دارد. اين تفاوت‌ها بخصوص ميان مسيحيان شرقي و مسيحيان وابسته به كليساي واتيكان مشهود است. قوانين و آئين‌هاي ازدواج در ميان مسحيان از قرن نوزدهم تحت تأثير قوانين و سنتهاي غربي قرار داشته است كه تا پيش از دوره قيموميت فرانسه چندان آشكار نبودو از آن پس با تشويق فرانسويان به طور آشكار رعايت مي‌شد (ضاهر، 228). مسيحيان ارتدوكس، مجلس عقد را به عنوان يك جشن ديني تلقي مي‌كنند. در ميان كاتوليكها حداقل سن ازدواج،16سال براي پسران و 15 براي دختران است. حداقل سن ازدواج در ميان ارمنيهاي ارتدوكس براي پسران 16 و 14 سال براي دختران و در ميان پروتستان‌ها 18 سال براي پسران و 16 سال براي دختران است. درزي‌هاي لبنان نيز بسياري از سنتهاي قديمي ازدواج از جمله ازدواج دختر با پسرعمو و با پسردائي را رعايت مي‌كنند. آنان به شدت نسبت به ازدواج دختر يا پسر درزي با افراد غيردرزي حساس و آن را مردود مي‌دانند. (زهرالدين 1994، 276). از ديگر سنتهاي مربوط به ازدواج در ميان درزيها، نامزدي دختر و پسر از دوران كودكي و گاه، هنگام تولد دختر است (البستاني ، 1 ، 174).
زجل خواني*: زجل، نوعي شعرخواني با لهجه عاميانه است كه معمولاً به شكل ارتجالي سروده مي‌شود. هنر شعر زجلي از جمله عناصر ميراث فرهنگ عمومي مردم لبنان است. در شعرخواني زجل به زيبايي‌هاي طبيعت، افتخارات ملي، زندگي روزمره، مسائل اجتماعي و انساني پرداخته می شود. دربرخی موارد نيز به صورت مناظره ميان شاعران سروده و خوانده مي‌شود و گاه تا نيمه‌هاي شب ادامه مي‌يابد .ازآنجا که شعرزجل با لهجه عامیانه خوانده می شودوبه فهم عمومی نزدیک است همواره مورداستقبال قرارمی گیردو از جمله تفريحات سنتي مردم لبنان است.
مناسبت ها، تعطيلات وتفریحات **
تعطيلات رسمي در لبنان 13 مورد را شامل مي‌شود كه برخي مربوط به مسيحيان، تعدادي ديگر مناسبتهاي اسلامي و تعدادي از آنها نيز ملي و يا جهاني است. مناسبتهاي اسلامي شامل، عيد فطر (2 روز)، عيد قربان (2 روز)، ميلاد پيامبر اسلام(ص)، روز عاشورا و اول سال هجري است. تعطيلات مبتني بر مناسبتهاي مسيحي نيز عيد مارون (9 فوريه)، روز انتقال حضرت مريم (15 اوت)،ميلاد حضرت مسيح (25 دسامبر)، جمعه بزرگ (كليساهاي مسيحي شرقي) و جمعه بزرگ (كليساهاي مسيحي غربي) را شامل مي‌شود. آغاز سال نو ميلادي و اول ماه مي (روز كارگر) در لنبان تعطيل رسمي است. روز 22 نوامبر نيز، عيد استقلال لبنان و تعطيل است. برخي مناسبتها نيز به عنوان مناسبتهاي ملي بدون تعطيلي رسمي، گرامي داشته مي‌شود؛ از جمله اين مناسبتها، روز شهداي قانا، روز مقاومت و آزادي، روز شهداي رسانه و روز ارتش است.
