مطالعات ایرانی و ایران شناسی در پاکستان

     ایران شناسی در پاکستان پیرو ایران شناسی در هند نیز هست. هنگامی که از ایران شناسی در شبه قاره هند صحبت می شود باید به کل یکپارچه و عوامل کلی تاثیر گذار بر روند ایران شناسی در شبه قاره هند توجه کرد. عوامل تاثیر گذار در ایران شناسی در شبه قاره هند عبارتند از: الف) پیشینه تاریخی و فرهنگی مشترک ب) نفوذ اسلام در شبه قاره هند ج) نفوذ زبان و ادبیات فارسی در آن سرزمین د) گره خوردگی حوادث تاریخی دو سرزمین.

    از میان عوامل ذکر شده برای گسترش مطالعات ایرانی در شبه قاره هند، نفوذ اسلام در شبه قاره را می توان عاملی اساسی قلمداد کرد. زیرا با ورود اسلام به شبه قاره از طریق ایران، پیوند های تاریخی عمیقی بین دو سرزمین ایجاد شد و دین جدید راه نفوذ زبان و ادبیات و فرهنگ فارسی را به شبه قاره گشود و بزودی به فرمان فرمانروایان مسلمان شبه قاره، آثار و ابنیه بسیار به تقلید از فرهنگ و معماری ایران بنا شد و کتاب­های فروان توسط نویسندگان و ادیبان و دانشمندان و علمای هندی و ایرانی به رشته تحریر درآمد. نتیجه آن شد که امروزه بیش از هزاران نسخه خطی فارسی در خصوص تاریخ و فرهنگ و طب و نجوم و معارف اسلامی و سایر علوم در کتابخانه ها و مراکز علمی سرتاسر شبه قاره هند موجود است. این عامل اساسی در گسترش ایران شناسی در شبه قاره هند عامل اساسی استقلال پاکستان نیز می باشد. به گواه تاریخ و اسناد معتبر، دلیل اصلی و اساسی استقلال پاکستان، جدایی مسلمانان از هندوها بوده است. بر این اساس، ایران شناسی در پاکستان متمایز از هند شد؛ از این جهت عوامل اصلی در گسترش ایران شناسی در پاکستان را می­توان چنین ذکر کرد: الف) اسلام به عنوان دین مشترک دو کشور؛ ب) پیوند زبان اردو با زبان فارسی؛ ج) پیوند تاریخی و فرهنگی پاکستان با ایران؛ د) توجه ویژه علامه محمد اقبال به ایران و زبان فارسی (توسلی و گراوند،1393: 22).

علاقه و توجه به ‌ایران در پاکستان را می‌توان در به وجود آمدن مراکز تحقیقاتی و انجمن‌های فارسی و ‌ایران شناسی دانست. از سوی دیگر، ریشه­های فرهنگی و تاریخی این دو کشور و نیز آمد و شد مردمان این دو سرزمین همسایه و داشتن مرز مشترک طولانی، موجب شده است رابطه دوستی و گاه خویشاوندی بین مردمان این دو سرزمین در درازنای تاریخ شکل بگیرد.  به همین دلیل، پس از تاسیس پاکستان، ایران نخستین کشوری بود که پاکستان را به رسمیت شناخت. دیری نپایید که انجمن‌های دوستی و مراکز پژوهشی فراوانی مرتبط با مطالعات ‌ایرانی در پاکستان تاسیس شد. ‌این انجمن‌ها و مراکز نیز به حفظ میراث ‌ایرانی در پاکستان کمک زیادی کرده‌اند؛  هزاران نسخه خطی فارسی توسط ‌این انجمن‌ها و مراکز در ‌این منطقه گردآوری، تصحیح و فهرست شده است. با برگزاری جلسات نقد و بررسی در حوزه شعر و ادبیات فارسی، دوستداران زیادی در پاکستان به زبان و ادبیات فارسی ‌علاقه­مند شدند و با برقراری ارتباطات فرهنگی با‌ ایران، هر چه بیشتر موجب پیوند و دوستی بین دو ملت‌ ایران و پاکستان شدند. بزودی در تمامی ‌مؤسسات آموزشی پاکستان، مدارس، دبیرستان‌ها و دانشکده‌ها در سطوح مختلف، درس فارسی جزو برنامه­های آموزشی قرار گرفت. بسیاری از این دانش­آموزان پس از پایان دوره تحصیلی، به علت علاقه به فارسی، دور هم گرد ‌آمده، انجمن و یا بزم‌هایی ادبی و یا فارسی تشکیل دادند که بر ‌این اساس می‌توان گفت، شمار انجمن‌های فارسی در پاکستان به تعداد مؤسسات آموزشی آن مملکت است. شمار انجمن‌های فارسی در دانشکده‌های ادبیات پاکستان به تنهایی بیش از چند صد شعبه است. گروهی از مردم نیز بر اساس علاقه‌ای که به زبان و ادبیات فارسی و ‌ایران دارند به تاسیس و تشکیل انجمن‌های ادبی فارسی و ‌ایران شناسی مبادرت ورزیده‌اند (حجتی،1380:293). این انجمن‌ها که زمانی نه چندان دور بسیار پررونق بوده‌اند، و همچنان بیشتر آنها فعالند، مرکز تجمع شاعران و ادیبان و محققان و ‌ایران شناسان بوده و تاثیر مستقیم در مطالعات‌ ایرانی در پاکستان داشته‌اند. معرفی و شناسایی فشرده و اهداف ‌این انجمن‌ها و مراکز، اطلاعات سودمندی در مورد ایران شناسی و مطالعات ‌ایرانی در ‌این کشور بدست می‌دهند.

باوجود فعالیت‌های بیش از نیم سده مطالعات ایرانی در پاکستان، هنوز اطلاعاتی جامع و مرجعی معتبر در مراکز علمی و دانشگاه‌های ایران و حتی پاکستان وجود ندارد؛ در این مدخل، تلاش شده است سهم و تاثیر مراکز ایران شناسی بویژه در دانشگاه‌های مهم پاکستان مانند دانشگاه پنجاب و کراچی و نیز مراکزی مانند "سندشناسی" و "اردو ادبی بورد" و"آکادمی ادبیات پاکستان" و همچنین مراکز فرهنگی ج.ا.ایران در آن کشور مانند خانه‌های فرهنگ و مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان بررسی و معرفی شوند.  

1-مرکز  تحقیقات فارسی ‌ایران و پاکستان

یکی از مهم­ترین مراکز مطالعات ‌ایرانی در پاکستان، "مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان" است که نقشی عمده ‌در همکاری علمی‌ و فرهنگی بین دو کشور ‌ایران و پاکستان بر عهده داشته و دارد. این مرکز، درسال 1970م./1349ش در راولپندی با توافق وزارت آموزش‌ عالی پاکستان و وزارت فرهنگ و هنر پیشین ایران تاسیس شد و تنها مرکز تحقیقات فارسی ‌ایران در جهان می‌باشد که به صورت رسمی ‌بین ایران و کشوری مستقل و طی تفاهم نامه­ای رسمی، منعقد شده است و هدف عمده آن گردآوری، حفظ و گسترش میراث مشترک مکتوب فارسی در پاکستان است (توسلی،1392: 17).

