آثار فرهنگی، تاريخی و طبيعی ثبت شده مصر در ميراث جهانی
مهمترین آثار باستانی و تاریخی مصر را میتوان در مناطق و شهرهای قاهره و جیزه، اقصر، اسوان، اسکندریه، صعید و فیوم مشاهده کرد.
1-1-5 قاهره و جیزه:
الف- بقایای شهر «اون» که یکی از مهمترین مناطق باستانی مربوط به دوره فرعونی است و با عنوان «هلیوپولیس» شناخته میشود. مهم ترین اثر باقیمانده از این شهر، مسلة (ستون هرمی شکل) منسوب به سنوسرت اول و مسلة المصریة است.
ب- هرمهای سهگانه: هرمهای سهگانه در منطقه جیزه در نزدیکی شهر قاهره قرار گرفته است و از معماری شگفتانگیزی برخوردار است. هرم «خوفو» اولین و بزرگترین هرم از هرمهای سهگانه منسوب به دومین فرعون از سلسله چهارم است. بنای اصلی این هرم از سنگهای آهکی ساخته شده است. در ساخت راهروهای داخلی و اتاق دفن و تابوت سنگی اما از گرانیت سرخ استفاده شده است. قاعده هرم مربع شکل و طول ضلع اولیه آن، 230 متر و ارتفاع آن 137 متر، تعداد قطعات به کار رفته حدود 000/300/2 قطعه و مدت زمان ساخت آن هم 20 سال به طول انجامیده است. هرم «خفرع» با ارتفاع 5/143 و طول هر ضلع 5/215 متر منسوب به خفرع دیگر فرعون قدرتمند سلسله چهارم است. هرم «منکاورع» کوچکترین هرم در این مجموعه و ارتفاع آن 66 متر است.
ج- مجسمه ابوالهول: این مجسمه غول پیکر در کنار هرمهای سهگانه قرار دارد و از جمله آثار باقیمانده از دوران فرعونی مصر است که توسط خفرع فرعون سلسله چهارم و سازنده هرم دوم بنا گردیده است. بدن مجسمه به شکل حیوان و سر آن به صورت انسان است که در واقع نماد سر فرعون است. مجسمه ابوالهول در جایگاه حراست از هرمهای سهگانه قرار گرفته است. این مجسمه سنگی را نماد قدرت، حکمت و هوشمندی دانستهاند.
د- قلعه بابلیون: به عنوان یک قلعه نظامی ، مورد استفاده رومیهای حاکم بر مصر برای کنترل هر گونه شورشهای مردمی علیه آنان بوده است. این قلعه در دورههای بعد از شکل نظامی خارج و تعدادی کلیسای قبطی و دیر در آن ساخته شده است.
ه- سقاره: در منطقه سقاره مجموعهای از هرمهای منسوب به فراعنه سلسلههای سوم، پنجم و ششم و نیز تعدادی مصطبه[1] مزین به نقاشیهای زیباقراردارد که تصاویری از حیات روزانه در عصر پادشاهی کهن را نشان میدهد. مهمترین هرم در این مجموعه، هرم پلکانی «زوسر» است که توسط این فرعون سر سلسله سوم ساخته شده است و در زمره اولین سازههای سنگی جهان کهن شناخته میشود. قاعده این هرم 130 متر طول و 100 متر عرض و دارای 60 متر ارتفاع است. در دل این بنای سنگی، دهلیزها و اتاقهای متعدد با تزئینات از جمله تصاویری از شیوه زندگی مردم و نقاشیهایی از فرعون قرار دارد. دو مصطبه نیز در سمت شمال شرقی آن ساخته شده است.
و- منطقه دهشور: این منطقه از جمله مناطق باستانی مصر است که مجموعهای از هرم و آثارگنجهای طلا در دل آن و نیز تعدادی گور را در خود جای داده است. تعدادی از هرمهای این مجموعه باستانی به «سنفرو» اولین فرعون سلسله چهارم و نیز چند هرم دیگر منسوب به پادشاهان سلسله دوازدهم است. گورهای این منطقه باستانی هم منسوب به سلسله چهارم است.
ز- آثار مسیحی: از جمله آثار مسیحی، کلیسای ابوسرجة از قرن چهارم میلادی است که در قلعه بابلیون ایجاد شده است. کلیسای معلق از دیگر کلیساهای موجود در این قلعه است و ساخت آن به اواخر قرن چهارم بازمیگردد. برخی از آثار و نمادهای دینی دورههای اولیه مسیحیت و نیز قطعه چوبی نقاشی شده از عیسی مسیح در حال ورود پیروزمندانه به بیت المقدس از جمله آثار دیدنی در این کلیسا است. کلیسای عذرا هم از مجموعه کلیساهای قلعه بابلیون است که در قرن هشتم میلادی ساخته شده است و دارای آثار ارزشمند از نشانها و نمادهای دینی است. کلیسای مارجرجس در منطقه قدیمی شهر قاهره قرار دارد که ساخت آن به قرن سیزدهم میلادی بازمیگردد. کلیسای بانو برباره در نزدیکی قلعه بابلیون از زیباترین بناهای تاریخی است که در قرن یازدهم میلادی بازسازی شده است.
