روابط و همکاری‌های فرهنگی بخش‌های غیرحاکمیتی ایران و عراق

روابط فرهنگی ایران و عراق ریشه‌ای کهن دارد و به سده‌های پیش بازمی‌گردد. این دو کشور به‌رغم تفاوت‌های سیاسی، دارای اشتراکات مذهبی، فرهنگی، زبانی و تاریخی بسیاری هستند. در سال‌های اخیر، علاوه بر روابط رسمی بین دولت‌ها، بخش‌های غیرحاکمیتی از جمله مؤسسات مردمی، سازمان‌های غیردولتی (NGOها)، انجمن‌های فرهنگی، مؤسسات خیریه و نهادهای مذهبی نقش مهمی در تقویت مناسبات فرهنگی بین دو کشور ایفا کرده‌اند. این مقاله به بررسی نقش و تأثیر این نهادهای غیرحاکمیتی در توسعه روابط فرهنگی ایران و عراق می‌پردازد.

اهمیت روابط فرهنگی غیرحاکمیتی 

بخش‌های غیرحاکمیتی به‌دلیل انعطاف‌پذیری بیشتر و عدم وابستگی به دیپلماسی رسمی و سازوکارهای بروکراتیک، می‌توانند در شرایط مختلف سیاسی، به تقویت ارتباطات فرهنگی کمک کنند. این نهادها معمولاً با تکیه بر اشتراکات مردمی و داوطلبانه، زمینه‌ساز تعاملات عمیق‌تر و پایدارتری هستند. در رابطه ایران و عراق، این نقش به‌ویژه پس از سقوط صدام حسین و افزایش آزادی‌های اجتماعی در عراق پررنگ‌تر شده است. 

زمینه‌های همکاری فرهنگی غیرحاکمیتی 

۱. نهادهای مذهبی و تشکل‌های دینی 

یکی از مهم‌ترین بخش‌های غیرحاکمیتی فعال در روابط ایران و عراق، نهادهای مذهبی هستند. مراجع تقلید، حسینیه‌ها، هیئت‌های مذهبی و مؤسسات وابسته به حوزه‌های علمیه در دو کشور، همواره ارتباط نزدیکی داشته‌اند. 

حوزه‌های علمیه

حوزه‌های علمیه قم و نجف سال‌هاست که به‌عنوان قطب‌های علمی شیعه در تعامل هستند. بسیاری از طلاب عراقی در ایران تحصیل می‌کنند و بالعکس. بایستی دانست که حوزه‌های علمیه در سال های گذشته تلاش خوبی برای ایجاد فضای غیردولتی نموده اند. تشکیل حوزه های غیردولتی همانند: مشکات، مکتب الصادق، امام جعفر صادق و ... که همواره بر غیردولتی بودن تلاش کرده اند، فضای ارتباطات حوزوی غیرحاکمیتی میان ایران و عراق را توسعه داده است.

هیئت‌های مذهبی

هیئت‌های زنجیرزنی و عزاداری ایرانی در ایام محرم و صفر با حضور در عراق، به ویژه در کربلا و نجف، به تبادل فرهنگی می‌پردازند. هرکدام از استان های ایران در شهرهای زیارتی عراق همانند نجف، کربلا و سامرا، چندین حسینیه و مسجد دارند و همواره جامعه ی مذهبی عراق با زائران ایرانی را به هم می آمیزد.

همکاری های فرهنگی

افزون بر فضای زیارتی و اسکان زائران و آمیختگی مردم ایران و عراق، فعالیت های فرهنگی و آیینی قابل توجهی میان نهادهای مردمی و غیر حاکمیتی ایران و عراق جاری است. برخی مؤسسات مردم‌نهاد یا مذهبی مانند "بنیاد بین‌المللی امام رضا (ع)"، "تولیت آستان قدس رضوی"؛ "آستان قدس حضرت معصومه قم" ، "عتبه حسینیه کربلا"، "عتبه عباسیه کربلاء"، "عتبه علویه نجف" در برگزاری مراسم مشترک در ایام سوگواری بر پیشوایان مذهب تشیع، نقش مؤثری دارند. آنان در اجرای برنامه های فرهنگی و پژوهشی نیز درصدد همکاری با یکدیگر هستند. همچنانکه تفاهم‌نامه‌هایی میان مؤسسات مردم نهاد در ایران با مؤسسات مردم نهاد در عراق بسته شده است.

توسعه حرم های زیارتی

یکی از مهم ترین فضاهای همکاری میان ایران و عراق در گستره ی غیرحاکمیتی، تلاش مردم ایران و مؤسسات مذهبی برای به‌سازی، بازسازی و توسعه ی حرم اهل بیت در کشور عراق است. در این راستا نهادهای حاکمیتی و غیرحاکمیتی مختلفی با جمع آوری کمک های مردمی و کانالیزه کردن آن در مسیر توسعه‌ی حرم‌های زیارتی فعال هستند و در این راستا قراردادها و تفاهم نامه های متعددی میان مؤسسات مردم‌نهاد ایران با عتبات عالیات در عراق منعقد شده است.