    در قرار داد تاسیس مرکز تحقیقات فارسی ‌ایران وپاکستان که به امضاء نمایندگان دو کشور رسید، چنین آمده است: "به منظور و ادامه همکاری فرهنگی، آموزشی و زبانی در میان دو کشور‌ ایران و پاکستان و برای  رسیدن به حد اعلای تفاهم بین دو مملکت، از طریق تعاون صادقانه و همبستگی دوستانه در ‌این زمینه‌ها، دولت ]وقت [ ایران و دولت جمهوری اسلامی ‌پاکستان تصمیم گرفته‌اند که‌ این قرارداد را برای همکاری در زمینه‌های فرهنگی و آموزشی منعقد سازند" (اسعدی،1375 :327).  در حالی که در اساسنامه مرکز تاکید شده که مدیریت مرکز می‌بایست به صورت دوره‌ای و هر چهار سال یکبار بین ‌ایران و پاکستان صورت گیرد و هزینه‌های مرکز نیز برعهده طرفین باشد، اما از همان ابتدا دولت پاکستان از اجرایی کردن سهم و مسئولیت خود طفره رفت و دولت ‌ایران، ناگزیر به خاطر احساس مسئولیت نسبت به فرهنگ مشترک، تمام تعهدات را از آغاز تا امروز به تنهایی بر عهده گرفته است (توسلی،1392: 16-17). بر­­ این اساس‌، مسئولین ایرانی مرکز با عنایت به اساسنامه، از ابتدا به آن پایبند بوده، توانسته­اند علاوه بر خریداری و جمعاوری بسیاری از نسخه‌های خطی فارسی با ارزش و بیشتر کمیاب و گاه تنها نسخه اصلی را در سراسر پاکستان شناسایی و خریداری نمایند و کتابخانه‌ای بسیار مفید از کتاب‌های فارسی، عربی، انگلیسی و اردو را برای استفاده از محققان و مراجعه کنندگان فراهم کنند و با مراکز مختلف علمی، تحقیقاتی و دانشگاه‌های پاکستان که در کار آموزش زبان فارسی هستند و نیز با سازمان‌های علمی‌ سایر کشور‌ها روابط علمی ‌بسیار سودمندی برقرار کنند. همچنین برخی از متون با ارزش خطی را در اختیار پژوهشگران و استادان قرار داده تا پس از بازنویسی و تصحیح به چاپ رسانند (بی‌نام،1376: 93). یکی از مهم­ترین کارهای مرکز تحقیقات جمعاوری نسخ خطی بوده و هست، به طوری که مرکز از همان روز تاسیس به خرید نسخ خطی شهرت پیدا کرد و از دورترین نقاط پاکستان و حتی افغانستان، گونی-گونی نسخ خطی به مرکز می­آوردند. این نسخ پس از بررسی دقیق توسط کتابدار مرکز (دکتر محمدحسین تسبیحی) شناسایی و قیمت گذاری می­شد و سپس بعضی از آن­ها که ارزش معنوی داشت، خریداری می‌شد (توسلی،1392: 22). ‌بدین ترتیب از آغاز شروع بکار تا کنون بیش از 25000 نسخه جمعاوری شده است. این مرکز توانست با دایر کردن بخش میکروفیلم، نیاز محققان را برای دسترسی به تصاویر نسخه‌های خطی در هر جایی که باشند، فراهم آورد (بی­نام، 1376: 93). این امکانات و خدماتی که مرکز تحقیقات در بخش‌ نسخه‌های خطی انجام داده، موجب شد که "کلا مسیر مطالعات ادبیات فارسی و ‌ایران شناسی در پاکستان و حتی منطقه تغییر پیدا کند. تغییر به ‌این معنی که در روزگاری، محققان بخشی از عمر خود را در جستجوی منابع و نسخ خطی تلف می‌کردند و از بس که منابع پراکنده یا شناسایی نشده بود، کمبود‌هایی در مطالعات باقی می‌ماند (عباسی نوشاهی،1383: 47).

    توسلی در خصوص فعالیت دیگر مرکز معتقد است:« یکی دیگر از کارهای بسیار مهم مرکز تحقیقات، یاری رساندن به فعالیت‌هایی بود که در ‌ایران بعد از انقلاب اسلامی‌، شکل گرفت. یکی از ‌این فعالیت‌ها دانشنامه‌نویسی بود که نیاز به منابع دست اول داشت.  مرکز تحقیقات‌ فارسی ایران و پاکستان، که رسالت آن پشتیبانی علمی‌ از مراکز مشابه در ‌ایران و جهان است، به خوبی ‌این رسالت را انجام داده است و در "دانشنامه جهان اسلام"، ‌این امر بسیار مشهود است. کار دیگر ‌این مرکز ‌این بود که در زمان مدیریت وی ]محمدمهدی توسلی[، کتابخانه بنیاد دائره‌المعارف اسلامی‌ را از کتاب‌ها و اسناد دسته اول شبه قاره تا آنجا که امکان داشت، غنی کرده و‌ این کار مهم تا پایان مسولیت‌ وی در مرکز، مرتب ادامه داشت» (توسلی، 1393: 20-19).

مرکز تحقیقات در پنج بخش و یک اداره به شرح زیر سازماندهی شده است:

1-   بخش تحقیقات

2-   بخش انتشارات

3-   بخش کتابخانه واسناد

4-   بخش‌ایران شناسی

5-   بخش زبان فارسی

6-   اداره امورعمومی

وظایف بخش‌ایران شناسی آن عبارتنداز:

1-   شناسایی و شناساندن مسایل مربوط به ‌ایران.

2-   برقراری ارتباط با مراکز فرهنگی، دانشگاهی و تحقیقاتی پاکستان و شناساندن مسایل امروز‌ ایران.

3-   معرفی میراث فرهنگی‌ ایران از لحاظ تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و سایر جهات.

همکاری و مساعدت همه جانبه با محققان و موسسات فرهنگی در زمینه مسایل ‌ایران شناسی (توسلی، 1392: بیشتر صفحات). یکی دیگر از وظایف مهم مرکز، انتشار فصلنامه دانش بود که در سال 1364 خورشیدی توسط دکتر حاج سید جوادی رایزن فرهنگی وقت ج.ا.ایران در پاکستان پایه­گذاری شد و توسط رایزنی فرهنگی منتشر می­شد. اداره و نشر این فصلنامه  در سال 1374 به مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان سپرده شد (توسلی، 1392: 25) و تا امروز 151 شماره از این مجله منتشر شده است. 

                           

این انجمن در سال 1948م/ 1327ش، در شهر کراچی پاکستان به ریاست ممتاز حسن و به کوشش وابسته فرهنگی ایران در پاکستان، مشایخ فریدنی، و دیگر دوستداران ایران در کراچی تاسیس شد.تدریس زبان و ادبیات فارسی و خواندن اشعار فارسی و برگزاری جلسات ادبی و مشاعره از برنامه­های انجمن بود (حجتی، 1380). در این کلاس­ها افراد مشهوری مانند داود پوتا و ایران شناسان و محققانی چون ممتاز احسن‌ حسن و پیرحسام‌الدین ‌راشدی (ایران شناس و پژوهشگر شهیر پاکستان و صاحب ده­ها اثر پژوهشی و تصحیح ده­ها متن فارسی) در آن فعالیت می‌کردند. در ‌این انجمن جزواتی در معرفی ‌ایران به پاکستانی­ها و بالعکس به چاپ می‌رسید و برنامه‌های ‌این انجمن حول موارد زیر به اجرا در آمدند:

سخنرانی‌ها توسط دانشمندان پیرامون ناموران ‌ایران و پاکستان و میراث مشترک ادبی و فرهنگی دو کشور؛

معرفی آثار علمی‌ و ادبی که در شبه‌قاره به فارسی نوشته شده است؛

خواندن اشعار فارسی و برگزاری جلسات ادبی؛

برگزاری نمایشگاه‌های هنری و نقاشی دو کشور؛

چاپ کتابچه‌ها در معرفی دو کشور؛

نمایش فیلم مربوط به فرهنگ‌ ایران؛

برگزاری جلسات هنری جهت معرفی موسیقی و هنر‌ایران؛

برگزاری جلسات معارفه در موقع ورود اشخاص عالی مقام و دانشمندان‌ ایران؛

دعوت از اساتید‌ ایرانی؛

جذب علاقه­مندان به ‌ایران و تشکیل کلاس برای آن­ها (نقوی،1347: 20-21).

امضای موافقت‌نامه فرهنگی در اسفند ماه 1334 شمسی بین دوکشور  نقشه راهی شد برای تعامل فرهنگی فی‌مابین که بر مبنای این موافقت نامه تاکنون چندین برنامه مبادلات فرهنگی تهیه و امضا شده است که جدیدترین آن در سفر سال 1393 نواز شریف نخست وزیر پاکستان به تهران امضا شد که بر مبنای برنامه‌های مبادلات فرهنگی، تا کنون صدها استاد، دانشجو و هنرمند میان دو کشور رفت و آمد کرده­اتد. همچنین، تعداد زیادی کتاب ترجمه شده و فهرست‌های گوناگون نسخ خطی تهیه و بیشماری از آنها ترمیم و نگهداری گردیده و ده‌ها هفته فرهنگی و هفته فیلم برگزار شده است. در کنار اینها، صدها دوره آموزش زبان فارسی و ده‌ها دوره بازآموزی استادان فارسی دانشگاه‌ها برگزار و از تمامی بخش‌های زبان فارسی در دانشگاه‌های دولتی و خصوصی پاکستان حمایت شده است. بسیاری از این فعالیت ها به واسطه حضور فرهنگی در متن جامعه پاکستان و از طریق خانه‌های فرهنگ ساماندهی شده که اگر ناآرامی‌ها و  برخی تندروی‌های فرقه‌ای نبود، بی‌گمان توانمندی فرهنگی و علمی ایران می‌توانست دراین روابط فرهنگی دو جانبه  بیش از پیش اثرگذاری بیشتری داشته باشد.

پایه گذاری خانه‌های فرهنگ ایران در شهرهای لاهور (1335 ـ 1956م)، مولتان (1355ـ 1976م)، راولپندی(1347 ـ 1968م)، پیشاور(1347 ـ 1968م)، کویته (1335 ـ 1956م)، کراچی (1331 ـ 1952م) و حیدرآباد (1346 ـ 1967م) و رایزنی فرهنگی ایران در کراچی (1328 ـ 1949م) و سپس جا به جایی به راولپندی و بزودی در اسلام‌آباد (1339 ـ 1960م)، راه اندازی «کرسی زبان فارسی» و «گوشه ی ایران» در بیشتر دانشگاه‌های پاکستان و شروع به کار«بخش زبان اردو» در دانشکدۀ زبان های خارجی دانشگاه تهران، همه از دستاوردهای موافقتنامه فرهنگی فی‌مابین است که ریشه در بنیان‌های قوی فرهنگ و تمدن مشترک دارد.

