سبک پوشش و پوشاک در عراق
سبک پوشش و پوشاک در عراق
معصومه فاریابی
سبک پوشش در عراق از دوران باستان تا دوره اسلامی و دوره مدرن دچار تحولات چشمگیری شده است که بازتابدهنده تغییرات فرهنگی، اجتماعی و مذهبی در این سرزمین است. در دورههای باستانی مانند سومری، بابلی و آشوری، پوشاک نمایانگر جایگاه اجتماعی و جنسیت افراد بود. پادشاهان و ملکههای بینالنهرین لباسهای بلند و گشاد از پارچههای طبیعی مانند ابریشم، پنبه و پشم میپوشیدند. لباسهایی مانند خفتان که از عراق باستان منشأ گرفتهاند، بهعنوان پوشش سنتی مورد استفاده قرار میگرفتند. با ورود اسلام، پوشاک در عراق تحت تأثیر آموزههای دینی و فرهنگی قرار گرفت. در زمان پیامبر، لباسها ساده و محدود به لباس زیر (ایزار یا سروال)، پیراهن بلند و عبا/برده بودند. با گسترش اسلام و تشکیل حکومتهای اموی و عباسی، لباسها مجللتر و الهامگرفته از امپراتوریهای ساسانی و بیزانسی شدند.
عباسیان تحت تأثیر فرهنگهای مختلف، بهویژه فرهنگ ایرانی، قرار داشتند. آنها از لباسهای ایرانی مانند قلنسوه (کلاههای بلند) و شلوارهای خاص استفاده میکردند. همچنین، استفاده از پارچههای زربفت و ابریشمی در لباسهای رسمی رایج بود. پوشاک در این دوره به سه دسته اصلی تقسیم میشد: پوشاک سر که شامل عمامهها و قلنسوهها بود که نماد مقام و منزلت اجتماعی فرد محسوب میشود؛ پوشاک بدن که عبا، قمیص (پیراهن)، و جُبّه از جمله لباسهای رایج بودند و؛ پوشاک پا که شامل کفشها و جورابهایی بود که از مواد مختلفی مانند چرم و پارچه تهیه میشدند. در این دوره لباسها نشاندهنده موقعیت اجتماعی افراد بودند. نخبگان و مقامات بلندپایه از لباسهای فاخر با تزئینات طلا و نقره استفاده میکردند، در حالی که طبقات پایینتر لباسهای سادهتری از جنس پشم یا کتان میپوشیدند.[i]
سبک پوشش و پوشاک در عراق در دوره مدرن تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند مذهب، سنتهای قومی، موقعیت جغرافیایی و شرایط سیاسی و اجتماعی قرار دارد. در این کشور، پوشاک بسته به منطقه، طبقه اجتماعی، جنسیت و سن و دوره زمانی متفاوت بوده است. با فروپاشی امپراتوری عثمانی و شکلگیری نظام پادشاهی در عراق ملک فیصل و جانشین او به حیطه پوشش بانوان و مردان وارد نشدند. افراد جامعه شهری، روستایی و ایلی از سنتهای پوشش بومی و محلی خود استفاده میکردند. به نظر میرسد تعلق مذهبی و ناسیونالیسم عربی در حوزه فرهنگی که ملک فیصل بر آن تأکید داشت از عواملی بوده است که برخلاف همتای ایرانی او را وارد حیطه سیاستهای فرهنگی چون پوشاک نکرد. زیرا پوشاک نشان و نماد هویت عربی بود که در تفاوت اعراب با ایرانی و اروپایی بر آن توجه میشد.[ii]