ح- آثار دوره اسلامی: مجموعه عظیمی از مساجد و دیگر اماکن تاریخی در شهر قاهره وجود دارد که هر کدام نماد دوره ای از تاریخ گذشته این شهر است. مسجد عمروبن العاص اولین ساختمانی بود که در شهر فسفاط ساخته شد. گفته شده است که گلدسته برای اولین بار در این مسجد ساخته شد و بعدها ساخت این نماد دینی در بنای مساجد رسم شد. مسجد ابن طولون سومین مسجد بزرگ و تاریخی مصر است که توسط احمدبن طولون در سال 265 هجری ساخته شد. ساختمان آن به شکل مربع و هر ضلع آن 162 متر است و در زمینی مرتفع ساخته شده است تا از سیلابهای احتمالی رودخانه نیل در امان باشد. شکل هنری مسجد تحولی جدید در معماری مرسوم آن زمان بوده است. جامع الازهر هم با عمری هزار ساله اولین بنای معماری عهد فاطمی است که همزمان با ساخت شهر قاهره در سال 361 هجری توسط جوهر الصقلی، فرمانده نامدار سپاه فاطمی و فاتح مصر، بنیان گرفت. ساختمان این بنای مذهبی (مسجد مرکزوآموزشی) در طول تاریخ خود با تغییراتی در معماری همراه بوده است. از جمله ویژگیهای این بنا دو گلدسته زیبا و استوار آن است که یکی از آنها را سلطان قایتبای و دومی را سلطان الغوری حاکمان مملوکی به آن اضافه کردهاند. مسجد الحسین در سال 549 هجری به دستور الظافر بامرالله فاطمی ساخته شد و در دوره حکومت عباس اول خدیو مصر، ستونهای مرمرین در آن تعبیه شد. مساحت فعلی این مسجد 3340 مترمربع است. مسجد و مدرسه سلطان حسن یکی از بناهای زیبا و پرشکوه معماری اسلامی است که توسط سلطان حسن بن محمد قلاوون ساخته شد. شکل هندسی آن کثیرالاضلاع و مساحت آن 7906 مترمربع و ارتفاع مدخل ورودی آن 70/37 متر است که جلوهای باشکوه به این بنای تاریخی داده است. این مسجد در زمره یکی از آثار کم نظیر معماری اسلامی به شمار میرود. مسجد محمدعلی بنیانگذار خاندان خدیوی مصر که در سال 1246 هجری در محل قلعه صلاحالدین ساخته شد. ساختمان مسجد دارای گنبدی به ارتفاع 52 متر و دو گلدسته به ارتفاع 84 متر با معماری ترکی و برج ساعت است از ویژگیهای این مسجد آن است که از محل صحن آن میتوان شهر قاهره، رودخانه نیل و هرمهای سهگانه را مشاهده کرد. قلعة الجبل نیز از دیگر آثار تاریخی قاهره است که در عهد صلاحالدین ایوبی ساخته شده است وبه قلعه صلاحالدین هم شناخته میشود قلعه دارای دو بخش مستقل است که بخش شمالی با کارکرد نظامی با برج و بارو و بخش جنوبی شامل کاخها، اصطبلها و چاه معروف به چاه یوسف است. همچنین در طول دورههای بعد چند کاخ، پایگاه نظامی و مسجد و موزه در آن ایجاد شد. این قلعه تا سالهای دهه شصت قرن نوزدهم، مرکز حکومتی مصر بود. خان الخلیلی یکی از بازارهای قدیمی قاهره است که بنا بر برخی روایتها، قدمت آن به پیش از اسلام بازمیگردد. این مکان علاوه بر جنبه تاریخی، محلی برای خرید انواع صنایع دستی، برنجی و مسی است که از شهرت جهانی برخوردار است و قهوهخانههای سنتی آن نیز پذیرای گردشگران است (www.sis.gov.eg;2014).
2-1-5: شهر باستانی الاقصر در عصر پادشاهی جدید، پایتخت سیاسی و دینی بود و با نام تب شاخته میشد. بر اساس بررسیهای انجام شده، یکسوم آثار باستانی جهان در این شهر باستانی قرار دارد و به مثابه یک موزه باز است . برخی از مهمترین آثار این شهرباستانی از قرار ذیل است:
الف: معابد الکرنک با مجموعهای از معابد زیبا و بینظیر که با ستونهایی عظیم و مرتفع، تالارها، فضاهای روباز و کوشکهای متعدد بر کرانههای شرقی رودخانه نیل قرار گرفته است. این مجموعه به عنوان بزرگترین معابد الهههای مصر باستان شناخته شده و شناسنامه کاملی از تاریخ و تمدن مصر باستان است (موسوعة مصرالحدیثة، 1996، 109:10)
ب: معبد الاقصر شامل دالان امنحوتب سوم که اطراف آن را ایوانهای سرپوشیده فرا گرفته و زیباترین فضای روباز در میان معابد باستان مصر است.
