گویشوران ایرانیتبار زبان فارسی در یمن
گویشوران ایرانیتبار زبان فارسی در یمن
ایرانیتباران یمن به عنوان یکی از قدیمیترین جوامع فارسیزبان در شبه جزیره عربستان، نقش مهمی در شکلگیری تاریخ، فرهنگ و زبان این منطقه ایفا کردهاند. حضور آنان از دوره پیش از اسلام تاکنون، تأثیرات عمیقی بر تحولات سیاسی، مذهبی و اجتماعی یمن گذاشته است.
1- پیشینه تاریخی
حضور ایرانیان در یمن به دوره ساسانیان باز میگردد. در سال ۵۷۰ میلادی، خسرو انوشیروان ساسانی به درخواست سیف بن ذی یزن (حاکم حمیری یمن)، سپاهی به فرماندهی وهرز دیلمی برای مقابله با حبشیها اعزام کرد. این نیروها پس از اخراج حبشیها، در یمن ساکن شدند و با زنان یمنی ازدواج کردند، که به شکلگیری جامعه ایرانیتبار «ابناء الفرس» انجامید .این گروه نخستین گویشوران فارسی در یمن محسوب میشدند و نسلهای بعدی آنان تا قرنها زبان و فرهنگ ایرانی را حفظ کردند. (میرزانیا، ۱۳۹۲)، (Mashregh News, 2024)
در دوره اسلامی، باذان بن ساسان - آخرین حاکم ساسانی یمن - و همراهانش از نخستین ایرانیانی بودند که به اسلام گرویدند. منابع تاریخی نشان میدهند باذان پس از دریافت نامه پیامبر اکرم(ص)، اسلام را پذیرفت و به تبلیغ این دین در یمن پرداخت. این رویداد باعث تقویت پیوندهای زبانی و فرهنگی بین ایران و یمن شد. (جعفریان، ۱۳۹۵)، (Hawzah, 2024)
2- ویژگیهای زبانی
گویش فارسی ایرانیان یمن آمیزهای از فارسی میانه و عناصر زبانهای سامی بود. کتیبههای کشف شده در صنعا نشان میدهد در دوره ساسانی، زبان اداری و نظامی یمن تحت تأثیر فارسی میانه قرار داشت (غفوری، ۱۳۹۸). پس از اسلام، با وجود حاکمیت زبان عربی، فارسی به عنوان زبان علمی و ادبی در محافل نخبگان یمنی باقی ماند. برای نمونه، فیروزآبادی (لغتشناس ایرانی) در قرن هشتم هجری در یمن فعالیت میکرد و اثر معروف «قاموس المحیط» را در این منطقه تألیف نمود. (ویکی پدیا، ۲۰۲۴)
3- تحولات جمعیتی
جامعه ایرانیتبار یمن در قرون مختلف نوسانات جمعیتی قابل توجهی داشت:
- در قرن سوم هجری، یحیی بن حسین (بنیانگذار حکومت زیدیه) با ۸۰۰ تن از یاران ایرانی خود دولت شیعی در صعده تأسیس کرد (Mashregh News, 2024).
- براساس سرشماری عثمانی در قرن نوزدهم، حدود ۱۵٪ جمعیت صنعا را ایرانیتبارها تشکیل میدادند (الوانی و همکاران، ۱۴۰۳).
- امروزه جوامع پراکنده ایرانیتبار عمدتاً در صنعا، حدیده و تعز ساکنند و جمعیت آنان به حدود ۲۰۰۰ نفر تخمین زده میشود (سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۴۰۲).
4- تأثیرات فرهنگی
فارسیزبانان یمن در حوزههای مختلف فرهنگی تأثیرگذار بودهاند:
- معماری: مسجد جامع صنعا با الهام از معماری ساسانی ساخته شد و کتیبههای فارسی میانه در آن یافت شده است (ویکیپدیا، ۲۰۲۳).
- ادبیات: دیوانهای شعری به زبان فارسی از شاعران یمنی مانند ابوالفرج اصفهانی بر جای مانده است (میرزانیا، ۱۳۹۲).
- آموزش: تا قرن دهم هجری، ۳۰٪ مدارس یمن توسط وقفنامههای ایرانی تأمین مالی میشدند (جعفریان، ۱۳۹۵).
5- چالشهای معاصر
اگرچه تلاشهای جمهوری اسلامی ایران برای احیای زبان فارسی در یمن (از طریق تأسیس مراکز آموزشی و اعطای بورسیه) ادامه دارد، اما این برنامهها با موانعی روبهروست:
- ثبتنام در کلاسهای زبان فارسی دانشگاه صنعا در سال ۱۴۰۲ به ۴ نفر کاهش یافت (Almashareq, 2023).
- ۷۵٪ ایرانیتباران جوان یمن، عربی را به عنوان زبان اول خود میشناسند (سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۴۰۲).
- گروههای تکفیری مانند القاعده، مراکز فرهنگی ایران را هدف حملات قرار دادهاند (ISNA, 2023).
با این حال، اشتیاق به یادگیری فارسی در میان نخبگان یمنی قابل توجه است. نظرسنجی سال ۱۴۰۱ نشان میدهد ۶۸٪ استادان دانشگاههای یمن، آشنایی با فارسی را برای پژوهشهای تاریخی ضروری میدانند (بنیاد سعدی، ۱۴۰۱).
گویشوران ایرانیتبار فارسی در یمن، حلقه پیوند تاریخی بین دو تمدن کهن ایرانی و یمنی محسوب میشوند. اگرچه جمعیت کنونی آنان محدود است، اما میراث زبانی و فرهنگی برجستهای از خود به جای گذاشتهاند که نیازمند مطالعات بین رشتهای عمیقتر است. احیای این میراث مشترک میتواند نقش مهمی در تقویت روابط فرهنگی بین دو کشور ایفا کند.
منابع
1. Almashareq. (2023, July 20). Iran's futile efforts to promote Persian language in Yemen. Retrieved from https://almashareq.com
https://B2n.ir/k80120
2. Hawzah. (2024). Islam of Bādhān and other Iranians in Yemen. Retrieved from https://hawzah.net
https://B2n.ir/w80613
3. Mashregh News. (2024, December 15). 57 years of Iranian rule in Yemen. Retrieved from https://www.mashreghnews.ir
https://B2n.ir/u14143
4. میرزانیا، م. (۱۳۹۲). جایگاه یمن در ادب پارسی. تاریخ ادبیات، ۶۲(۳)، ۸۹-۱۱۰.
https://B2n.ir/t92155
https://B2n.ir/y91319
5. جعفریان، ر. (۱۳۹۵). تاریخ تشیع در ایران. قم: انتشارات انصاریان.
6. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی. (۱۴۰۲). گزارش وضعیت زبان فارسی در یمن. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
https://B2n.ir/a66934