روز يكشنبه در لبنان تعطيل رسمي است. بيشتر مردم لبنان اين روز تعطيل و ديگر تعطيلات خود را به تماشاي تلويزيون، ديدار دوستان و خويشان و تفريح در پاركها و مناطق خوش آب و هوا مي‌گذرانند. شب‌نشيني يكشنبه شب‌ها (سهره) از جمله تفريحات مردم لبنان است. اعضاي خانواده معمولاً تا پاسي از شب را با صرف چاي و قهوه و كشيدن قليان و خوردن تنقلات در كناره هم سپري مي‌كنند. تعدادي از ساكنان شهرهاي ساحلي همچون بيروت، طرابلس، صور و صيدا نيز ساعاتي از ايام تعطيل را در كنار دريا به ماهيگيري تفريحي، پياده‌روي و يا تفريح خانوادگي مي‌پردازند. تعداد قابل توجهي از خانواده‌هاي ساكن بيروت نيز به مناطق روستايي و زادگاه‌هاي خود در جنوب، بقاع و يا مناطق كوهستاني عزيمت و تعطيل خود را با خويشان و يا بزرگان خانواده مي‌گذرانند.
موزه‌ها*
مهمترين موزه لبنان، موزه ملي است كه در سال 1942 در شهر بيروت تأسيس شده است و يكي از غني‌ترين موزه‌هاي خاورميانه بشمار مي‌رود. موزه ملي لبنان حدود صدهزار قطعه موزه ای شامل: سنگهاي گور و تابوتهاي قديمي، جواهر آلات، اشياء سفالين، قطعات كاشي و موزائيك، تنديس‌هاي سنگي، اشياء شيشه‌اي و سكه را در خود جاي داده است. برخي از مجسمه‌هاي بزرگ اين موزه مربوط به مصريان است كه در جبيل كشف شده است. برخي تنديس‌ها نيز متعلق به دوره مملوكي و ديگر آثار موجود مربوط به دوران باستان و دوره‌هاي يوناني، رومي و بيزانس است. قطعات موزائيك نيز شامل تصاويري از نحوه عبادت در دوره باستان است. از آثار ديني اين موزه، تابوت متعلق به حيرام پادشاه بيبلوس (جبيل) است كه قديمي‌ترين حروف فينيقي بر روي آن حك شده است.
موزه ملي لبنان در طول سالهاي جنگ داخلي آسيب‌هاي فراوان ديد و پس از مرمت، در سال 1997 مجدداً راه‌اندازي شده است.
موزه دانشگاه آمريكايي بيروت در سال 1868 تأسيس و يكي از قديمي‌ترين موزه‌هاي خاورميانه است و مجموعه بزرگي از تنديس‌هاي سنگي مربوط به دوره باستان تا دوره اسلامي را شامل مي‌شود كه از مناطق مختلف لبنان و اطراف آن كشف شده است.
موزه جبران خليل جبران در سال 1975 در محل ديرمارسركيس در منطقه بشري ايجاد شد كه دربرگيرنده آثاري از جبران خليل حيران نويسنده و هنرمند نام آور لبناني است. اين آثار شامل دست نوشته‌ها، كتابخانه شخصي و وسائل زندگي و نيز 440 تابلو نقاشي مي‌شود كه از كارگاه هنري او در نيويورك به اين محل انتقال يافته است.
موزه نقولاسرسق به عنوان موزه هنرهاي نوين شناخته مي‌شود كه در عين حال مجموعه‌اي از آثار نقاشي، مجسمه و مجموعه‌اي از آثار معماري و هنري دوره اسلامي در آن به نمايش گزارده شده است. مهمترين بخش اين موزه، بخش مربوط به آثار هنري مدرن و نمايشگاه‌هاي هنري و نشست‌هاي تخصصي است. از سال 1961 تاكنون حدود 100 نمايشگاه هنري در اين موزه برپا شده است. نمايشگاه‌هاي پاييزه كه دربرگيرنده آثار هنري تعداد قابل توجهي از هنرمندان از لبنان و ديگر كشورهاي جهان است، همه ساله د راين محل برگزار مي‌شود.
موزه ديرمار قزحيا: در منطقه وادي قاديشا كه در فهرست ميراث فرهنگي جهان ثبت شده است، قرار دارد. اولين دستگاه چاپ خاورميانه كه با حروف سرياني كار مي‌كرد در سال 1585 به اين دير آورده شد. ظروف ويژه مراسم كليسايي، لباسهاي ويژه روحانيون مسيحي و نيز مجموعه‌اي از ظروف سفالين و ابزار سنتي كشاورزي از ديگر دارائي‌هاي اين موزه است.
