تاریخ پاکستان

دره سِند/ تمدن دره سند: تمدن دره سِند/ Indus Valley Civilization(۲۶۰۰ پ.م. –۱۹۰۰ پ.م) به یکی از بزرگترین و کهنترین تمدنهای باستانی جهان گفته میشود که از بستر رود سند برخاست. گستره این تمدن، همچنانکه مدارک باستانشناسی نشان داده است، در هزاره سوم پیش از میلاد، در دو شهر بزرگ موهنجودرو در ایالت لارکانه، در پاکستان کنونی و هَاراپا در کنار رود راوی، در شهر مولتان در ایالت پنجاب تمدن درخشانی وجود داشته‌است که کم‌کم در تمامی آن مناطق و بخش‌های دیگر شبه قاره هند، در دشت میان دوآب، یعنی دو رود گنگ و جُمنا تأثیر فراوان داشته‌است.

تندیس یک قدیس/ فرمانروا

استخر بزرگ موهنجودارو

این تمدن، یکی از بزرگترین شگفتی‌های معماری جهان است که تا کنون کشف شده و در زمان اوج خود به تمدن هاراپا (Harappan Civilization) شهرت داشت و در ردیف یکی از بزرگترین سکونتگاه‌های شهری بزرگ در جهان بوده‌است و آن را نخستین نشانه‌های گذار از زندگی کشاورزی به اجتماعات شهری در این منطقه ثبت کردهاند. این دوره را «مرحله نخست هاراپایی» نامیده‌اند که از حدود ۳۵۰۰ پیش از میلاد آغاز شد و تا ۲۶۰۰ پیش از میلاد ادامه یافت. پس از آن دوران بلوغ تمدن هاراپا آغاز شده و تا ۱۹۰۰ پیش از میلاد ادامه داشته است. امروزه مشخص شده‌است که تمدن هاراپا ریشه در فرهنگ بلوچستان عصر نوسنگی دارد و دست کم تا زمان بلوغ کامل این تمدن هیچ تأثیر بیگانه ای را نمی‌توان در آن دید. تمدن دره سند، واقع شده در پاکستان امروزی، در ۴۵۰۰ سال پیش رونق و پیشرفت خود را داشت که پس از آن فراموش شد و تا سال ۱۹۲۰م که خرابه‌هایش در کاوش‌های باستان‌شناسی کشف شد، فقط در افسانه‌های محلی موجودیت خود را حفظ کرده بود. بازمانده‌هایی از این تمدن در افغانستان، ترکمنستان و ایران نیز کاوش شده‌است.

بزرگترین ویژگی این تمدن، پیشرفت‌ها و تکنولوژی‌های پیشرفته‌ای است که نشان از بلوغ فکری مردمان آن دوره دارد، همچون نخستین سیستم فاضلاب شهری و نیز کاربرد کامل آجر و خشت به جای سنگ در کل سازههای مسکونی و شهری. همچنین شواهدی از مهارت‌های شگفت‌انگیز و برجسته در ریاضیات، مهندسی و حتی دندانپزشکی اولیه در این تمدن وجود دارد. برای نخستین بار پارچه پنبه‌ای در حدود ۱۹۰۰ پیش از میلاد توسط تمدن دره سند در آسیای جنوبی بافته شد. همچنین آثاری مربوط به این تمدن به صورت مهرههای استوانه‌ای در سومر در ساحل غربی خلیج فارس پیدا شده‌است که شامل تجسم خدایان و اعمال آئینی در معابدی بسیار متفاوت با آنچه در سومر و سپس در بابل یافت شده‌است، می‌باشد. اسنادی به صورت لوح‌های گلی که مربوط به اجاره یا مالکیت خانه‌هایی در بنادر سومری و بابلی و نوشته‌هایی از رفت‌وآمد و سکونت طولانی مدت تاجرانی از دره سند در کاوش‌های باستان‌شناسی بدست آمده‌است. شگفتانگیزترین یافته، سنگهای مرمرینی است که برای اوزان ساخته شده است و برای نخستین بار در جهان باستان تنها در این منطقه کشف شده است و نشان از این دارد که سنگ اوزان اختراع مردمان این ناحیه بوده است.

