جغرافیای انسانی یمن
یمن کشوری است که با ساختار جمعیتی پویای خود، نقش مهمی در تحولات منطقهای ایفا میکند. این کشور نهتنها تحتتأثیر روندهای داخلی رشد جمعیت، بلکه در تعامل مستقیم با عوامل جغرافیایی و مهاجرتی نیز قرار دارد. موقعیت جغرافیایی خاص یمن، شامل مناطق کوهستانی، سواحل گسترده و بیابانهای وسیع، بر توزیع و پراکندگی جمعیت آن اثرگذار بوده است[۱]. از سوی دیگر، مهاجرت داخلی و خارجی در طول سالهای گذشته نقش تعیینکنندهای در تغییر بافت جمعیتی این کشور داشته است[۲].
ساختار هرم جمعیتی
توزیع سنی
کودکان و نوجوانان (زیر ۱۵ سال)
این گروه سنی حدود ۴۳.۱٪ از جمعیت یمن را تشکیل میدهد[۳]. نرخ بالای تولد در دهههای گذشته، همراه با بهبود نسبی خدمات بهداشتی، منجر به افزایش جمعیت در این رده سنی شده است. همین امر ضرورت سرمایهگذاری در حوزه آموزش و سلامت کودکان را برجسته کرده است[۴].
جمعیت فعال (۱۵ تا ۶۴ سال)
حدود ۵۳.۵٪ از کل جمعیت در این گروه قرار دارند. این بخش نیروی کار اصلی کشور را تشکیل داده و ستون فقرات اقتصاد یمن محسوب میشود. تأمین اشتغال، ارتقای مهارتهای حرفهای، و توسعه اقتصادی برای بهرهگیری از ظرفیت این گروه ضروری است[۵].
سالمندان (بالای ۶۵ سال)
این گروه تنها ۳.۴٪ از جمعیت را شامل میشود. با بهبود شرایط بهداشتی و افزایش امید به زندگی، انتظار میرود که سهم این گروه در سالهای آینده رشد کند که این امر نیازمند برنامهریزیهای مرتبط با حمایتهای اجتماعی و خدمات درمانی برای سالمندان است.[vi]
میانگین سنی
میانگین سنی جمعیت یمن ۱۹.۸ سال است که نسبت به میانگین جهانی (حدود ۳۰ سال) پایینتر بوده و نشاندهنده ساختار جمعیتی جوان کشور است. این ویژگی همزمان فرصتی برای نیروی کار پویا و چالشی در زمینه تأمین خدمات آموزشی، بهداشتی و اشتغال ایجاد میکند[۶].
این ساختار جمعیتی بیانگر روندهای اجتماعی و اقتصادی یمن بوده و تأثیر مستقیمی بر سیاستهای توسعهای کشور دارد.
ویژگیهای جمعیتی
جمعیت کل
یمن بر اساس برآوردهای سال 2025 جمعیتی حدود 41.7میلیون نفر دارد[۷]. این رقم نشاندهنده رشد سریع جمعیت طی دهههای اخیر است. بر اساس پیشبینیهای جمعیتی، انتظار میرود که تا سال ۲۰۵۰ این عدد به بیش از ۶۰ میلیون نفر برسد که میتواند تأثیرات گستردهای بر زیرساختهای اجتماعی، اقتصادی و خدمات عمومی کشور داشته باشد[۸].
نسبت جنسیتی
در یمن، نسبت ۱.۰۳ مرد بهازای هر زن مشاهده میشود که تعادل نسبی جنسیتی را در سطح ملی نشان میدهد. باوجود این تعادل عددی، تفاوتهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ممکن است منجر به نابرابریهایی در مشارکت زنان در بازار کار، آموزش و تصمیمگیریهای سیاسی شود[۹].
تنوع قومی و زبانی
یمن از نظر ترکیب قومی عمدتاً جامعهای عربزبان محسوب میشود:
- اکثریت جمعیت (حدود ۹۸٪) از قومیت عرب هستند[۱۰]؛
- اقلیتهای مهاجر: در کنار جمعیت عرب یمنی، گروههایی از مهاجران سومالیایی، اتیوپیایی و جنوب آسیایی نیز حضور دارند که به دلایل اقتصادی، تاریخی و جغرافیایی وارد یمن شدهاند[۱۱].