موزه تاريخي صيدا در محل كاخ دبانه اين شهر برپا شده است كه معماري آن آميزه‌اي از معماري عثماني عربي در قرن هجدهم و نمايي از صيداي قديم است. علاوه بر آن، برخي از قطعات ارزشمند، كتب و نسخ خطي در اين محل نگهداري مي‌شود.
موزه صور بيش از دو هزار نمونه ازجانوران دريايي را به نمايش گزارده است كه از جمله آنها مي‌توان به نهنگي به طول 9 متر، دلفين به طول 5/3 متر، انواع ستاره‌هاي دريايي، خرچنگ و صدف اشاره كرد. علاوه بر آن، مجموعه‌هاي زيبايي از پرندگان، حيوانات خزنده و جونده و حشرات درشت هيكل در اين موزه قابل مشاهده است.
موزه صابون كه در شهر صيدا و در محل يكي از خانه‌هاي قديمي بر جاي مانده از قرن هجدهم بر پا شده است، نمونه كامل يك كارگاه سنتي توليد صابون را نشان مي‌دهد. در اين موزه، تاريخ صابون‌سازي در منطقه ميان حلب در شمال سوريه و نابلس در فلسطين، ويژگي‌ها و انواع آن به نمايش گزارده شده است.
موزه كاخ بيت الدين شامل آثاري از عصر فنيقي تا قرن نوزدهم را دربرمي‌گيرد و شامل سفال، شيشه، تابوت، لباس، جواهرآلات و مجموعه زيبايي از موزائيك مربوط به دوره بيزانس است.
موزه ابريشم در محل يكي از قديمي‌ترين كارگاه‌هاي توليد ابريشم در شهر عاليه تشكيل شده است كه پس از سالها تعطيلي، در سال 2002 دوباره آماده بازديد شده است. در اين موزه تاريخ و مراحل توليد ابريشم در لبنان نشان داده مي‌شود.
موزه قلعه بعلبك از موزه‌هاي جديد‌التأسيس لبنان است كه در سال 1998 برپا شده است. در اين موزه مجموعه بزرگي از تنديس‌ها، موزائيك، تابوت، سفال و سنگ نوشته نگهداري مي‌شود كه بخشي از آنها مربوط به دوره حاكميت روميها بر اين شهر و بخشي ديگر از دوره ايوبي بر جاي مانده است.
بجز موارد فوق، موزه‌هاي ديگري در لبنان وجود دارد كه از جمله آنها مي‌توان به موزه شمع، موزه غار هنر، موزه قلعه موسي و موزه امين الريحاني اشاره كرد.
كتابخانه‌هاي عمومي*
عليرغم توسعه فعاليت‌ها و تعدد مراكز فرهنگي و جايگاه معتبر اين كشور در حوزه چاپ و نشر كتاب، كتابخانه‌هاي عمومي از تعدد چنداني برخوردار نيستند. بيشتر كتابخاه‌هاي عمومي كه تحت مديريت وزارت فرهنگ و يا شهرداري‌ها قرار دارد پس از جنگ داخلي تأسيس شده‌اند.
مراكز مطالعه و رشد فرهنگي از دستاوردهاي وزارت فرهنگ اين كشور است كه از طريق مشاركت با آژانس كشورهاي فرانكفون در مناطق مختلف اين كشور به ويژه برخي روستاهاي محروم ايجاد شده است. براي اين مراكز كه با تجهيزات محدود اما نسبتاً مدرن فعال شده‌اند، اهدافي چون ايجاد و تقويت عادت به مطالعه، فراهم آوردن امكان پژوهش فردي، كمك به آشنايي مراجعان با ميراث فرهنگي و ترويج گفتگوي فرهنگي تعريف شده است (اسطفان، 2003، 50).
كتابخانه عمومي بعقلين از معدود كتابخانه‌هاي عمومي دولتي اين كشور است كه در سال 1987 در منطقه درزي‌نشين شوف توسط وليد جبلاط رهبر حزب درزي سوسياليست پيشرو تأسيس و در سال 1997 وزارت فرهنگ مسئوليت اداره آن را بر عهده گرفت. تعداد كتابهاي اين كتابخانه در سال 2001 حدود 80000 جلد و روزانه 120 مراجعه كننده داشته است (پيشين، 49).