۲. سازمان‌های مردم‌نهاد (NGOها) و مؤسسات خیریه 

سازمان‌های غیردولتی در سال‌های اخیر نقش مهمی در توسعه روابط فرهنگی ایران و عراق داشته‌اند. این مؤسسات معمولاً در زمینه‌های آموزشی، بهداشتی و فرهنگی فعالیت می‌کنند.

مؤسسات خیریه ایرانی

سازمان‌هایی مانند "جمعیت هلال احمر ایران" و "مؤسسه محک" در کمک‌رسانی به مناطق محروم عراق، فعال بوده‌اند. این فعالیت‌ها نه‌تنها کمک‌های مادی، بلکه تبادل فرهنگی را نیز به همراه داشته است.  در دوران غلبه داعش بر گستره ی بزرگی از خاک عراق، مؤسسات و نهادهای حاکمیتی و غیرحاکمیتی ایران همواره درصدد کمک به عراق بودند و اقدامات حقوق بشری که پیش زمینه ی توسعه ی روابط فرهنگی میان دو کشور است را نسبت به آسیب دیدگان از جنگ در عراق، مبذول می داشتند. کمک های چندصد تُنی اقلام معیشتی، بهداشتی و درمانی به آسیب دیدگان جنگ در عراق از سوی جمعیت هلال احمر و دیگر نهادهای ایران و یاری این نهادها از سوی مردم، جلوه ای از هم‌پذیری مردم ایران و عراق در دوران حساس داعش به شمار می آید.

در همین راستا نهادهای مردمی-مذهبی ایرانی همانند حسینیه ها، حوزه ها، دانشگاه ها و ... برای کمک های انسانی در عراق گردهمایی هایی تشکیل داده و هدایایی از سوی ایران به کشور عراق ارسال می کنند.

انجمن‌های فرهنگی

برخی انجمن‌های ادبی و هنری مانند "انجمن دوستی ایران و عراق" به برگزاری نمایشگاه‌های هنری، شب‌های شعر و جشنواره‌های فرهنگی مشترک پرداخته‌اند.

۳. مؤسسات آموزشی و پژوهشی غیردولتی 

مؤسسات آموزشی غیردولتی نیز در تقویت روابط فرهنگی مؤثر بوده‌اند. 

مؤسسات زبان‌آموزی

برخی مراکز آموزشی غیردولتی در ایران اقدام به آموزش زبان عربی به علاقه‌مندان کرده‌اند و در مقابل، مؤسسات عراقی نیز کلاس‌های آموزش فارسی برگزار می‌کنند. مؤسساتی همانند: " نبع الادراك لتنمية وتطوير التعليم "، " معهد تعليم اللغة الفارسية " و " معهد الاحلام للتدريب و تطوير اللغات " در عراق درصدد آموزش جامع زبان فارسی هستند و دانشگاهیان، تاجران و حوزوی ها جزو شاگردان این مؤسسات به شمار می آیند. در ایران نیز مؤسسات و دانشکده‌های فراوانی درصدد آموزش زبان فارسی به دانشجویان عرب به ویژه عراقی هستند. همانند "مؤسسه دهخدا" و بیش از سی دانشگاه در ایران.

پژوهشگاه‌های مستقل

مراکزی مانند "پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات" در ایران با نهادهای تحقیقاتی عراقی همکاری داشته‌اند و همایش‌های مشترک برگزار کرده‌اند. پژوهشگاه مذکور در سال 1401 فعالیت قابل توجهی در زمینه کشور عراق داشته است.

همچنین اندیشکده های گوناگونی در ایران نسبت به شناختِ فرهنگ و هنر و آداب و رسوم عراق فعالیت انجام داده و تا حد توان، به بازشناسی و ارائه مقاله پیرامون کشور عراق در میان فارسی‌زبانان پرداخته اند. همانند وبگاه‌های "مطالعات عراق"، "عراق یار".

۴. تشکل‌های هنری و رسانه‌ای 

رسانه‌ها و تولیدکنندگان محتوای فرهنگی نیز در این زمینه نقش داشته‌اند. 

فیلم‌سازان مستقل

جشنواره‌های فیلم مشترک بین ایران و عراق، مانند "جشنواره بین‌المللی فیلم نجف"، با حمایت نهادهای غیردولتی برگزار شده‌اند.  پیش‌تر گفته شد که بنا بر درخواست خانواده‌های عراقی، تلویزیون عراق، کارتون‌های تولید شده در ایران را به زبان عربی دوبله و در شبکه های عراقی پخش خواهد کرد و در این راستا تفاهم‌نامه هایی امضا شد.

شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های دیجیتال

برخی کانال‌های مردمی در فضای مجازی به معرفی فرهنگ و آداب و رسوم دو کشور پرداخته‌اند.  صفحات فراوانی در عراق در راستای جذب مسافر ایرانی برای عتبات در عراق و نیز جذب مسافران سیاحتی و زیارتی عراقی برای انتقال به ایران فعال هستند و شمار آن به صدها صفحه فیسوکی، اینستاگرامی و تلگرامی می‌رسد. در سایه‌سار فعالیت این شرکت های خصوصی و صفحات مجازی، سالانه نزدیک به سه میلیون گردشگر عراقی از ایران دیدن می کند.