منبع:

حجتی، حمیده (1380)، "انجمن های ادبی و فارسی در شبه قاره"، دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره، ج 4، بخش یکم: 294.  

سهراب، مصطفی (1395)، "ایران و پاکستان یک روح در دو کالبد" ، گزارش فرهنگی/ سایت تسنیم نیوز:

Tasnimnews.com/fa/news/1395/1/7

نقوی، شهریار (1347)، "همبستگی­های دیرین ایران و پاکستان" ، بررسی­های تاریخی، شماره 13.

3-سازمان فارسی(راولپندی)

سازمان فارسی با تلاش "سید نیاز احمد ترمذی" درحدود سال 1335شمسی در شهر راولپندی تاسیس شد (تسبیحی،1352: 34). و در حدود سال1350 شمسی "سید سبط حسن رضوی" با همکاری جمعی از دانشمندان و علاقه مندان به‌ ایران،‌ این انجمن را گسترش دادند (نقوی،1347: 23). زبان رسمی ‌سازمان فارسی، فارسی انتخاب شده بود و در جلسات انجمن سازمان فارسی اعضا با یکدیگر به فارسی صحبت می‌کردند و سخنرانی‌ها نیز به ‌این زبان انجام می‌شد. دو کار مهم‌ این سازمان یکی تاسیس کتابخانه و دیگری برگزاری کلاس‌‌های فارسی بود. بزرگترین هدف ‌این سازمان بازگرداندن عظمت از دست رفته زبان و ادبیات فارسی و نزدیکی دو ملت‌ ایران و پاکستان بوده است (رضوی، 1350: 69-70).

    سید نیاز احمد ترمذی در سال 1350 در مورد تاسیس‌ این سازمان اظهار داشت که پانزده سال پیش که سازمان فارسی را بنیان نهاد، فارسی‌ دانان در‌  راولپندی بسیار نبودند و در آن­ موقع احساس می­شد که چنین سازمانی فارسی یا انجمن فارسی برای‌ این شهر لازم است.‌ اندک‌ اندک مردم فارسی دوست و شاعران و نویسندگان پارسی‌گوی در ‌این انجمن گرد آمدند و سخنان دلاویز و اشعار خوب در وصف آن سرودند و شهرت و آوازه سازمان فارسی را در سراسر پاکستان گسترش دادند (تسبیحی،1352: 34).

منبع:

تسبیحی، محمد حسین (1352)، فارسی پاکستان و مطالب پاکستان شناسی، ج1، راولپندی-پاکستان: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

رضوی،سید سبط حسن (1350)، "سوابق تاریخی و روابط مادی و معنوی مردم پاکستان و ایران"، تاثیر معنوی ایران در پاکستان، جعفر قاسمی، لاهور: اداره اوقاف پنجاب.     

نقوی، شهریار (1347)، "همبستگی­های دیرین ایران و پاکستان" ، بررسی­های تاریخی، شماره 13.

4-بزم سخن (پیشاور)

یکی از کهن‌ترین انجمن‌های فارسی در پاکستان بزم سخن بود که با تلاش و کوشش «سائین احمدعلی»، «سید جگر کاظمی» و «غلام حیدر مسگر» و پشتیبانی سایر علاقه مندان به فارسی و‌ ایران در سال1282 شمسی (1903میلادی) در شهر پیشاور به وجود آمد. هدف تشکیل بزم سخن، حفظ و ترویج فارسی و آشنایی بیشتر مردم با سخنوران نامدار معاصر ‌این زبان و حفظ میراث فرهنگی نیاکان بوده است. در‌ این انجمن شاعران به فارسی و اردو شعر می‌سرودند و اشعار آنان مورد نقد و بررسی استادان قرار می‌گرفت و باعث‌ ایجاد اشتیاق در شاعران پارسی­گوی پیشاور شده بود و عده زیادی از شعرای فارسی­گو مانند سید ضیاء جعفری، سید محمد برق، ملک ‌ناصر علی ‌خان ناصر، میرزا رضا همدانی و امثال ‌این‌ها در ‌این انجمن حضور پیدا می‌کردند (نقوی،1347: 22).

منبع:

نقوی، شهریار (1347)، "همبستگی­های دیرین ایران و پاکستان" ، بررسی­های تاریخی، شماره 13.

5-انجمن دوستداران‌ ایران (کراچی)

این انجمن به منظور توسعه روابط فرهنگی و سیاسی و نزدیکی میان دو کشور ایران و پاکستان در کراچی تشکیل شد و عده زیادی از شخصیت‌های برجسته سیاسی و علمی ‌ و ادبی و هنری و مطبوعاتی پاکستان در آن عضویت داشتند (شفا، 1348 : 521).

منبع:

شفا، شجاع­الدین (1348)، جهان ایران شناسی، ج2، تهران: کتابخانه سلطنتی.

6-مجلس فارسی (کویته)

مجلس فارسی در سال 1338 شمسی (1959 میلادی) در شهر کویته افتتاح شد.‌ این انجمن توسط دکتر محمد انعام الحق کوثر، با همکاری جمعی از اساتید و دانشجویان و علاقه مندان به فارسی تشکیل شد. به دلیل آنکه کویته جمع کثیری از علاقه مندان به‌ ایران و زبان فارسی را داشت،‌ این انجمن با استقبال بی‌نظیری روبه‌رو شده بود.‌ این انجمن، دانشمندان و اساتید بسیاری از‌ ایران را دعوت می‌کرد و جلسات زیادی در باره تاریخ و فرهنگ و ادبیات ‌ایران برگزار می‌نمود و محفلی برای فارسی­گویان پاکستان به ‌شمار می‌رفت (نقوی،1347: 24).

منبع:

نقوی، شهریار (1347)، "همبستگی­های دیرین ایران و پاکستان" ، بررسی­های تاریخی، شماره 13.

7-اداره تحقیقات پاکستان (دانشگاه پنجاب)

هنگامی‌ که پاکستان در سال 1947م/ 1326ش استقلال سیاسی به‌ دست آورد، دو مرکز مطالعات ‌ایرانی از سال‌ها قبل در پاکستان دایر شده بود، که یکی از آنها دانشکده خاورشناسی(اورینتل کالج) دانشگاه پنجاب لاهور بود که در1870م/1294ش.تاسیس شد. همزمان در ‌این مرکز آموزش زبان فارسی و تحقیقات مطالعات‌ ایرانی آغاز شد. نوشاهی بر تاسیس اداره تحقیقات پاکستان تاکید نموده و نوشته است که در ‌این دانشگاه، پس از استقلال پاکستان، مرکزی پژوهشی به نام"اداره تحقیقات پاکستان"(Pakistan Research Society) نیز پیش از استقلال تاسیس شد و بعد از استقلال نیز همچنان فعالیت خود را ادامه داده است (نوشاهی،1383: 36-41). اگر چه ‌این مرکز کار پژوهش در تاریخ و فرهنگ پاکستان را بر عهده دارد اما به دلیل‌ اینکه تاریخ و فرهنگ پاکستان با تاریخ و فرهنگ‌ ایران پیوستگی دارد و بدون زبان فارسی، پژوهش در تاریخ و فرهنگ پاکستان عقیم خواهد بود، بنابراین‌ این مرکز کتاب‌های بسیار سودمندی درباره ادبیات فارسی و حتی به زبان فارسی انتشار داده است. دانشگاه پنجاب که مرکز تحقیقات را در دل خود دارد، صاحب بزرگترین کتابخانه پاکستان می‌باشد که حدود سی ‌هزار نسخه خطی عربی و فارسی و سنسکریت دارد و  منبع و مرجع بسیار غنی برای مطالعات ادبیات فارسی و ‌ایرانی است (همان:37).

منبع:

نوشاهی، عارف (1383)، "تاریخچه مطالعات ایرانی و مباحث متن­پژوهی در پاکستان" ، آینه میراث، ضمیمه شماره 2.

