مهاجرت در عراق
مهاجرت در عراق
إسراء قطبی فرد
مهاجرت پدیده اجتماعی بسیار پیچیده ای است که در بسیاری از کشورهای جهان، با توجه به عوامل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی وامنیتی به وقوع می پیوندد. کشورعراق به دلیل موقعیت ژئوپلیتیک حساس وتاریخ پرتنش، ازاین قاعده مستثنی نبوده وهمواره با بحران های متعددی ازجمله جنگ های منطقه ای و داخلی، فقدان امنیت، تبعیض قومی و طائفه ای ، تحولات سیاسی وتحریم های اقتصادی زیادی مواجه گردیده است. این عوامل باعث شده اند کیفیت زندگی در آنجا به شدت کاهش یابد و میلیون ها عراقی برای بهبود شرایط زندگی، دستیابی به امنیت، یافتن فرصت های شغلی وادامه تحصیل وادار به ترک وطن شوند و به کشورهای مختلف مهاجرت کنند. بی تردید این مهاجرت ها هم درسطح داخلی و هم خارجی، تأثیرات عمده ای برساختاراجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشورگذاشته و آن را با چالش های متعددی روبرو کرده است. در این نوشته سعی داریم به بررسی ابعاد مختلف مهاجرت درعراق و تحلیل علل و پیامدهای آن بپردازیم.
روند مهاجرت از عراق
همانگونه که اشاره شد مهاجرت یکی از پدیده های چند وجهی است که تحت تأثیرعوامل مختلف سیاسی، اقتصادی و امنیتی قرارمی گیرد. عراق در طول دهه های گذشته، به دلیل بحران ها و ناآرامی های متعدد همواره با چالش مهاجرت روبرو بوده است. در این بخش روند مهاجرت درعراق درگذر زمان به ویژه پس از فروپاشی نظام صدام حسین در سال 2003 مورد بررسی قرار می گیرد .
مهاجرت در دوره حکومت رژیم بعث: موج اول مهاجرت اجباری دراوایل دهه هفتاد میلادی درزمان ریاست احمدحسن البکر، صورت گرفت. رژیم بعث عراق در این دوره بیش از60 هزار نفر را ازعراق اخراج کرد. موج دوم مهاجرت اجباری تحت حاکمیت صدام حسین درآغاز دهه هشتاد میلادی همزمان با آغاز جنگ با ایران، به دلیل بکارگیری سیاست های سرکوبگرانه و پاکسازی نژادی علیه شیعیان و کردها آغاز شد. رژیم حاکم با اتکا به عقاید ناسیونالیسم عربی، تمرکز گرایی افراطی و مبارزه با هرگونه تهدید بالقوه، دست به تبعید شمار قابل توجهی از شهروندان عراقی ازخاک وطن به سمت ایران زد. در این موج فعالان سیاسی عراقی که به علت مخالفت با سیاست های حزب حاکم تحت تعقیب، فشار و شکنجه بودند نیز به دلیل گرایش های سیاسی و مذهبی که به دولت ایران داشتند رهسپار ایران شدند. موج سوم مهاجرت اجباری به انتفاضه شعبانیه دراوایل دهه نود میلادی برمیگردد. انتفاضه شعبانیه بخاطر درگیری های سیاسی با نظام حاکم در مناطق شیعه نشین در جنوب عراق آغاز شد. رژیم بعث به سرکوب شدید معترضان پرداخت. درپی این اتفاقات بسیاری ازمردم به دلیل آشفتگی سیاسی وامنیتی از مناطق مرزی وارد خاک ایران شدند (مهاجرت عراقی ها در زمان رژیم بعث, 1399).