خلاء ناشي از كمبود كتابخانه‌هاي عمومي تا حدودي توسط كتابخانه‌هاي وابسته به احزاب و جريانهاي سياسي، مراكز علمي پژوهشي و فرهنگي جبران شده است. برخي مراكز پژوهشي غيردولتي كه داراي كتابخانه‌هاي تخصصي هستند، خدمات محدودي به پژوهشگران ارائه مي‌كنند. از جمله اين مراكز، مركز دراسات الوحدة العربية ، مركز الدراسات الفلسطينیة، مركزالدراسات الاستراتيجية، المعهد الآلماني للدراسات الشرقية و المعهد العالي للدراسات الاسلاميۀ است. كتابخانه‌هاي مركز الامام الخميني الثقافي وابسته به حزب‌اله و كتابخانه المركز الثقافي الاسلامي وابسته به علامه فضل الله نيز از جمله كتابخانه‌هاي غيردولتي هستند كه به دانشجويان و پژوهشگران خدمات ارائه مي‌كنند. ديگر مراكز فرهنگي در صيدا، طرابلس، بعلبك، صور و برخي از شهرهاي اين كشور باداير كردن كتابخانه، بخشي از نيازهاي مطالعاتي را پاسخ مي‌دهند.
كتابخانه ملي لبنان در سال 1921 به اهتمام فيليب دي طرازي از فرهيختگان و پژوهشگران حوزه تاريخ، بنياد گرفت. وي در اولين مرحله كتابخانه شخصي خود را كه داراي حدود 20000 جلد كتاب و 3000 نسخه خطي ارزشمند بود براي اين منظور اهدا كرد. اين مركز به ويژه بخش اسناد آن، در سالهاي بعد از توسعه و غناي بيشتري برخوردار شد؛به گونه‌اي كه تا پيش از آغاز جنگ داخلي، حدود 200000 سند چاپي و مجموعه بزرگي از اسناد اداري و تاريخي دوره عثماني و نيز برخي اسناد و پژوهش‌هائي كه از دوره قيموميت فرانسه بر لبنان بر جاي مانده بود را نگهداري مي‌كرد. از آنجا كه ساختمان كتابخانه ملي در جريان جنگ داخلي در نزديكي خط تماس دو طرف متخاصم قرار داشت، خسارت بسيار ديد و بخش قابل توجهي ازكتب و اسناد آن يا از ميان رفت و يا به سرقت رفت و بخشي نيز آسيب ديد. اين كتابخانه پس از پايان جنگ و با كمكهاي بين‌المللي بازسازي و از سال 2009 بازگشايي شده است. همچنين دولت لبنان با هدف تقويت جايگاه اين كتابخانه، مشاركت در تعيين هويت فرهنگي لبنان و مشاركت در روند فرهنگي جهان عرب ،اقدام به تصويب وایجاد مؤسسه لبناني كتابخانه ملي كرده است.
* با استفاده از وب سايت وزارت اطلاع‌رساني لبنان به آدرس: www.ministryinfo.gov.Lb
**اطلاعات اين بخش با استفاده از منابع زير ارائه شده است:
- وب سايت وزارت اطلاع‌رساني لبنان
- وب سايت رايزني فرهنگي ج.ا.ايران در بيروت به آدرس: www.beirut.icro.ir
- اطلاعات ميداني نگارنده
*اطلاعات مربوط به موزه‌هاي لبنان با استفاده از منابع زير ارائه شده است:
1- وب سايت وزارت اطلاع‌رساني لبنان به آدرس: www.ministryinfo.gov.lb
2- وب سايت وزارت گردشگري لبنان به آدرس: www.lebanon-torism.gov.lb
* اطلاعات درباره كتابخانه‌هاي عمومي و كتابخانه ملي لبنان، علاوه بر موارد ارجاع داده شده درمتن، با استفاده از منابع زير ارائه شده است:
1- وب سايت كتابخانه ملي لبنان به آدرس www-flbn.org
2- اطلاعات ميداني نگارنده