زبان رسمی کشور عربی است، اما تنوع زبانی در مناطق مختلف به چشم میخورد:
- گویشهای محلی: شامل صنعانی، تعزی و حدیدی که هر یک دارای ویژگیهای آوایی و واژگانی خاص خود هستند[۱۲]؛
- زبانهای اقلیتی: برخی زبانهای کمگویش نظیر مَهری و سُقُطری در مناطق شرقی و جزیره سقطری رایجاند. این زبانها از نظر زبانی ارتباط نزدیکی با برخی از زبانهای جنوب شبهجزیره عربستان دارند و بخش مهمی از میراثفرهنگی یمن را تشکیل میدهند[۱۳].
این ویژگیهای جمعیتی نهتنها بازتابدهنده ساختار اجتماعی یمن هستند، بلکه تأثیر مستقیم بر سیاستهای آموزشی، فرهنگی و اقتصادی کشور دارند. شناخت دقیق این شاخصها میتواند به تدوین راهبردهای توسعه انسانی، ارتقای زیرساختهای آموزشی و بهبود برنامههای اجتماعی کمک کند.
رشد جمعیت
نرخ باروری
در سال ۲۰۰۰، میانگین تعداد فرزندان بهازای هر زن در یمن 6.32 بود که یکی از بالاترین نرخهای باروری در منطقه محسوب میشد. این میزان بالا ناشی از عوامل متعددی مانند ساختار سنتی خانواده، نقش مهم فرزندان در اقتصاد خانوادگی و محدودیتهای برنامهریزی جمعیتی بود[۱۴].
تا سال ۲۰۲5، این نرخ به ۳.9 فرزند کاهش یافت که نشاندهنده تغییرات تدریجی در الگوی باروری است[۱۵]. عواملی مانند افزایش سطح سواد و آگاهی عمومی، بهبود خدمات بهداشتی، تغییر نقشهای اجتماعی زنان، و رشد هزینههای زندگی در کاهش نرخ باروری مؤثر بودهاند. باوجود این کاهش، میزان باروری در یمن همچنان بالاتر از میانگین جهانی است. این روند میتواند تأثیرات گستردهای بر ساختار جمعیتی کشور داشته باشد و نیازمند سیاستهای تنظیم خانواده، حمایت از سلامت مادران و کودکان، و تقویت خدمات بهداشتی است[۱۶].
پیشبینی رشد جمعیت
در پنجاه سال آینده، جمعیت یمن تغییرات قابل توجهی را تجربه خواهد کرد. بر اساس پیشبینیهای جمعیتی، تا سال 2075، جمعیت این کشور ممکن است به 96 میلیون نفر برسد[۱۷]، البته این رقم تحت تأثیر عواملی مانند کاهش نرخ باروری، مهاجرت، و شرایط اقتصادی و زیستمحیطی قرار دارد.
با کاهش تدریجی نرخ باروری و افزایش امید به زندگی، ترکیب جمعیتی یمن دستخوش تغییر خواهد شد. انتظار میرود که جمعیت سالمندان افزایش یابد، در حالی که نسبت جوانان کاهش پیدا کند، که این امر نیازمند برنامهریزی دقیق برای تأمین منابع، اشتغال، و خدمات اجتماعی خواهد بود[۱۸].
همچنین، روند شهرنشینی در یمن ادامه خواهد داشت، و بسیاری از مناطق روستایی ممکن است با کاهش جمعیت مواجه شوند، در حالی که شهرهای بزرگ رشد بیشتری را تجربه خواهند کرد. این تغییرات میتواند تأثیرات گستردهای بر زیرساختهای شهری، منابع طبیعی، و سیاستهای اقتصادی داشته باشد. در مجموع، آینده جمعیتی یمن به شدت وابسته به تحولات سیاسی، اقتصادی، و زیستمحیطی خواهد بود، و برنامهریزی بلندمدت برای مدیریت این تغییرات ضروری است.برای مدیریت چالشهای ناشی از رشد سریع جمعیت، تدوین سیاستهای جامع در زمینه تنظیم خانواده، بهبود کیفیت خدمات آموزشی و بهداشتی، و توسعه زیرساختهای شهری و روستایی ضروری است.