مهاجرت پس از فروپاشی رژیم بعث(2003): پس از سقوط صدام حسین در سال 2003 عراق وارد مرحله جدیدی از بیثباتی عمیق شده و ساختاردولتی دچارتغییرات بنیادین گردید. با وجود اینکه در طول سالهای حکومت صدام حسین، عدم مشارکت سیاسی و فراهم نبودن زیرساختها از جمله مهمترین دلایل مهاجرت عراقی ها بوده، اما پس از سقوط به دلیل تحولات گسترده، بی ثباتی و فقدان امنیت، مهاجرت به شدت افزایش یافت. در این دوره بسیاری از نخبگان علمی، پزشکان، اساتید دانشگاه و روشنفکران که نگران امنیت شخصی خود بودند، عراق را ترک کردند. این مهاجرت ها به دلیل جنگ های داخلی و طائفه ای همچنان رو به افزایش بود و مردم برای نجات جان خود به کشورهای خارجی و یا به شهرهای مختلف در داخل پناه می آوردند. (داستان مهاجرت در عراق و علل آن , 2019) پس از ظهور داعش و تصرف بخشهایی از شمال و غرب عراق، موج جدیدی از آوارگی داخلی و مهاجرت خارجی آغاز گردید. میلیون ها نفر به دلیل درگیری ها، ترس از کشتار و سرکوب از شهرهای خود گریختند. (عزیز، 2024)
جمعیت دیاسپورای عراق و پراگندگی آنها در کشورهای دیگر
جمعیت دیاسپورای عراق به عنوان پدیده ای مهم شناخته شده است. بنا به دلایلی که از آن یاد شد این جمعیت در کشورهای مختلف پراکنده شده اند. طبق گزارش های به دست آمده شمار ملحوظی ازعراقی ها درکشورهای اروپایی و ایالات متحده آمریکا ساکن هستند. مسیحیان و آشوری ها و ایزدی ها نیز به ترکیه و کشورهای اروپایی پناه برده اند. طبق آخرین گزارش منتشرشده توسط مرکز راهبردی حقوق بشرمشخص می شود تعداد پناهندگان عراقی در سراسر جهان به حدود پنج میلیون نفر می رسد. فاضل الغراوی رئیس مرکز راهبردی تأکید کرد: پناهندگان عراقی عمدتا در آلمان، ایالات متحده آمریکا، انگلیس و سایر کشورهای اروپایی و برخی دیگر در ترکیه، ایران و سایر کشورهای عربی مستقرهستند. بر اساس آمارهای منتشر شده در کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان(unhcr) نشان می دهد پراکندگی پناهنده های عراقی شامل: حدود 500 تا 600 هزار پناهنده در اروپا، حدود 150 هزار پناهنده در آمریکا، یک هزارودویست وچهارده پناهنده در سوریه شصت و یک هزارو نهصدو سی و سه پناهجو در اردن، بیش از 700هزارنفر در ترکیه و حدود 6 هزار و 500 نفر در لبنان می باشد. وی همچنان افزود: از سال 2015 تا کنون 757 هزار و 323 شهروند عراقی به کشورهای اروپایی درخواست پناهندگی داده اند. (حقوق الإنسان: عدد اللاجئين العراقيين يصل إلى أربعة ملايين حول العالم, 2024)گفتنی است بخش عمده عراقی های ساکن ایران پس از فروپاشی رژیم سابق، به وطن خود بازگشتند و در حال حاضر تقریبا 12هزار عراقی در ایران ساکن هستند.
سیاست ها و قوانین عراق در ارتباط با دیاسپورای خود
سیاستهای عراق در قبال دیاسپورای خودش، هم از نظر تاریخی و هم در دهههای اخیر، تحت تأثیر تحولات سیاسی، امنیتی و قومی-مذهبی کشور بوده است. در کل، سیاستها و قوانین عراق نسبت به دیاسپورای خود ترکیبی از رویکردهای حمایتی، محدودکننده و گاه متناقض بوده است.
حق شهروندی و تابعیت برای دیاسپورا: قانون تابعیت عراق (۲۰۰۶) که پس از سقوط رژیم صدام حسین تصویب شد، به بسیاری ازعراقیهای تبعیدی ومهاجرحق بازگشت و بازیابی تابعیت شان را داد. کردها، شیعیان و برخی اقلیتها که در دوره بعث مجبور به ترک کشور شده بودند، از این قانون بهرهمند شدند. (ادعین، 2022)
مشارکت سیاسی دیاسپورا: عراق ازجمله کشورهایی است که به دیاسپورای خود اجازه رأی دادن درانتخابات را میدهد. با این حال، مشکلاتی مانند نبود شفافیت و ثبتنام دشوارمانع مشارکت مؤثر بخش بزرگی از دیاسپورا شده است.
بازگشت مهاجران و آوارگان: سیاستهای رسمی دولت عراق بارها از بازگشت عراقیهای مهاجر حمایت کرده، اما درعمل شرایط امنیتی، فساد وضعف زیرساختها مانعی جدی بوده است. بسیاری از پناهندگان داخلی و مهاجران خارجی که پس از ظهورداعش یا اتفاقات ۲۰۰۳ کشور را ترک کردند، هنوز نتوانستهاند به خانههای خود بازگردند. برنامههای بازگشت داوطلبانه توسط دولت عراق با همکاری سازمانهای بینالمللی انجام شده، اما نرخ بازگشت واقعی پایین بوده است. (رئيس الوزراء: مهمة الحكومة تتركز على توفير الاسباب لعودة العراقيين من المهجر, 2025)
روند مهاجرت به عراق
مهاجرت به عراق در مقایسه با مهاجرت از عراق بسیار محدودتر است. عراق بیشتر به عنوان کشورمبدأ مهاجرت شناخته میشود تا مقصد، اما در برهههایی از تاریخ و بنا به شرایط خاص مهاجرت به عراق نیز رخ داده است.