چالش‌های پیش‌رو 

با وجود فعالیت‌های گسترده، همکاری‌های فرهنگی غیرحاکمیتی بین ایران و عراق با چالش‌هایی نیز روبه‌رو است: 

محدودیت‌های سیاسی

گاهی تنش‌های سیاسی بین دو کشور بر فعالیت‌های غیردولتی نیز سایه می‌اندازد.  اپوزیسیون هردو کشور در راستای تنفرآفرینی میان مردم ایران و عراق تلاش بسیار می کند. رسانه های مخالف ایران در عراق، همواره از "نفوذ ایران در عراق" سخن می کنند و در تلاش برای احیای گفتمان صدام در راستای ضدیت با ایران هستند.

مشکلات مالی

بسیاری از مؤسسات مردمی با کمبود بودجه مواجه هستند و نمی‌توانند برنامه‌های بزرگ‌مقیاس اجرا کنند. نوسان ارز در ایران بر این موضوع تأثیر مستقیم دارد.

تفاوت‌های فرهنگی

برخی اختلافات فرهنگی و مذهبی بین گروه‌های مختلف در عراق و ایران می‌تواند مانع همکاری شود. 

نتیجه‌گیری 

روابط فرهنگی ایران و عراق تنها محدود به دولت‌ها نیست، بلکه بخش‌های غیرحاکمیتی نقش حیاتی در تحکیم این مناسبات دارند. نهادهای مذهبی، مؤسسات خیریه، انجمن‌های فرهنگی و رسانه‌های مستقل با فعالیت‌های داوطلبانه، پل‌های ارتباطی محکمی بین دو ملت ایجاد کرده‌اند. با رفع چالش‌ها و برنامه‌ریزی دقیق‌تر، می‌توان این همکاری‌ها را گسترش داد و به تقویت هرچه بیشتر پیوندهای تاریخی و فرهنگی ایران و عراق کمک کرد.

---

[1] مقاله: ۷ نقطه اشتراک مهم میان مردم ایران و عراق؛ خبرگزاری رسمی حوزه؛ قابل دسترسی در:

https://www.hawzahnews.com/news/1031937

[2] گزارش: آدرس موکب های ایرانی در نجف ، کربلا و مسیر پیاده روی؛ قابل دسترسی در:

https://safarbe.ir/mokeb/

[3] گزارش: عقد تفاهم‌نامه مشترک سازمان فرهنگی آستان قدس رضوی با عتبه عباسیه در حوزه فرهنگی؛ قابل دسترسی در:

https://www.razavi.news/fa/news/45204

[4] گزارش: امضای تفاهم نامه همکاری بین انتشارات آستان قدس رضوی و عتبه عباسی؛ قابل دسترسی در:

https://www.iribnews.ir/fa/news/2522156

[5] گزارش: امضا نهایی قرارداد توسعه حرم علوی در نجف اشرف؛ خبرنگاری برنا؛ قابل دسترسی در:

https://borna.news/fa/news/106335

[6] گزارش: ارسال ۵۹۲ تن محموله بشردوستانه هلال احمر ایران به عراق؛ خبرگزاری دولت؛ قابل دسترسی در:

https://dolat.ir/detail/258564

[7] گزارش: "بیش از ٤٠ تن کمک‌های بشردوستانه به عراق فرستاده می‌شود"؛ وبگاه: شهروند؛ قابل دسترسی در:

https://shahrvand-newspaper.ir/News:NoMobile/Main/9126

[8] گزارش: آماده‌سازی یک هزار هدیه برای کودکان عراقی؛ خبرگزاری رسمی حوزه؛ قابل دسترسی در:

https://www.hawzahnews.com/news/867229

[9] گزارش: شرکت در همایش انجمن دوستی ایران و عراق؛ وبگاه: مجتمع آموزشی علوی نجف اشرف؛ قابل دسترسی در:

https://alavinajaf.blogfa.com/post/566

[10] شرکت طلوع سفیران نور ؛ قابل دسترسی در:

https://www.edutsn.ir/ar/%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%8A%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%8A%D8%A9/

[11] وبگاه: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات؛ قابل دسترسی در:

https://www.ricac.ac.ir/tags/%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82

[12] ر.ک: https://iraqstudy.com/

[13] ر.ک: https://iraqyar.com/

[14] گزارش: تلويزيوني رسمي عراق سريال ها و كارتون هاي ايراني پخش خواهد كرد؛ ایرنا؛ قابل دسترسی در:

https://www.irna.ir/news/81514020

[15] گزارش: مرکز آمار ایران: 2.7 میلیون عراقی در سال گذشته به ایران سفر کردەاند؛ قابل دسترسی در:

https://channel8.com/persian/17460

نویسنده مقاله

اکبر بیرامی