پراکندگی جمعیت
پراکندگی جمعیت در یمن تحتتأثیر مجموعهای از عوامل طبیعی، زیرساختهای محلی و تحولات انسانی قرار دارد. این عوامل در کنار یکدیگر، الگوهای سکونتی و تراکم جمعیتی را در مناطق مختلف کشور تعیین میکنند.
عوامل طبیعی
دسترسی به منابع آب و کشاورزی
بیش از ۹۰٪ جمعیت در مناطقی زندگی میکنند که دسترسی به منابع آبی و زمینهای حاصلخیز دارند. مناطقی مانند جلگههای غربی یمن و نواحی کوهستانی جنوب غربی به دلیل شرایط مساعد برای کشاورزی، از تراکم جمعیتی بالاتری برخوردارند[۱۹].
مناطق بیابانی
نواحی شرقی و مرکزی، بهویژه الربع الخالی، به دلیل کمبود منابع آبی و شرایط سخت محیطی، تقریباً خالی از سکنه هستند. در این مناطق، پراکندگی جمعیت بهشدت محدود شده و بیشتر کوچنشینان و جوامع عشایری در آنها زندگی میکنند[۲۰].
تأثیر رویدادهای انسانی
درگیریهای نظامی و حملات هوایی
جنگهای داخلی و بمبارانهای مناطق مختلف، بهویژه در حدیده و سایر مناطق ساحلی، باعث جابهجاییهای گسترده جمعیت و تغییر در الگوی سکونتی شدهاند[۲۱].
مهاجرت اجباری
جنگ و ناامنی موجب مهاجرت داخلی میلیونها نفر به شهرهای مرکزی مانند صنعا که نسبتاً امنتر هستند، شده است. این جابهجاییهای جمعیتی فشار بیشتری بر زیرساختهای خدماتی و مسکن در مناطق شهری وارد میکند[۲۲]. این الگوها نشاندهنده تعامل پیچیده میان محیط طبیعی و عوامل انسانی در تعیین توزیع جمعیت یمن است. مناطق حاصلخیز و دارای منابع آب همچنان پرجمعیت باقی میمانند، درحالیکه نواحی خشک و بیابانی از تراکم پایینی برخوردارند. علاوهبرآن، تحولات سیاسی و نظامی نقش مهمی در تغییر ساختار سکونتی کشور ایفا کردهاند.
تنوع جغرافیایی و نقش آن در پراکنش جمعیت
تنوع جغرافیایی یمن، شامل کوهستانها، دشتهای حاصلخیز، مناطق ساحلی و بیابانهای گسترده، تأثیر تعیینکنندهای بر پخش جمعیت دارد. هر یک از این مناطق ویژگیهای خاصی دارند که باعث میشود جمعیت به شکل متفاوتی در سراسر کشور پراکنده شود.
مناطق کوهستانی و حاصلخیز
- مناطقی مانند کوههای غربی و جنوب غربی، به دلیل بارشهای نسبی مناسب و خاک حاصلخیز، از جمعیت بالاتری برخوردارند.
- استانهای آب، تعز و ذمار بهعنوان مراکز کشاورزی، محل سکونت درصد زیادی از مردم یمن هستند[۲۳].
مناطق ساحلی
- سواحل غربی و جنوبی یمن، به علت دسترسی به دریای سرخ و دریای عرب، شاهد تمرکز جمعیتی هستند. این مناطق به دلیل فعالیتهای تجاری دریایی و شیلات، به توسعه اقتصادی کمک کردهاند.
- شهرهای ساحلی مانند عدن و حدیده به دلیل موقعیت استراتژیک خود، دارای جمعیت قابلتوجهی هستند[۲۴].
مناطق بیابانی و کمآب
- مناطق شرقی و مرکزی، بهویژه الربع الخالی، دارای جمعیت بسیار اندکی هستند. این نواحی به دلیل خشکی شدید، کمبود منابع آبی، و نبود زیرساختهای مناسب، کمتر مورد توجه برای سکونت قرار گرفتهاند.
- زندگی در این مناطق اغلب محدود به جوامع عشایری کوچنشین است که عمدتاً به دامداری وابسته هستند.[i]
Ø تأثیر جغرافیا بر فعالیتهای اقتصادی
- مناطق حاصلخیز غربی، بهعنوان قطب کشاورزی یمن شناخته میشوند و بخش عمدهای از تولیدات زراعی کشور را تأمین میکنند.