مهاجرت معکوس
برخی از عراقیهایی که در دهههای ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰به دلایل سیاسی مهاجرت کرده بودند پس از سقوط رژیم بعث در ۲۰۰۳ به عراق بازگشتند. همچنین عراقی هایی که در زمان ظهور داعش از جمله ایزدیها، مسیحیان و شیعیان که وادار به فرار از شهرهای خود شدند بعدها به مناطق آزادشده برگشتند. بسیاری ازعراقی های مقیم کشورهای غربی که به دلیل تنافض های عمیق فرهنگی، در سختی و فشار بودند وهمواره آرزوی زندگی و تشکیل خانواده در وطن را داشتند، به عراق بازگشته اند (عادل، 2024). البته این روند هنوز آهسته و شکننده است.
مهاجرت اتباع خارجی به عراق
همانگونه که گفته شد مهاجرت خارجی ها به عراق بسیار محدود بوده و شرایط حاکم باعث شد این کشور مقصد مهاجرتی مناسبی برای مهاجرت خارجی ها نباشد، ولی مواردی وجود دارد که در زیر به آنها اشاره می کنیم:
کارگران خارجی: برخی کارگران، به ویژه از کشورهای جنوب آسیا (هند، بنگلادش، پاکستان، فیلیپین) برای کار در پروژههای ساختمانی یا خدماتی، به ویژه در کردستان عراق یا مناطق تحت کنترل دولت، وارد کشور شدهاند (هجرة العمالة إلى العراق، بلا تاريخ).
متخصصان و کارشناسان بینالمللی: پس از جنگ ۲۰۰۳، کارشناسان بینالمللی، مشاوران نظامی، مهندسین، پزشکان و نیروی سازمانهای بشردوست به عراق رفتند. بسیاری از آنها در چارچوب قراردادهای بینالمللی کار میکنند، نه بهعنوان مهاجر دائمی.
پناهجویان منطقهای: عراق دربرخی دورهها پذیرای پناهجویانی ازکشورهای همسایه مانند ایران یا سوریه (درسالهای اخیر) بوده است. در کردستان عراق، بسیاری از کردهای سوری به عنوان پناهنده پذیرفته شدهاند.
فلسطینی های عراق: پارلمان عراق برای فلسطینیهای مقیم در این کشور، حقوقی که شهروندان اصلی عراقی از آن برخوردار هستند، قائل شد.این قانون به فلسطینیهایی که از ۱۰ سال قبل در عراق مقیم هستند، حقوق و امتیازات مشابهی همچون شهروندان عراقی را در نظر میگیرد.با وجود اینکه این قانون به افراد فلسطینی تمامی حقوق شهروندان عراقی را میدهد، اما آنها را از تابعیت عراقی و مشارکت در انتخابات چه به عنوان نامزد و چه برای رای دادن مستثنی میکند تا حق آنها برای بازگشت به وطنشان محفوظ بماند.طبق گزارشها، حدود ۳۵۰۰ فلسطینی در عراق زندگی میکنند که در بغداد و اقلیم کردستان هستند. (فیضی, 1400)
سیاست ها و قوانین عراق در رابطه با اتباع خارجی
عراق دارای سیاست ها و قوانین و مقررات خاصی در رابطه با اتباع خارجی است که شامل ورود، اقامت، کار، ازدواج با اتباع و دریافت حق تابعیت و غیره می باشد. در ادامه به برخی از این سیاست ها و قوانین بطور خلاصه اشاره می کنیم:
ورود و خروج از کشور: اتباع خارجی برای ورود و خروج و همچنین مدت اقامت در عراق به روادید نیاز دارند مگر اینکه شخص تابعیتی کشوری را داشته باشد که ازجانب عراق از دریافت روادید معاف شده باشد. روادید توریستی، تجاری، کاریو تحصیلی از مهم ترین انواع روادید ها در عراق به شمار می آیند. (سیاسة التاشیرات فی العراق ، بلا تاريخ)
اقامت اتباع خارجی: اتباع خارجی برای اقامت بلند مدت و کوتاه مدت باید مجوز اقامت دریافت کنند. داشتن پاسپورت معتبر،عدم سوء پیشینه و ارائه مدارک معتبر برای کار و یا تحصیل از مهم ترین شروط دریافت اقامت در عراق است. اتباع خارجی برای کار در عراق باید از وزارت کار و امور اجتماعی مجوز کار دریافت نمایند و کار فرما می بایست برای استخدام آنها مجوز رسمی بگیرد.