8-انجمن فارسی- گاورمنت کالج لاهور

قدیمی­ترین مرکز مطالعات فارسی در پاکستان مربوط به دانشکده دولتی(گاورمنت کالج) لاهور می‌باشد که در سال 1864م/1243ش تاسیس شد و در همان زمان بخش فارسی آن به وجود آمد. در ‌این مرکز، استادان و پژهشگران معروف فارسی پاکستان، مانند مولانا محمد حسین آزاد و قاضی فضل حق- قبل از استقلال پاکستان- حضور داشتند و سفرهای مطالعاتی بسیاری هم به‌ ایران انجام دادند. پس از استقلال پاکستان، صوفی غلام مصطفی تبسم، رئیس بخش فارسی این دانشکده برای ترویج مطالعات فارسی در ‌آنجا، "انجمن فارسی" را تاسیس کرد.‌ به دعوت این انجمن، بسیاری از بزرگان ‌ایران، چون استاد سعید نفیسی و استاد بدیع ‌الزمان فروزانفر و استاد علی‌اصغر حکمت به  پاکستان سفر کردند (نوشاهی،1383: 37-41). انجمن فارسی دانشگاه لاهور از مهم­ترین و بزرگ­ترین انجمن‌های دانشجویان آن دانشگاه به شمار می‌رفت و جلسات آن با شکوه و جنب و جوش فراوان برگزار می‌شد (نقوی،1347: 25). این انجمن همچنان به فعالیت خود ادامه می­دهد.

منبع:

نقوی، شهریار (1347)، "همبستگی­های دیرین ایران و پاکستان" ، بررسی­های تاریخی، شماره 13.

نوشاهی، عارف (1383)، "تاریخچه مطالعات ایرانی و مباحث متن­پژوهی در پاکستان" ، آینه میراث، ضمیمه شماره 2.

9- انجمن عربی و فارسی دانشگاه پنجاب

انجمن عربی و فارسی دانشگاه پنجاب با تلاش و پشتیبانی فراوان دکتر محمد باقر، رییس وقت دانشکده خاورشناسی و بخش فارسی دانشگاه پنجاب و با همکاری ادیبان، دانشمندان و دوستداران زبان فارسی و عربی در آن دانشگاه و در شهر لاهور راه­اندازی شد و بزودی با استقبال دوستداران و پژوهشگران زبانهای عربی و فارسی روبرو شد (حجتی،1380:294).

منبع:

حجتی، حمیده (1380)، "انجمن های ادبی و فارسی در شبه قاره"، دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره، ج 4، بخش یکم: 294.  

10- بزم اقبال (دانشکده دولتی کویته)

"بزم اقبال"، از دیگر انجمن‌هایی است که پس از استقلال پاکستان در کویته تشکیل شد و به نام" انجمن ادبی دانشکده دولتی کویته-بزم اقبال" شناخته شد.‌ این انجمن به کوشش خواجه عبدالحمید عرفانی و جمع دیگری از استادان فارسی و دوستداران ‌ایران در دانشکده دولتی کویته تاسیس شد.‌ این انجمن با برگزاری جلسات سخنرانی به زبان فارسی و مسابقه‌های مقاله‌نویسی فارسی در گسترش زبان و ادبیات فارسی میان دانشجویان و دوستداران زبان و ادبیات فارسی نقشی سازنده داشت (نقوی،1347: 22).

منبع:

نقوی، شهریار (1347)، "همبستگی­های دیرین ایران و پاکستان" ، بررسی­های تاریخی، شماره 13.

11- مجلس ترقی ادب (لاهور)

پس از استقلال پاکستان، "مجلس ترقی ادب" در لاهور تاسیس شد؛ اگر چه ‌این مرکز مستقیما با زبان و ادبیات فارسی و مطالعات‌ ایرانی سر و کار ندارد، اما ناگزیر گوشه چشمی‌ به مطالعات‌ ایرانی داشته است. ‌ این مرکز را می‌توان از اولین مراکز مستقل برای نشر متون در پاکستان شمرد. از اقدامات‌ این مرکز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1-   چاپ" تاریخ ادبیات فارسی در پاکستان" اثر دکتر ظهورالدین احمد؛

2-   احیاء چندین متن قدیم اردو- فارسی؛

3-   چاپ اولین شرح حال سعدی به زبان اردو به نام"حیات سعدی" تالیف مولانا الطاف حسین حالی؛

4-   چاپ اثر دیگر مولانا حالی به نام"مقدمه‌ای انتقادی بر سفرنامه ناصر خسرو؛

5-   چاپ دوره نه جلدی مقالات اردوی حافظ محمود شیرانی؛

6-   انتشار دوره کامل پنج جلدی مقالات مولوی محمد شفیع که هر یکی از آن مقالات به مطالعات‌ ایرانی، ادبیات فارسی و متن پژوهی ارتباط دارد (نوشاهی،1383: 42-43).   

منبع:

نوشاهی، عارف (1383)، "تاریخچه مطالعات ایرانی و مباحث متن­پژوهی در پاکستان" ، آینه میراث، ضمیمه شماره 2.

12- سازمان علوم اردو(لاهور)

این سازمان توسط دولت پاکستان در لاهور تاسیس شد که وظیفه آن تهیه و چاپ کتاب‌های مورد نیاز دانشگاه‌های پاکستان می‌باشد- اداره‌ای مشابه مرکز نشر دانشگاهی تهران. سازمان علوم اردو همچنان که از نام آن برمی‌آید، کتاب‌‌هایی به زبان اردو تهیه و نشر می‌دهد و متن‌های بسیار مهمی‌ در زمینه تاریخ و میراث فارسی در پاکستان و هند انتشار داده است؛ از جمله ترجمه‌های طبقات اکبری، ماثرالامرا؛ سیرالعارفین و مقامات مظهری را می‌توان ذکر کرد (نوشاهی، 1383: 43).

منبع:

نوشاهی، عارف (1383)، "تاریخچه مطالعات ایرانی و مباحث متن­پژوهی در پاکستان" ، آینه میراث، ضمیمه شماره 2.

13- اقبال آکادمی ‌پاکستان (لاهور)

آکادمی ‌اقبال پاکستان درسال 1951م/ 1330ش، یعنی چهار سال پس از استقلال پاکستان به منظور گسترش افکار و ‌اندیشه‌های علامه اقبال در شهر کراچی تاسیس شد.‌ این آکادمی ‌در سال  1962میلادی بر اساس فرمان رییس جمهور وقت و تصویب مجلس به صورت اداره­ای رسمی در آمد. ‌این آکادمی ‌به مواردی چون انتشار کتاب و مجله در زمینه‌ اندیشه و افکار علامه محمد اقبال، ‌ایجاد تسهیلات لازم برای محققان، انتشار اشعار، افکار و اندیشه‌های محققان و اقبال شناسان، تشکیل انجمن‌ها، سمینارها، کنفرانس و نمایشگاه‌‌هایی در زمینه اقبال شناسی، تلاش در تحکیم موقعیت زبان فارسی توجه می‌کند( گنجی، 1369: 132). از آن جهت که اقبال به‌ ایران توجه ویژه‌ای داشته، آکادمی ‌اقبال نیز به تبع به مطالعات ‌ایرانی نگاه ویژه‌ای دارد.

منبع:

گنجی، صادق (1369)، "آشنایی با مؤسسات فرهنگی دنیای اسلام: آکادمی اقبال پاکستان". ترجمه شهین دخت مقدم، نامه فرهنگستان، شماره 2.

14- موقوفه دیالمینگ کالج (لاهور)

از موقوفه دیالمینگ در شهر لاهور،  مؤسسه­ای تحقیقاتی در آن شهر بنیان نهاده شد که وظیفه و هدف آن، جمعاوری نسخه‌های خطی عربی و فارسی بود..با تلاش دست اندرکاران این مؤسسه، تاکنون پنج جلد فهرست مشروح از نسخه‌های خطی عربی و فارسی موجود در آن منتشر شده است (نوشاهی،1383: 43).

منبع:

نوشاهی، عارف (1383)، "تاریخچه مطالعات ایرانی و مباحث متن­پژوهی در پاکستان" ، آینه میراث، ضمیمه شماره 2.

15- انستیتو مطالعات آسیای میانه وغربی (دانشگاه کراچی)

دانشگاه کراچی که پس از استقلال پاکستان شروع به کار کرد، در بخش فارسی خود استادان به ‌نامی، ‌چون شادروان غلام سرور، دکتر ساجدالله تفهیمی‌، دکتر طاهره صدیقی، و... که در مطالعات ‌ایرانی سرشناس می‌باشند، را جذب کرده بود.‌ این دانشگاه در حدود سال 1970 م/ 1349ش، انستیتو مطالعات آسیای میانه و غربی را دایر کرد که بخشی از کارهای‌ این مرکز مربوط به ‌ایران می‌باشد.‌ این مرکز به زبان فارسی توجه ویژه‌ای دارد و آثاری چون بحرالاسراربلخی، خاطرات مصربی سمرقندی، تذکرةلشعرای جهانگیر پادشاه را به چاپ رسانید (نوشاهی،1383: 45).

منبع:

نوشاهی، عارف (1383)، "تاریخچه مطالعات ایرانی و مباحث متن­پژوهی در پاکستان" ، آینه میراث، ضمیمه شماره 2.