دو لوحه شامل نقش جیوانات همراه با خطوط

ساکنان هاراپا، خط خاصی داشتند که از آن برای نوشتن عباراتی بر روی اشیا مختلف استفاده می‌کردند. حدود ۴۲۰۰ شی از موهنجودارو و هاراپا به دست آمده‌است که بر روی آن‌ها این گونه از خط حکاکی شده‌است. دانشمندان پنداشته‌اند که این علائم بیشتر از آن حدی است که بتواند خطی الفبایی یا هجایی باشد، بنابراین احتمال داده‌اند که آن‌ها واژه نگاشت یا لوگوگرام هستند. هنوز الفبای این خط کشف نشده و تلاش دانشمندان برای خواندن این تاکنون پاسخی نداده است، به همین دلیل هر تفسیری در این رابطه تا زمان کشف الفبای این خط مشکل و اطلاعات در این زمینه ناقص است؛ بی تردید، زمانی که رازهای این خطوط روشن شود، انقلابی در دنیای باستانشناسی رخ خواهد داد.

نشانه بسیار جالب دیگری در رابطه با تمدن مردمان سند، وجود اگوسازی بسیار دقیق در سطح کلی شهر موهنجودارو است. تنها جایی که در این شهر بزرگ آجری از سنگ استفاده شده فقط راههای خروج فاضلابها از داخل خانهها و استخر بزرگ و مکانهای دیگر تا خارج از شهر است. سیستمی کاملا منظم و حساب شده برای پاگیزگی و بهداشت عمومی این شهر بزرگ. یکی دیگر از موارد شگفتانگیز این تمدن کهن، پیشرفت حاصل در زمینهی استاندارد بوده است. برای نمونه، در معماری، آجرهایی با اندازه استاندارد به طول 9/27 و عرض 42/13 و ضخامت 35/6 سانتیمتر به کار میرفته است. و شبکه فاضلاب نیز بنابر اصول فنی و استاندارد احداث شده است، از بخش بزرگی از شبکه پیشرفته فاضلاب این شهر که در کاوشها مشخص است، بخوبی روشن است که با دقت کامل از تمام خانهها و کوچهها شبکه فاضلاب بهم پیوسته و با نظم خاصی از راههای زیرزمینی به خیابان اصلی و از آنجا به محل خاصی خارج از شهر کشیده شده است و در نوع خود در جهان باستان همتا ندارد. از حدود سال ۱۹۰۰ پیش از میلاد، تمدن هاراپا رو به افول نهاد و از ۱۷۰۰ پیش از میلاد بجز ردپایی مبهم چیزی از آن باقی نماند. این از بین رفتن، ناگهانی نبوده‌است، پیش از این، تصور می‌شد که شهرهای دره سند را آریایی‌هایی که از ایران و افغانستان به نواحی شمال غربی هند رهسپار شده بوند ویران کردند. این نظریه به برمبنای شواهدی چند استوار بود: نخست اشاراتی که در ریگ ودا به خدای ایندرا و کشتار قومی به نام داسه‌ها به دست او شده‌است. شاهد دیگری که برای دفاع از این نظریه شده‌است، کشف استخوان‌های مردان، زنان و کودکان در بخش کم ارتفاع موهنجودارو بود که کشتار این افراد را آخرین قتل‌عام نامیدند. در حال حاضر برای افول تمدن هاراپایی دلایل دیگری مطرح شده‌است، از جمله عوامل طبیعی و اجتماعی اقتصادی. در اوایل هزاره دوم پیش از میلاد تحولات زمین شناختی سبب بروز زمین لرزه‌هایی در این مناطق شد؛ این تحولات نه تنها زندگی عادی مردم را دستخوش تغییر کرد، بلکه سبب خشک شدن رودخانههای"گهگر-هکره"در این منطقه شد. تصاویر ماهواره ای جدید، این نظریه را تصدیق می‌کند؛ تغییرات شدیدی که در مسیر رودخانه به وجود آمد، طوفان‌هایی را نیز به همراه داشت و به دنبال آن پیوند مناطق مزروعی با شهرها از بین رفت.