ازدواج و تابعیت: اتباع خارجی اجازه دارند با شهروند عراقی ازدواج کنندو اما برای دریافت حق تابعیت عراقی نیاز به طی مراحل قانونی و اقامت چند ساله (5 سال) نیاز دارند. دولت عراق تابعیت دوم را در شرایط خاص به رسمیت می شناسد.اگر مادر تابعیت عراقی داشته باشد و پدر خارجی، طبق قانون فرزند از بدو تولد می تواند تابعیت عراقی دریافت کند. (قوانین الزواج فی العراق , 2024)
مهاجرت از طریق سرمایه گذاری: عراق در سالهای اخیرازنظراقتصادی پیشرفتهای چشمگیری داشته است. جذب سرمایهگذارخارجی از کشورهای همسایه همچون ایران و کشورهای اروپایی، از جمله دلایل این پیشرفت بوده است. اقتصاد عراق متکی برنفت است و افزایش نرخ جهانی نفت باعث رشد اقتصادی این کشور شده است. سرمایه داران غیر عراقی اجازه دارند در زمینههای مختلف به جز نفت و گاز، سرمایهگذاری کنند. حداقل سرمایه گذاری در کشور عراق ۲۵۰ هزار دلار آمریکایی است (خدمات المستثمر ، بلا تاريخ).
نتیجه گیری
مهاجرت درعراق همواره تحت تأثیرعوامل متعددی ازجمله شرایط سیاسی، امنیتی، اقتصادی و اجتماعی پدید آمده است. شهروندان عراقی در دهه های اخیربه دلیل اوضاع نابسامان امنیتی و اقتصادی مجبور به ترک وطن شدند. این پدیده، عراق را در معرض چالش های زیادی قرارداده است. پس از سال 2003 وتلاش برای پشت سر گذاشتن مراحل سخت وناهموار و برقراری آرامش نسبی، دولت عراق سعی دارد با اجرای سیاست های عملی وعینی، ازمهاجرت عراقی ها به خارج جلوگیری کند وعراقی هایی که در خارج به سر می برند را به بازگشت ترغیب نماید. همچنین دولت درصدد است با تحسین روابط خود با کشورها و اجتناب از تنش ها، زمینه های جذب سرمایه های خارجی را فراهم سازد و زیرسا خت های خود را تقویت کند. طبیعتا به دلیل و شکاف های داخلی، فساد اداری، تحولات گسترده در سطوح مختلف داخلی و منطقه ای این مسیر هموارنخواهد بود و موانع زیادی را بر سر راه دولت قرار خواهد داد.
منابع
1. حقوق الإنسان: عدد اللاجئين العراقيين يصل إلى أربعة ملايين حول العالم. (2024, یونیو 20). بازیابی از موقع إن آر تی فی : https://www.nrttv.com
2. خدمات المستثمر.(بلا تاريخ).تم الاسترداد من دلیل الاجراءات فی بغداد: https://baghdad.eregulations.org/
3. داستان مهاجرت در عراق و علل آن . (2019, آوریل 24). بازیابی از مید ایست: https://mdeast.news/
4. رابر عزیز. (2024). عقد من الصمود: رحلة العراق من الصراع إلى التعافي. العراق: وکالة الامم المتحدة للهجرة.
5. رئيس الوزراء: مهمة الحكومة تتركز على توفير الاسباب لعودة العراقيين من المهجر. (2025, فبرایر 20). بازیابی از وکالة الانباء العراقیة: https://www.ina.iq
6. سلام عادل. (26 مارس, 2024). بداية الهجرة العكسية للعراقيين. تم الاسترداد من اینفو بلاس: https://www.infoplusnetwork.com/
7. سیاسة التاشیرات فی العراق . (بلا تاريخ). تم الاسترداد من ویکیبیدیا: https://ar.wikipedia.org
8. عبد الرحمن عباس ادعین. (2022). حقوق الانسان في الدستور العراقي لعام 2005. مرکز الشرق الاوسط للسیاسات القانونیة و الفقهیة.
9. فیضی, پ. (1400, خرداد 9). پارلمان عراق به فلسطینیها حقوق شهروندی به جز تابعیت داد. بازیابی از ایسنا: https://www.isna.ir/news
10. قوانین الزواج فی العراق . (2024, یولیو 9). بازیابی از دلیل القوانین فی العراق : https://www.iraqilaws.com/
11. مهاجرت عراقی ها در زمان رژیم بعث. (1399, اردیبهشت 9). بازیابی ازعراق یار : https://iraqyar.com/226
12. هجرة العمالة إلى العراق. (بلا تاريخ). تم الاسترداد من مرکز موارد العمل و هجرة العمال : https://www.mrciraq.iq/