16- پنجابی ادبی آکادمی‌ (لاهور)

انجمن"پنجابی ادبی آکادمی"/ اانجمن دانشگاهی ادبیات پنجابی، در سال 1957م/ 1336ش، در شهر لاهور تاسیس شد. در ‌این انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی پاکستان عضویت داشتند. هدف ‌این انجمن، ‌حفظ میراث مشترک ‌ایران و پاکستان بوده و در ‌این راه اقداماتی به قرار زیر انجام داده است؛

·    چاپ نسخ خطی و کتاب‌های قدیمی ‌فارسی، عربی، اردو، انگلیسی و پنجابی

·       فراهم کردن کتاب برای پژوهش­های ادبی و علمی

·       ایجاد کتابخانه و موزه با هدف حفظ میراث فرهنگی

·       برگزاری جلسات ادبی

·       اعزام نمایندگان به کنفرانس‌های علمی، فرهنگی و ادبی

·       برگزاری برنامه­های یادبود برای ‌ادیبان فارسی­گوی پاکستان (توسلی و گراوند، 1393: 71).

فعالیت­های علمی و ادبی این انجمن مورد تحسین اداره فرهنگی بین­المللی یونسکو قرار گرفت (نقوی،1344: 51).

منبع:

توسلی، محمدمهدی و گراوند، بهروز (1393)، مطالعات ایرانی در پاکستان، قم: نشر مجمع ذخایر اسلامی با همکاری بنیاد ایران­شناسی.

نقوی، شهریار (1344)، "ایران­شناسی در پاکستان"، وحید، شماره 27.

17- انجمن فرهنگی‌ ایران و پاکستان (کراچی ولاهور)

انجمن فرهنگی پاکستان و ‌ایران در سال 1327خورشیدی تشکیل شد. مرکز ‌این انجمن در شهر کراچی می‌باشد. این انجمن برای آگاهی دوستداران و علاقه­مندان به فعالیت­های آن، نشریه­ای خبری به نام «اخبار انجمن فرهنگی پاکستان و‌ ایران» داشته و در‌ آن مرام و مقاصد انجمن را‌ به شرح زیر بیان کرده است:

·       ایجاد تفاهم مشترک و اطلاعات بیشتر و حسن نیت بین پاکستان و ‌ایران

·       تشکیل جلسات سخنرانی، بحث و مذاکره و هر گونه جلسات اجتماعی دیگر

·       تاسیس کلاس‌های زبان فارسی

·       ترویج مطالعه فرهنگ، هنرهای زیبا و موسیقی و علوم طبیعی‌ایران و عملیات فرهنگی دیگر

·       اعزام هیات‌های علمی و فرهنگی به‌ ایران و از‌ ایران به پاکستان

·       تشویق تحقیقات درباره ‌ایران

·       انتشار کتب و مجلات و هرگونه نشریه فرهنگی درباره ‌ایران

·       مبادله دانشجو و استاد بین پاکستان و ‌ایران

·       انجام هر گونه اقدامی ‌که برای نیل به هدف‌های مزبور مفید باشد

عضویت ‌این انجمن با پرداخت هزینه برای عموم پاکستانیان آزاد بود (توسلی و گراوند، 1393: 71-72).

منبع:

توسلی، محمدمهدی و گراوند، بهروز (1393)، مطالعات ایرانی در پاکستان، قم: نشر مجمع ذخایر اسلامی با همکاری بنیاد ایران­شناسی.

18- انجمن مطالعات تاریخی پاکستان (کراچی)

انجمن مطالعات تاریخی پاکستان(Pakistan Historical Society)  در سال 1950 م/1329ش، در شهر کراچی با هدف پژوهش در تاریخ پاکستان تاسیس شد. از آنجا که راه ورود اسلام به شبه قاره از‌ ایران بوده، و تاریخ و فرهنگ پاکستان، همسانی‌های فراوان با تاریخ‌ ایران دارد،‌ این انجمن، مطالعات بسیار وسیعی در زمینه تاریخ و تمدن و فرهنگ‌ ایران صورت داده است؛ از این رو، از مراکز مهم مطالعات‌ ایرانی در پاکستان محسوب می‌شود (توسلی و گراوند، 1393: 72)).

منبع:

توسلی، محمدمهدی و گراوند، بهروز (1393)، مطالعات ایرانی در پاکستان، قم: نشر مجمع ذخایر اسلامی با همکاری بنیاد ایران­شناسی.

19- انستیتو مرکزی تتبعات اسلامی (کراچی)

انستیتو مرکزی تتبعات اسلامی (مؤسسه مرکزی پژوهشهای اسلامی) که عنوان آن به انگلیسی عبارت است از (Centeral Institute of Islamic Research) در سال 1960 م/1339ش، در کراچی تاسیس شد. هدف ‌این مؤسسه، همچنان که از نامش پیدا است، پژوهش در مطالعات تمدن و فرهنگ اسلامی ‌می‌باشد. در‌ این مؤسسه فعالیت‌های زیادی در زمینه مذهب شیعه و فرهنگ اسلامی ‌ایران انجام شده و از مراکزی به شمار می‌رود که با مطالعات‌ ایرانی سر و کار دارد (توسلی و گراوند، 1393: 72).

منبع:

توسلی، محمدمهدی و گراوند، بهروز (1393)، مطالعات ایرانی در پاکستان، قم: نشر مجمع ذخایر اسلامی با همکاری بنیاد ایران­شناسی.

20- انستیتو امور بین‌المللی پاکستان (کراچی)

مؤسسه امور بین­المللی پاکستان در سال 1947 م/1326ش، در کراچی تاسیس شد. هدف آن تحکیم روابط فرهنگی و اجتماعی پاکستان با دیگر کشورها از جمله ‌ایران بوده است.‌ این انجمن فعالیت‌های بسیاری در توسعه روابط ‌ایران و پاکستان انجام داده است. از دیگر فعالیت­های آن، مطالعاتی علمی در مورد ‌ایران انجام بوده که در نشریه ‌این انجمن به نام (Pakistan Horizon) منتشر کرده است (توسلی و گراوند، 1393: 72-73).

منبع:

توسلی، محمدمهدی و گراوند، بهروز (1393)، مطالعات ایرانی در پاکستان، قم: نشر مجمع ذخایر اسلامی با همکاری بنیاد ایران­شناسی.

21- انجمن حمایت اسلام (لاهور)

انجمن حمایت از اسلام در سال 1884 م/1263ش، در شهر تاریخی لاهور تاسیس شد.‌ این انجمن با هدف‌ ایجاد حس آگاهی در میان مسلمانان به وجود آمد تا مسلمانان را از عقب ماندگی و خمودگی نجات دهد.‌ این انجمن، خدمات فرهنگی بسیاری نیز انجام می‌داد از جمله ‌این خدمات، تاسیس مدرسه، طبع و نشر کتاب و یک مجله به نام "حمایت اسلام" می‌باشد. یکی از اهداف اساسی انجمن حمایت اسلام، تعلیم زبان و ادبیات فارسی بود، زیرا به ‌این اعتقاد رسیده بودند که فرهنگ و تمدن، هنر و عرفان اسلامی ‌از طریق زبان فارسی به سرزمین پاکستان وارد شده است (توسلی و گراوند، 1393: 73).

منبع:

توسلی، محمدمهدی و گراوند، بهروز (1393)، مطالعات ایرانی در پاکستان، قم: نشر مجمع ذخایر اسلامی با همکاری بنیاد ایران­شناسی.

22-خانه‌های  فرهنگ ‌ ایران در پاکستان

خانه‌های فرهنگ، مراکزی فرهنگی و آموزشی هستند که توسط دولت‌ ایران، در شهر‌های مختلف پاکستان، بعد از استقلال ‌این کشور تاسیس و گسترش پیدا کرده‌اند. وظایف آنها، بر طبق برنامه­های مصوب از سوی‌ دولت ایران در جهت رشد همکاریهای فرهنگی، هنری، ادبی، آموزشی، و نیز اعزام استادان زبان فارسی برای تدریس در‌ این خانه‌های فرهنگ است‌. رسالت خانه­های فرهنگ، معرفی فرهنگ و تمدن ایران در درازنای تاریخ تا زمان حال به جامعه کشور میزبان بمنظور تعمیق دوستی و شناخت بیشتر نسبت بهم و ایجاد حس اعتماد و برادری و همکاری برای بسترسازی روابط سیاسی و اقتصادی و بازرگانی فیمابین است. دولت ایران بعد از استقلال پاکستان و به درخواست آن دولت، اقدام به تاسیس خانه‌های فرهنگ در شهرهای کراچی، لاهور، کویته، حیدرآباد، ملتان، راولپندی و پیشاور کرد. این خانه‌های فرهنگ علاوه بر داشتن کتابخانه که نیاز مراجعه کنندگان را بر طرف می­کنند، محل تجمع استادان و دانشجویان و دوستداران فرهنگ و ادب و هنر ‌ایران هستند، به طوری که در مراسم‌ مختلفی که در خانه‌های فرهنگ برگزار می‌شود، جمع کثیری از استادان زبان و ادبیات فارسی و اردو، شاعران، نویسندگان، دانشجویان و علاقه‌مندان به ‌فرهنگ و تمدن ایران شرکت می‌کنند. علاوه بر‌ این، خانه‌های فرهنگ با انتشار جزوه‌هایی با محتوای فرهنگی ادبی در ارتباط با ایران به زبان‌های مختلف، هر چه بیشتر در جذب مردم پاکستان تلاش می‌کنند. از دیگر وظایف این مراکز،  برپایی مراسم بزرگداشت برای شاعران پارسی‌گوی‌ کشور میزبان است (توسلی و گراوند، 1393: 73).