ج: معبد هابو: عظیمترین معبد باقیمانده منسوب به دوران فراعنه است که تاکنون نسبتا سالم مانده است. این معبد از جمله بزرگترین معابد به عنوان نماد جاودانگی یاد فرعونهای دوره پادشاهی جدید است که توسط رامسس سوم در کناره راست جنوب شهر تب (الاقصر) ساخته شده است.
د : وادی الملوک (دره پادشاهان): شامل تعداد بسیاری از گورهای پادشاهان و افراد منسوب به آنهاست. گور توت عنخ آمون از جمله گورهای این دره بوده است که با محتویات آن به موزه مصر در قاهره منتقل شده است. از جمله گورهای این منطقه، گورهای منسوب به رامسس اول، رامسس سوم، حور محب و تحمتس سوم از فراعنه دوره باستان است.
ر : وادی الملکات (دره ملکهها): شامل تعداد زیادی از گورهای ملکههای مصر باستان است.
ز : موزه مومیاییهای شهر الاقصر در نوع خود در سطح جهان بینظیر است و شامل 150 اثر مومیایی، تابوت و ادوات مومیایی کردن اجساد است.
3- 1- 5 :اسوان: در منطقه اسوان در جنوب مصر، مجموعهای از آثار باستانی قرار دارد که مهمترین آنها معابد ابوسمبل و شامل دو معبد است که توسط رامسس دوم از مشهورترین فرعونهای مصر بین سالهای 1290 و 1223 ق.م بنا گردیده است. این دو معبد به طور کامل در دل کوه و به صورت کنده کاری ساخته شده و از معماری شگفتانگیزی برخوردار است. معبد بزرگ ابوسمبل برای عبادت الهه خورشید درخشان و معبد کوچک به یاد همسر محبوب رامسس به نام نفرتاری ساخته شده است. در معماری این معبد از نقشهای زیبا استفاده شده و به معبد صخرهها و معبد الهه عشق هم شناخته میشود.
معبد اوفو در 123 کیلومتری شمال شهر اسوان هم یکی از زیباترین معابد مصر باستان است که از شکوه و بنایی شگفتانگیز برخوردار است. این بنا در عهد حکومت بطلمیوسیان برپا شده است. معبد کوم و آثار منطقه الکاب هم از دیگر دیدنیهای این منطقه باستانی است.
4-1-5: اسکندریه: از جمله آثار باستانی شهر اسکندریه، تئاتر رومی است که تنها تأتر باقیمانده از دوره حاکمیت رومیها بر مصر است. قلعه قایتبای برروی ویرانه فانوس دریایی مشهور اسکندریه در سال 882 هجری توسط سلطان مملوکی قایتبای ساخته شد که به عنوان دژ نظامی مورد استفاده بوده و امروز به شکل موزه درآمده است .حمامهای مشهور دوره رومی هم از دیگر آثار باستان اسکندریه است. معبد رأس السوداء که بنای آن به اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم میلادی بازمیگردد و مجسمههای ایزیس و ازیریس در آن قرار دارد و نیز گورستان کرم الشفافة، بزرگترین گورستان عمومی دوره رومی در اواخر قرن اول میلادی ،از دیگر آثار دیدنی اسکندریه است. در این گورستان، گورهای صخرهای سه طبقه در دل زمین ساخته شده و از لحاظ طراحی و نقش و نگار بینظیر است و درآن از هنرهای درهم آمیخته مصری، یونانی و رومی استفاده شده است. در محل کتابخانه باستانی مشهور اسکندریه هم کتابخانه جدیدی بنا گردیده است که یکی از آثار معماری مدرن و معاصر مصر به شمار میرود.
5-1-5- منطقه صعید: در این منطقه جنوبی مصر، مجموعهای از آثار باستانی باقیمانده از دورههای مختلف وجود دارد که مهمترین آنها عبارت است از:
الف- شهر باستانی ابیدوس که یکی از تاریخیترین شهرهای مصر علیا (صعید) است و دارای مجموعهای از گورهای فرعونهای سلسله اول و تعدادی معبد است. مهمترین معبدهای این مجموعه، معبد سیتی اول و معبد رامسس دوم است.
ب: تل العمارنة اولین شهر باستانی مصر است که بر اساس طراحی اولیه ساخته شده است. این شهر را اخناتون فرعون نامدار مصر در شمال صعید ساخت و آن را پایتخت خود قرار داد.
ج: هرم میدون توسط فرعون سنفرو ساخته شد و در تاریخ باستان مصر در زمره اولین هرمها شناخته شده است (www.sis.gov.eg;2014).
[1] - مصطبة: گورهای جمعی به صورت سکوی بزرگ و اطراف شیبدار که از آجرهای گلین ساخته شده است و معمولا محل دفن شخصیتهای مملکتی بوده است.