- مناطق ساحلی، بهویژه عدن و حدیده، به دلیل موقعیت تجاری و بندری، در جذب جمعیت نقش مهمی ایفا کردهاند.[ii]
- مناطق بیابانی عمدتاً دارای ذخایر معدنی هستند، اما به دلیل نبود آب و زیرساختهای لازم، جمعیت پایینی دارند.
تنوع جغرافیایی باعث شده است که الگوهای سکونت در یمن بهشدت وابسته به ویژگیهای طبیعی هر منطقه باشد. مناطقی که دسترسی به منابع آب، زمینهای حاصلخیز و زیرساختهای حیاتی دارند، تراکم جمعیتی بیشتری را تجربه میکنند، درحالیکه نواحی خشک و بیابانی به طور طبیعی کمجمعیت باقی میمانند. این تفاوتها در پراکندگی جمعیت، مستلزم برنامهریزی ویژه برای مدیریت منابع و تأمین زیرساختهای پایدار در مناطق مختلف کشور است.[iii]
1. شهرنشینی و روستانشینی
توزیع جمعیت یمن میان مناطق شهری و روستایی تفاوتهای قابلتوجهی در سطح دسترسی به امکانات، نوع فعالیتهای اقتصادی و میزان توسعه زیرساختی ایجاد کرده است.
Ø شهرنشینی
- حدود ۳۷.۸٪ از جمعیت در شهرهای اصلی زندگی میکنند که مهمترین آنها صنعا، عدن و حدیده هستند.[iv]
- صنعا، پایتخت یمن، با تراکم جمعیتی بیش از ۲۰,۰۰۰ نفر در هر کیلومترمربع، یکی از پرتراکمترین شهرهای منطقه محسوب میشود .[v]
[i] World Population Review. (2025). Yemen Population and Geographic Distribution. Retrieved from https://worldpopulationreview.com/countries/yemen
[ii] التكلفة الاقتصادية لحرب اليمن وأثرها على أطراف الصراع | مركز الجزيرة للدراسات. (2025). مركز الجزيرة للدراسات. http://studies.aljazeera.net/ar/reports/2018/08/180828103009408.html
[iii] Economic Activities in Yemen. (2024). Primary, Secondary, and Tertiary Sectors in Yemen. Retrieved from https://www.economicactivity.org/economic-activities-in-yemen-primary-secondary-tertiary-and-quaternary/
[iv] FSAC. (2025). JIAF 2.0: Module 1 - FSAC. Food Security Cluster. Retrieved from https://fscluster.org/sites/default/files/2024-10/JIAF%202.0.%20Module%201_FSAC_2025.pdf
[v] Sanaa, Yemen Population 2024. (2024). Worldpopulationreview.com. https://worldpopulationreview.com/cities/yemen/sanaa
- ↑ S K R E V I E W, D. (n.d.). CLIMATE CHANGE IN YEMEN | 2023 1 REPORT ON MIGR ATION, ENVIRONMENT, AND CLIMATE CHANGE IN YEMEN, Retrieved from https://mena.iom.int/sites/g/files/tmzbdl686/files/documents/2024-03/yemen-desk-review.pdf
- ↑ Joseph, George, and Quentin Wodon. “Is Internal Migration in Yemen Driven by Climate or Socio-Economic Factors?” Review of International Economics, vol. 21, no. 2, 15 Apr. 2013, pp. 295–310, Retrieved from https://doi.org/10.1111/roie.12037
- ↑ Young people. (2023, May 29). UNFPA Yemen, Retrieved from https://yemen.unfpa.org/en/topics/young-people-12
- ↑ برگرفته از https://faolex.fao.org/docs/pdf/yem181092E.pdf . (n.d.)