منبع:

توسلی، محمدمهدی و گراوند، بهروز (1393)، مطالعات ایرانی در پاکستان، قم: نشر مجمع ذخایر اسلامی با همکاری بنیاد ایران­شناسی.

23- انجمن دوستی پاکستان و ‌ایران (لاهور)

در شهر لاهور گروهی از دوستداران‌ ایران و ادبیات فارسی، انجمنی فرهنگی به منظور توسعه و تحکیم دوستی بین دو ملت و علایق فرهنگی پاکستان و‌ ایران تشکیل دادند. اعضای فعال و علاقه مندان به‌ ایران ‌این انجمن، همواره سعی داشتند اجتماعات ادبی و فرهنگی برگزار کنند و در نتیجه کوشش و پشتکار آنان، جلسات مهمی ‌مانند روز میرزا خسرو و نمایشگاه خطوط فارسی در لاهور برپا شد که مورد توجه بسیاری در زمان خود قرار گرفت. سید مراتب علی، از سرشناسان معروف و عالی ‌مقام پاکستان، با دلبستگی خاص در اغلب فعالیت‌های‌ این انجمن شریک و سهیم بود و بعد از ایشان، پسران وی  به نام سید محمد علی و سپس بابرعلی، نهایت علاقه را نسبت به پیشرفت‌ این انجمن داشتند (نقوی،آذر1344: 12).

منبع:

نقوی، شهریار (1344)، "ایران­شناسی در پاکستان"، وحید، شماره 24.

24- انجمن‌ ایران شناسی (دانشگاه پنجاب)

اانجمن ایران­شناسی دانشگاه پنجاب لاهور، به کوشش وزیرالحسن عابدی، از استادان مشهور زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پنجاب، در شهر فرهنگی لاهور، تاسیس شدو هدف از تاسیس این انجمن، برپایی مجالس ادبی و فرهنگی و مشاعره و سخنرانی برای دانشجویان و استادان و علاقه­مندان شعر و ادبیات فارسی در آن دانشگاه بود. این انجمن نقش مهمی در ترویج زبان و ادب و فرهنگ ایرانی در آن دانشگاه ایفا کرده است (توسلی و گراوند، 1393: 74).

منبع:

توسلی، محمدمهدی و گراوند، بهروز (1393)، مطالعات ایرانی در پاکستان، قم: نشر مجمع ذخایر اسلامی با همکاری بنیاد ایران­شناسی.

25- سندی ادبی بورد (انجمن ادبی سند)

سندی ادبی بورد، به فارسی: انجمن ادبی سند، از مهم­ترین و موفق­ترین انجمن­های ادبی پاکستان است که فعالیت خود را در اوت 1940 میلادی/ برابر با حدود 1319 خورشیدی زیر نظر کمیته مشورتی مرکزی ادبیات سندی توسط سید میران شاه، رئیس وقت این انجمن در حیدرآباد سند تاسیس شد. هدف از تاسیس این انجمن، گردآوری و تالیف و تصحیح آثار تاریخی و ادبی و فرهنگی پاکستان و چاپ و نشر آنها به زبان سندی و اردو و فارسی بود. حدود هشت سال بعد، در 1948م برابر با 1327خورشیدی تغییراتی در اعضای انحمن، بدون جابجایی رئیس آن، بوجود آمد. در 1950م/ 1329 خورشیدی، رئیس عالی انجمن به وزیر آموزش ایالت سند تفویض شد و دوباره انجمن با همان نام پیشین بکار خود ادامه داد. انجمن از همان آغاز، خدمات بسیار با ارزشی برای پیشرفت زبان و ادبیات سندی با انتشار کتابهای تاریخ و فرهنگ و ادبیات و مجلات علمی و ادبی و برگزاری همایش و نشست­های ادبی و حمایت از نویسندگان و شاعران و پژوهشگران در پیشبرد اهداف انجمن تلاش نموده است. انتشار متون فارسی و سندی در زمینه تاریخ و ادب و فرهنگ سند و تصحیح نسخ خطی فارسی به کوشش پژوهشگران و استادان مشهور پاکستان از عمده فعالیتهای ماندگار این انجمن بوده و هست. ااین انجمن، همچنین پایگاه مجازی ویژه برای خدمت­رسانی بیشتر به جامعه ادبی پاکستان و کابران جهانی ایجاد کرده است (توسلی، یاداشتهای روزانه: 1402). این انجمن در طول 4 سال فعالیت خود توانست 14کتاب عربی، 30کتاب تاریخی فارسی، 54 کتاب شعر و ادب فارسی، 5 کتاب اردو و 5 کتاب انگلیسی را منتشر نماید. تا کنون، با حمایت این انجمن، کتابها و نسخ خطی بسیاری توسط نویسندگان و پژوهشگران و اهل قلم مشهور پاکستان تالیف و ترجمه و تصحیح و معرفی شده که از منابع دست اول و ارزشمند در زمینه­های ادبی، تاریخی، فرهنگی و تمدنی پاکستان و ایران فرهنگی است؛ مانند چچ نامه (در خصوص تاریخ سند) اثر مخدوم امیر احمد، ترخان نامه تالیف جیمز برنس (درباره تاریخ سلسله مسلمان ترخان)؛ سند جی تاریخ (تاریخ سرزمین سند)، تالیف اعجازالحق قدوسی؛ جنگ میانی (بخشی از تاریخ آخرین سلسله شیعی سند، یعنی تالپوران و تبعید آنها به مومبای و سپس به کلکته و انقراض این سلسله توسط نیروهای استعماری انگلیس)؛ تاریخ معصومی (تاریخ سرزمین سند) تالیف میرمحمد معصوم بهکری؛ مکلی نامه (در خصوص آثار فرهنگ و تمدن اسلامی در تهته-ایالت سند)، تالیف میرعلیشیر قانع تتوی، تصحیح سید حسام­الدین راشدی؛ و بسیاری آثار دیگر که سرشار از وقایع تاریخی و ادبی و سیاسی هستند. در حال حاضر، این انجمن همچنان فعال است و مخدوم سعیدالزمان عاطف از 8 مارس 2019 م/ حدود 1398 خورشیدی ریاست این انجمن را برعهده دارد و از اعضای فعال بزم طالب المولی در سند است. سعیدالزمان از زمره استادان و نویسندگان شناخته شده سند است و از آثار او می­توان به کتابهای زیر اشاره کرد: الزمان، اصلاح نفس، اصلاح قلب، طالب حق (توسلی، یادداشتهای روزانه: 1403). 

منبع:

توسلی، محمدمهدی (1402) "یادداشتهای روزانه"، دستنویس.   

توسلی، محمدمهدی (1403) "یادداشتهای روزانه"، دستنویس.   

26- انجمن فارسی بلوچستان

انجمن فارسی بلوچستان در سال 1989م/1368ش، به همت شرافت عباس، پژوهشگر و شاعر فارسی­گوی پاکستان به همراه دوستداران زبان فارسی در پیشاور تاسیس شد. هدف ‌این انجمن، ترویج زبان و ادبیات فارسی در بلوچستان پاکستان بود که برای‌ این منظور نشریه‌ای به نام «صریربولان»، به صورت فصلنامه به دو زبان فارسی و اردو منتشر می­شد (حجتی،1380:294).

منبع:

حجتی، حمیده (1380)، "انجمن ادبی فارسی در شبه قاره"، دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره، ج4، بخش 1، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

27- انجمن فارسی بلتستان

انجمن فارسی بلتستان در سال 1995م/ 1374ش، توسط استادان و ادیبان بلتستان (واقع در کشمیر پاکستان) تاسیس شد. هدف انجمن فارسی بلتستان، گسترش مراکز زبان فارسی، تشکیل کلاس‌‌های آموزش زبان فارسی، چاپ و نشر آثار شاعران و نویسندگان بومی، تشکیل گردهمایی‌ها و برگزاری مناسبت‌های مهم سال بوده است (حجتی،1380:294).

منبع:

حجتی، حمیده (1380)، "انجمن ادبی فارسی در شبه قاره"، دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره، ج4، بخش 1، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

28- انجمن ادبی پاکستان و ‌ایران (پرشین آکادمی)

انجمن ادبی پاکستان و ‌ایران مشهور به "پرشین آکادمی"، با تلاش و پیگیری دکترغلام سرور، رئیس وقت گروه فارسی دانشگاه کراچی، در همان دانشگاه، تشکیل شد. این انجمن در اوقات مختلف، جلسات ادبی برگزار می‌کرد؛ به علاوه مجله‌ای نیز به نام "حافظ"، هر سه ماه یک بار از طرف همین انجمن انتشارمی‌یافت (توسلی و گراوند، 1393: 75).