لباس محلی زنان در شهرها و روستاهای عراق تفاوت چندانی با لباسهای محلی زنان منطقهی شام ندارد. این لباس شامل شلوارهای گشاد، پیراهن و دراعه است، پیراهنی جلو باز که با دکمه بسته میشود. زنان عراقی همچنین ثوب (قبا یا زبون یا عبا) میپوشند که تا زیر زانو میرسد و از ابریشم یا پارچهی پشمی تهیه میشود. لباس هاشمی و عبا هم در میان این لباسها وجود دارد که لباس اصلی زنان عراقی است که آن را روی لباس میپوشند، مانند «حبره» و ملحفه و همچنین پوشش صورت که «بیجه» نام دارد. زنان بغدادی عبا را لباس افتخار و نشانهی وضعیت مالی خوب میدانستند که در قدیم سفید و گلدوزیشده بود، اما پس از سقوط بغداد بهدست مغولان و بهنشانهی اندوه زنان بغداد برای شهر سوختهشان، رنگ آن به مشکی تغییر یافت. عبای زنان بغداد هنوز در برابر مدرنیته مقاومت میکند و تاکنون شکل و تاریخ خود را حفظ کرده و در برخی از شهرهای جنوب و مناطق محلی و روستایی خودنمایی میکند.[iii]
پوشش سنتی در عراق بسیار متنوع است و به مناطق مختلف و گروههای قومی و مذهبی بستگی دارد. دشداشه یا ثوب، یک لباس بلند و گشاد است که مردان در بیشتر مناطق عراق میپوشند. این لباس معمولاً به رنگهای سفید، کرم یا خاکستری است و برای آب و هوای گرم مناسب است. مردان در مناطق جنوبی و عشایری اغلب عقال (بند سیاه که روی شال یا غتره قرار میگیرد) و قحیفه (کلاه کوچک) میپوشند. عبا نیز یک ردای بلند و معمولاً تیرهرنگ است که برای مناسبتهای رسمی یا مذهبی استفاده میشود.
عبایه، نوعی پوشش بلند و تیره است که بسیاری از زنان عراقی، بهویژه در مناطق مذهبی و روستایی، از آن استفاده میکنند. بسیاری از زنان عراقی حجاب به سر میکنند. این حجاب ممکن است به شکل شال یا روسری باشد و بسته به موقعیت اجتماعی و منطقه، رنگ و سبک آن متفاوت است. در مناسبتهای خاص، زنان لباسهای سنتی رنگارنگ با طرحهای پیچیده میپوشند که با استفاده از پارچههای ابریشمی یا مخملی دوخته میشوند. این لباسها بهویژه در میان زنان کرد و عرب رایج است. در اقلیم کردستان، مردم کرد لباسهای سنتی کردی میپوشند. این لباسها شامل شلوارهای گشاد، پیراهنهای بلند، و جلیقههای تزیینشده برای مردان و لباسهای رنگارنگ با جزئیات طلاکاریشده برای زنان است.
با تأثیر جهانی شدن و ارتباطات بینالمللی، پوشش مدرن نیز در شهرهای بزرگ عراق مانند بغداد، اربیل و بصره رایج شده است. مردان در شهرهای بزرگ بیشتر از لباسهای مدرن مانند شلوار جین، پیراهن و کتوشلوار استفاده میکنند. جوانان عراقی به پوشیدن برندهای بینالمللی و لباسهای غیررسمی علاقهمند هستند. در مناطق شهری، بسیاری از زنان پوشش مدرنتری مانند مانتو و شلوار یا لباسهای غیررسمی دارند. زنان جوان، بهویژه در اربیل و مناطق شمالی، به پوشیدن لباسهای مد روز با رنگها و طرحهای جدید تمایل نشان میدهند.
[i] ملیحه رحمةالله، الملابس في العراق خلال العصور العباسية، المجلة التاريخية المصرية، مج١٣ (فبراير ١٩٦٧م)، ص ص ١٨٥- 216.
[ii] مصطفی عابد عبدالغزالی و هادی وکیلی، سیاستهای فرهنگی در عراق و ایران در دوران معاصر: مطالعه مقایسه دوران ملک فیصل و رضاشاه، تاریخ و تمئن اسلامی، سال 20، شماره 46، بهار 1403، صص 124-125.
[iii] ولید بدران، نگاهی به لباس محلی زنان در کشورهای عربی، . 26 سبتمبر2021، قابل دسترسی در:
https://raseef22.net/article/1084498-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%B3-%D9%85%D8%AD%D9%84%DB%8C-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D8%B1%D8%A8%DB%8C