- ↑ Yemen - Population Ages 15-64 (% Of Total) - 2025 Data 2026 Forecast 1960-2023 Historical. (2025). Tradingeconomics.com, Retrieved from https://tradingeconomics.com/yemen/population-ages-15-64-percent-of-total-wb-data.html
- ↑ INTER-AGENCY HUMANITARIAN EVALUATION OF THE YEMEN CRISIS II Management, funding and implementation of the evaluation Acknowledgements. (n.d.), Retrieved from https://www.unhcr.org/sites/default/files/legacy-pdf/63f894874.pdf
- ↑ Worldometer. (2025). Yemen Population (2019) - Worldometers. Worldometers.info, Retrieved from https://www.worldometers.info/world-population/yemen-population/
- ↑ Âge médian de la population Yémen 1950-2050| Statista. (2025). Statista, Retrieved from https://fr.statista.com/statistiques/785503/age-median-de-la-population-yemen/
- ↑ Digital 2025: Yemen — DataReportal – Global Digital Insights. (2025, March 3). DataReportal – Global Digital Insights. DataReportal – Global Digital Insights, Retrieved from https://datareportal.com/reports/digital-2025-yemen
- ↑ Yemen: Population Estimates - 2025 Population estimates Methodology - Arabic_HP.pdf - Humanitarian Data Exchange. (2025). Humdata.org, Retrieved from https://data.humdata.org/dataset/yemen-population-estimates/resource/48ebf0ad-b3cf-4009-aa9d-7b0feac3844f
- ↑ REGIONAL MIGRANT RESPONSE PLAN (MRP) for the Horn of Africa to Yemen and Southern Africa. (n.d.). Retrieved from https://eastandhornofafrica.iom.int/sites/g/files/tmzbdl701/files/documents/2025-02/iom_nairobi_mrpplan2025_english_interactive.pdf
- ↑ المؤلف غير معروف. (2015). اللهجات اليمنية. Blogspot. تم الاسترجاع من https://lahajat.blogspot.com/2015/01/blog-post_453.html
- ↑ عام / لغات عربيه مهدده بالإنقراض : المهريه والسقطريه والشحريه والحرسوسيه والبطحريه والهبيوتيه. (2023). Spa.gov.sa; SaudiPressAgency. https://www.spa.gov.sa/845471
- ↑ Fertility rate, total (births per woman) - Yemen, Rep. | Data. (n.d.). Data.worldbank.org, Retrieved from https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN?locations=YE
- ↑ Yemen Fertility Rate 1950-2024. (2024). Macrotrends.net, Retrieved from https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/YEM/yemen/fertility-rate
- ↑ Ihsan Mahasneh, & Ebrahim, F. (2024). The epidemiological declining in the human fertility rate in the arab world for 10 years period 2011–2021. Middle East Fertility Society Journal, 29(1), Retrieved from https://doi.org/10.1186/s43043-024-00205-6
- ↑ Population Pyramids of the World from 1950 to 2100. (2015). PopulationPyramid.net, Retrieved from https://www.populationpyramid.net/yemen/2075/
- ↑ Bundesamt, S. (n.d.), Retrieved from https://www.destatis.de/EN/Themes/Countries-Regions/International-Statistics/Country-Profiles/yemen.pdf?__blob=publicationFile
- ↑ المركز الوطنی للإحصاء. (2024). التوزيع السكانی فی اليمن وتأثير العوامل البيئيه. المركز الوطنی للإحصاء اليمنی. تم الاسترجاع من https://data.humdata.org/dataset/yemen-population-estimates
- ↑ Rub al-Khali | Map & Facts. (n.d.). Encyclopedia Britannica, Retrieved from https://www.britannica.com/place/Rub-al-Khali
- ↑ Juneau, T. (2025, March 26). External intervention and damages to human security in Yemen. Brookings, Retrieved from https://www.brookings.edu/articles/external-intervention-and-damages-to-human-security-in-yemen/
- ↑ منظمه الأمم المتحده. (2025). الهجره الداخليه والنزوح فی اليمن: تحليل ديموغرافی. الأمم المتحده: قسم السكان. تم الاسترجاع من https://cso-yemen.org/yemen-demographics/
- ↑ Yemen Demographics Dynamics: A Population Breakdown. (2024, November 14). Dog Academic, Retrieved from https://cso-yemen.org/yemen-demographics/
- ↑ National Report (NIP Coastal Areas of Yemen). (2024). Coastal Population and Economic Activities in Yemen. Retrieved from https://persga.org/app/uploads/sites/7/2024/03/1710328249_814_156215_18_pops_yemen_report.pdf