منبع:

توسلی، محمدمهدی و گراوند، بهروز (1393)، مطالعات ایرانی در پاکستان، قم: مجمع ذخایر اسلامی با همکاری بنیاد ایران­شناسی.

29- انجمن ادبیات ‌ایران

انجمن ادبیات‌ ایران در سال 1959م/ 1338ش، به کوشش ممتاز حسن و پیر حسام الدین راشدی به منظور ترویج و توسعه­ی زبان و ادبیات فارسی در آن کشور تاسیس شد (حجتی،1380:294) .

منبع:

حجتی، حمیده (1380)، "انجمن ادبی فارسی در شبه قاره"، دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره، ج4، بخش 1، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

30- انجمن ‌ایرانیان

پس از تقسیم شبه قاره هند و مهاجرت شیعیان هند به کراچی،‌ این مهاجران، انجمن‌هایی برپا کردند که یکی از آنها انجمن‌ ایرانیان بود.‌ این انجمن که سرآمد انجمن‌های شیعیان کراچی شناخته شد، در سال 1950م/1329ش، به سرپرستی «میرزا مهدی پویا» (مشهور به آقا پویا)، از شخصیت­های علمی و مذهبی سرشناس کراچی، تاسیس شد (حجتی،1380: 293). این انجمن با پشتیبانی میرزا مهدی پویا نشست­های فرهنگی مذهبی بسیاری در کراچی برگزار کرده است (توسلی: 1387 یادداشتهای روزانه). ایشان، عالم و مبلّغ شیعی در شبه قارة هند بود که در 1317 در شهر یزد متولد شد. وی نزد پدرش عالم آقا میرزا محمد حسن یزدی و همچنین مرجع عالیقدر دینی آقا میرزا محمد حسین نائینی در تفسیر قرآن به حد استادی رسید. اوضاع نابسامان سیاسی ایران و عراق باعث شد تا وی در 1343/1925م از نجف اشرف به هند مهاجرت کند. او در مدرس و بنگلور اقامت گزید و در آنجا فرصتی یافت که تفکر مدرن غربی را مستقیماً به زبان انگلیسی مطالعه کند، به طوری که برای ارزیابی روندهای فکری متنوع شرق و غرب مجهز شد. در مدرس نیز با میراحمد علی مواجه شد که اولین تفسیر قابل توجه شیعی بر قرآن را به زبان انگلیسی ارائه کرد و یادداشت های روشنگر فلسفی آیت الله پویا در مورد آیات قرآن را در آثار خود گنجاند. آیت الله پویا بعداً به پاکستان نقل مکان کرد و در 17 جولای 1973 بعد از عمری خدمت به ایرانیان مقیم کراچی در آن شهر درگذشت. دو پسر به نام‌های آقا مرتضی پویا و آقا میرزا علی پویا از خود به جای گذاشت (همانجا).

منبع:

توسلی، محمدمهدی (1387)، "یادداشتهای روزانه"، دستنویس.   

حجتی، حمیده (1380)، "انجمن ادبی فارسی در شبه قاره"، دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره، ج4، بخش 1، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

31- اتاق ‌ایران شناسی و آزمایشگاه زبان فارسی در دانشگاه بانوان لاهور

اتاق ‌ایران شناسی و آزمایشگاه زبان فارسی در سال 1390 خورشیدی، به همت خانه فرهنگ جمهوري اسلامي ‌ایران در بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بانوان لاهور تاسیس شد. به گزارش اداره کل روابط عمومي و اطلاع رساني سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، اتاق‌ ایران  شناسی و آزمایشگاه زبان فارسی طي مراسمي با حضور اسما ممدوت، نماینده مجلس‌ ایالتی پنجاب، محمد تقی صادقی، رايزن فرهنگي جمهوری اسلامی ايران در پاکستان، قهرمان سلیمانی، رئیس مرکز تحقیقات فارسی‌ ایران و پاکستان، محمد حسین بنی اسدی، سر کنسول جمهوری اسلامی ‌ایران و میرزایی، نماینده شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی، گشایش یافت (توسلی و گراوند، 1393: 76-77).

منبع:

توسلی، محمدمهدی و گراوند، بهروز (1393)، مطالعات ایرانی در پاکستان، قم: مجمع ذخایر اسلامی با همکاری بنیاد ایران­شناسی.

32-  اتاق  ‌ایران شناسی در گاورمنت کالج دانشگاه  فیصل آباد- ایالت پنجاب پاکستان

اتاق ‌ایران شناسی در دانشگاه جی.سی شهر فیصل آباد ‌ایالت پنجاب پاکستان با حضور رییس خانه فرهنگ‌ ایران در لاهور، جاوید اقبال رییس اسبق دادگاه عالی ‌ایالت پنجاب (فرزند ارشد علامه اقبال، شاعر پارسی گوی پاکستان) گشایش یافت. جاوید اقبال در‌ این مراسم با ابراز خشنودی از گشایش اتاق‌ ایران شناسی در دانشگاه دولتی فیصل­آباد (دانشگاه جی.سی) با ایراز ‌ خوشحالی از روابط خوب فرهنگی دو کشور دوست و برادر و تشکر از اقدام خانه فرهنگ جمهوری اسلامی‌ ایران در عرصه گسترش و ترویج زبان و ادبیات فارسی، گشایش اتاق ‌ایران شناسی را برای نوجوانان و جوانان پاکستان دریچه­ای تازه برای آشنایی بیشتر با زبان فارسی، که زبان فرهنگ و تمدن و مادر زبان اردو است، خواند. جاوید اقبال، عباس فاموری وابسته فرهنگی و رییس خانه فرهنگ‌ ایران در لاهور، قهرمان سلیمانی رییس مرکز تحقیقات ایران و پاکستان در اسلام آباد، ذاکر حسین رییس دانشگاه فیصل آباد، عبدالحمید عبداللهیان، حبیب الله عباسی و غلامعلی فلاح قهرودی اقبال شناسان برجسته ‌ایران و جمعی از شخصیت‌های سیاسی، علمی‌ و فرهنگی حضور داشتند (توسلی و گراوند، 1393: 77).

منبع:

توسلی، محمدمهدی و گراوند، بهروز (1393)، مطالعات ایرانی در پاکستان، قم: مجمع ذخایر اسلامی با همکاری بنیاد ایران­شناسی.

33- «اتاق ‌ایران شناسی» در دانشکده دولتی «لاهور» پاکستان

اتاق ‌ایران شناسی دانشکده دولتی لاهور طی مراسمی ‌توسط «رانا محمداقبال خان»رئیس مجلس ‌ایالتی «پنجاب» پاکستان در دانشکده دولتی «تاونشیپ» لاهور به همت و پیشنهاد خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران و با حضور شخصیت‌های برجسته سیاسی، علمی ‌و فرهنگی لاهور، عمران مسعود وزیر پیشین آموزش و پرورش‌ ایالت پنجاب، محمد حسین بنی اسدی سرکنسول ج.ا.‌ایران در لاهور، عباس فاموری رئیس خانه فرهنگ جمهوری اسلامی‌ایران در لاهور و استادان کرسی‌های زبان فارسی آن دانشگاه در 1390 گشایش یافت (توسلی و گراوند، 1393: 77).

منبع:

توسلی، محمدمهدی و گراوند، بهروز (1393)، مطالعات ایرانی در پاکستان، قم: مجمع ذخایر اسلامی با همکاری بنیاد ایران­شناسی.

34-  «اتاق ايران­شناسي» در راولپندي

اتاق ‌ایران ‌شناسی دانشکده دولتی دخترانه «موهنپوره» شهر راولپندی پاكستان در دوم خرداد ماه سال 1390خورشیدی با تلاش قهرمان سلیمانی مدیر مرکز تحقیقات فارسی ‌ایران و پاکستان در اسلام آباد و محمود امیرگل مسئول خانه فرهنگ جمهموری اسلامی ایران در راولپندی و حضور علی میرزایی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ملی زبان‌های نوین و راضیه پروین رئیس دانشکده موهنپوره گشایش یافت. هدف این مرکز، آشنایی دانشجویان و استادان علاقه­مند به فرهنگ و ادب فارسی و مشترکات مذهبی و فرهنگی ایران با پاکستان است (توسلی و گراوند، 1393: 77).

منبع:

توسلی، محمدمهدی و گراوند، بهروز (1393)، مطالعات ایرانی در پاکستان، قم: مجمع ذخایر اسلامی با همکاری بنیاد ایران­شناسی.

35- «اتاق  ‌ایران ‌شناسی» در دانشگاه نومل پاکستان

دانشگاه ملی زبانهای نوین (= NUML National University of Modern Languages ) در شهر اسلام­آباد پاکستان در 1970م/ حدود 1350 خ به صورت مؤسسه­ آموزش عالی دولتی غیر انتفاعی در شهر اسلام­آباد، مرکز سیاسی امروز پاکستان، تاسیس شد. هدف از تاسیس این دانشگاه بیشتر تربیت نیروهای نظامی برای ماموریت­های خارج از کشور بوده است. بخش فارسی این دانشگاه توسط استادان زبان و ادب فارسی پاکستان، که بیشتر در دانشگاه تهران و سایر دانشگاههای ایران دوره­های ارشد و دکتری خود را در رشته زبان و ادبیات فارسی گذرانده­اند، اداره می­شود. همچنین از استادان ایرانی و شخصیت­های فرهنگی ایرانی در پاکستان، مانند دکتر محمدحسین تسبیحی، دکتر محمدمهدی توسلی، دکتر رضا مصطفوی سبزواری، دکتر سعید بزرگ بیگدلی و... برای تدریس در بخش فارسی این دانشگاه سود برده­اند. "اتاق‌ ایران شناسی و آزمایشگاه زبان فارسی" در این دانشگاه به همت رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ‌ایران، در 1396 خورشیدی راه‌ اندازی شد. در این افتتاحیه، شاکری سفیر جمهوری اسلامی ‌ایران، علی آقا نوری سرپرست رایزنی فرهنگی و پروفسور عزیز احمد خان رئیس دانشگاه نومل، و جمعی از مدیران دانشگاه، استادان زبان فارسی حضور داشتند. هدف از تاسیس این اتاق، تقویت بخش فارسی برای فعالیت گسترده در حوزه ‌ایران­‌شناسی است (توسلی، 1403).

منبع:

توسلی، محمدمهدی (1403)،"یادداشتهای روزانه"، دستنویس.   

36- «اتاق‌ ایران شناسی» در دانشکده اسلامیه کوپر رود-لاهور

فرزانه شاهین، رئیس دانشکده دولتی بانوان  اسلامیه کوپررود، در خانه فرهنگ ‌ایران در لاهور با عباس فاموری، وابسته فرهنگی و رئیس خانه فرهنگ ديدار و در خصوص  تاسیس اتاق ‌ایران شناسی در دانشکده دولتی بانون  اسلامیه کوپررود، برگزاری دوره‌های دانش افزایی اساتید زبان و ادبیات فارسی و بازآموزی دانشجویان زبان و ادبیات فارسی آن دانشکده بحث و گفتگو کردند. خانم شاهین ضمن معرفی دانشکده دولتی بانوان  اسلامیه کوپررود، در زمینه‌های گسترش زبان وادبیات فارسی و همکاری‌های فرهنگی و علمی‌ مشترک ضمن اعلام آمادگی به بحث و تبادل نظر پرداخت. گفتني است دانشکده دولتی بانوان اسلامیه کوپررود، در سال ۱۹۳۹ م/1318ش تاسیس و در سال ۱۹۷۲ م/1351ش به دانشکده‌های دولتی پاکستان ملحق شد. در سال ۲۰۰۲ میلادی دانشکده مذکور کلاس‌های آموزشی دوره کارشناسی ارشد اردو را آغاز کرد. دولت پاکستان در سال ۲۰۰۹ میلادی نام دانشکده را به دانشکده دولتی بانوان اسلامیه کوپررود تغییر داد. پس از آن دانشکده درسال ۲۰۱۰ میلادی دوره کارشناسی در رشته‌های الهیات، علوم تجربی، اجتماعی، انسانی و... را آغاز نمود. اين دانشکده هم اکنون دارای ۵۰۰۰ دانشجو است که از بین آنها ۴۰۰ دانشجو در مقطع فوق دیپلم و ۲۰۰ دانشجو در مقطع کارشناسی مشغول به فراگیری زبان و ادبیات فارسی به صورت اختیاری می‌باشند. دانشکده مذکور دارای چهار استاد زبان و ادبیات فارسی در دپارتمان زبان و ادبیات فارسی است (توسلی و گراوند، 1393: 79) .

منبع:

توسلی، محمدمهدی و گراوند، بهروز (1393)، مطالعات ایرانی در پاکستان، قم: مجمع ذخایر اسلامی با همکاری بنیاد ایران­شناسی.

37- «اتاق  ‌ایران ‌شناسی» در دانشگاه فنی و مهندسی سید احمد خان

در سال 1387 تفاهم نامه­ای با حضور مهندس ظِل احمد نظامی رئیس دانشگاه فنی و مهندسی سِرسید احمد خان کراچی و دکتر محمد مهدی توسلی وابسته فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در کراچی به امضا رسید؛ دو طرف موافقت نمودند تا مرکزی علمی - فرهنگی به نام "مرکز مطالعات ایرانی و ایران شناسی" را در "دانشگاه فنی و مهندسی سید احمد خان" تاسیس کنند. این تصمیم در پی سفر هیئت شاعران ایرانی به پاکستان و شرکت آنها در نشست فرهنگی به مناسبت بزرگداشت شاعر بلندپایه ایران، شیخ مصلح­الدین سعدی شیرازی در آن دانشگاه، بین خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران و دانشگاه سید احمد خان مطرح و سپس در جلسات متعدد، سند همکاری آن آماده شد. طرف پاکستانی تعهد نمود تالاری تازه ساز در دانشگاه سید احمد خان در اختیار طرف ایرانی برای تزیینات بگذارد. طرف ایرانی برای این منظور تعهد نمود تالار مورد نظر را با سلیقه ایرانی با کاشی­های معرق و چند رنگ ساده و منقوش اصفهان مزین به اشعار شاعران بزرگ ایرانی مانند مولانا، حافظ، سعدی، فردوسی و شاعر بلندپایه پاکستان، علامه اقبال طی چند ماه آماده کند. هدف از تاسیس "اتاق مطالعات ایرانی و ایران شناسی" به منظور آشنایی هرچه بیشتر دانشجویان و استادان و علاقه­مندان پاکستانی با دانشگاههای ایران و آشنایی با آخرین دستاوردهای علمی، پژوهشی و فرهنگی ایران و همکاری با همتاهای ایرانی خود و نیز معرفی درست تاریخ و فرهنگ ایران اسلامی در دانشگاه فنی و مهندسی سرسید بود. طرف ایرانی بر طبق سلیقه و هنر ایرانی، همچنین تالار را با گیرنده­ای قوی و دیش آنتی بزرگ برای استفاده تصویری از برنامه­های روز علمی و فرهنگی ایران و نیز اهدای 500 جلد کتاب ایران شناسی، دیوان اشعار، تاریخ، جغرافیا، کتابچه­های معرفی دانشگاهها و مراکز علمی و هنری و گردشگری ایران و.. همچنین میز و صندلی مطالعه مجهز نمود و از طرف ایران، یکی از برجسته­ترین استادان پاکستانی، دکتر عفان سلجوق که دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی را در دانشگاه تهران گذرانده بود و مسلط به چند زبان زنده مانند فارسی، اردو، عربی، انگلیسی و.. بود و به زبان و ادب فارسی و فرهنگ و تمدن ایرانی آشنایی کامل داشت، برای مسئولیت اداره آن  انتخاب شد. این مرکز از بدو تاسیس مورد توجه دانشجویان و دانشگاهیان و اهل قلم و هنر پاکستان قرار گرفت.  

منبع:

توسلی، محمدمهدی ( 1401)، "یادداشت­های روزانه".

منابع:

اسعدی، محمد (1375). «مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان آیینه تمام نمای اشتراکات وسیع تاریخی فرهنگی مردم »، نامه پارسی، شماره 1.

اسعدی، محمد (1375). « وضعیت فارسی در مراکز آموزشی پاکستان »، نامه پارسی، شماره 2.

بی نام(1375ب)، «ایران شناسی از زبان ایران شناسان: گزارشی از اجلاس برنامه ریزی کنگره بین المللی مطالعات ایرانی»، نامه فرهنگ ، شماره 17 .

    توسلی، محمد مهدی و گراوند، بهروز  (1393)، ایران شناسی در پاکستان. قم: انتشارات مجمع ذخایر اسلامی.

توسلی، محمد مهدی(1392). تاریخ شفاهی رایزنان فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور، تهران: موسسه فرهنگی هنری سپیده ماندگار ایرانیان.

    توسلی، محمدمهدی ( 1401)، "یادداشت­های روزانه".

توسلی، محمد مهدی(1402).یادداشتهای روزانه.

توسلی، محمد مهدی(1403).یادداشتهای روزانه.

حجتی، حمیده (1380). « انجمن ادبی فارسی در شبه قاره»، دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره» ، ج4بخش 1، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی .

عباسی نوشاهی، خضر (1988). فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه همدرد کراچی، پاکستان: مرکز تحقیقات فارسی ایران وپاکستان.