گویشوران بومی و اصیل زبان فارسی در یمن

زبان فارسی در یمن، برخلاف تصور رایج، تنها زبان مهاجران ایرانی نیست؛ بلکه از طریق تعاملات تاریخی، فرهنگی و سیاسی با ساکنان بومی، به بخشی از بافت زبانی این منطقه تبدیل شده است. در این نوشتار، دو دسته گویشور فارسی در یمن بررسی می‌شود: گویشوران اصیل با پیشینه تاریخی ساسانی، و گویشوران بومی که تحت تأثیر عوامل سیاسی و دینی، به زبان فارسی گرایش یافته‌اند.

پیشینه تاریخی و مهاجرت

گویشوران اصیل از جمله مهاجران ایرانی‌اند که در قرن ششم میلادی، همزمان با اعزام نیروهای ساسانی به فرماندهی وهرز دیلمی، در یمن ساکن شدند. این مهاجران که به "ابناء الفرس" شهرت یافتند، از طریق ازدواج با زنان یمنی، نسل‌هایی را شکل دادند که زبان فارسی میانه را حفظ کردند. از سوی دیگر، گویشوران بومی شامل قبایل و جوامع یمنی هستند که در دوره‌های اسلامی به‌ویژه دوره زیدیه تحت تأثیر فارسی‌زبانان ایرانی قرار گرفتند. تأسیس حکومت زیدیه در صعده توسط یحیی بن حسین و همراهان ایرانی‌اش، نقش مهمی در گسترش فارسی در ساختار دیوانی یمن داشت.

ویژگی‌های زبانی و گویشی

زبان فارسی در یمن، بسته به گروه‌های گویشور، تفاوت‌هایی آشکار دارد. فارسی میانه در میان گویشوران اصیل با عناصر زبان‌های سامی ترکیب شده و در اسناد اداری دوره ساسانی مانند کتیبه‌های صنعا مشهود است. فارسی دری نیز پس از اسلام در محافل علمی و مذهبی گسترش یافت اما تحت تأثیر واژگان و لحن عربی دچار دگرگونی‌هایی گردید.[4]

در برخی مناطق مانند مهره، سقطری و کوریا موریا، گویش‌هایی مرتبط با خانواده زبان‌های ایرانی، از جمله مهری و شحری، رواج دارد. این گویش‌ها ساختاری متفاوت از فارسی معیار دارند و تاکنون به‌صورت رسمی تدوین نشده‌اند . [5]

      3.       واژگان و ساختارهای دستوری

تأثیر متقابل زبان فارسی و عربی در یمن منجر به ورود واژگان حکومتی، حقوقی و تمدنی فارسی به عربی یمنی شده است. درعین‌حال، واژگان عربی نیز به فارسی محلی راه یافته‌اند، به‌ویژه در میان گویشوران بومی. تفاوت در تلفظ، لحن و ساختار نحوی فارسی در یمن نسبت به فارسی معیار، از جمله نتایج این تعامل زبانی است [6].

با این حال، به‌دلیل نبود داده‌های میدانی و مطالعات زبان‌شناختی عمیق، تحلیل دقیق تفاوت‌های دستوری هنوز امکان‌پذیر نیست. آموزش رسمی زبان فارسی نیز با استقبال محدودی مواجه بوده است. در سال ۱۴۰۲، تنها چهار دانشجو در دانشگاه صنعا برای دوره زبان فارسی ثبت‌نام کردند. [7]

     4.      جمعیت و پراکندگی

در قرن نوزدهم، حضور گویشوران فارسی‌تبار در صنعا به‌حدی چشمگیر بود که برخی منابع تاریخی، سهم آنان را تا ۱۵٪ جمعیت پایتخت یمن برآورد کرده‌اند. این گروه که عمدتاً از نسل «ابناء الفرس» بودند، در محله‌هایی خاص مانند «حارة الفرس» سکونت داشتند و در حوزه‌های معماری، آموزش و دیوان‌سالاری نقش فعالی ایفا می‌کردند . [8]

با گذر زمان و به‌ویژه در قرن بیستم، به‌دلیل تحولات سیاسی، کاهش ارتباطات فرهنگی با ایران و جذب این گروه در جامعه عرب‌زبان، جمعیت فارسی‌تباران به‌شدت کاهش یافت. بر اساس گزارش سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، در سال ۱۴۰۲ تنها حدود ۲٬۰۰۰ نفر از این گروه در یمن باقی مانده‌اند که بیشتر در شهرهای صنعا، حدیده و تعز زندگی می‌کنند. [9]

در مقابل، گویشوران بومی فارسی در یمن عمدتاً شامل دانشجویان، نخبگان فرهنگی و علاقه‌مندان به مطالعات ایران‌شناسی هستند. این گروه، فارسی را به‌عنوان زبان دوم در مراکز آموزشی مانند دانشگاه صنعا فرا می‌گیرند. با این حال، استقبال از آموزش زبان فارسی بسیار محدود و اندک  بوده است. [10]

      5.       تأثیرات فرهنگی و میراث تاریخی

معماری، ادبیات و آموزش، از جمله حوزه‌هایی هستند که گویشوران فارسی در یمن بر آن تأثیر گذاشته‌اند. کتیبه‌های فارسی در مسجد جامع صنعا و وقف‌نامه‌های مدارس در قرون وسطی نمونه‌هایی از این تأثیرند. دیوان ابوالفرج اصفهانی نیز در محافل ادبی یمن تأثیرگذار بوده است[11].

در دوره معاصر، گویشوران بومی عمدتاً تحت تأثیر برنامه‌های فرهنگی ایران، از جمله اردوهای تابستانی حوثی‌ها، قرار دارند. این برنامه‌ها با مقاومت اجتماعی روبه‌رو شده‌اند و بیش از ۷۵ درصد جوانان ایرانی‌تبار، زبان عربی را زبان اول خود می‌دانند . [12]

     6.      چالش‌های معاصر

گویشوران اصیل با خطر انقراض زبان مهری مواجه‌اند، چرا که این زبان تاکنون به صورت رسمی تدوین نشده و انتقال آن عمدتاً شفاهی است. در مقابل، گویشوران بومی با چالش‌هایی چون اتهام به ترویج "استعمار زبانی" در قالب آموزش فارسی مواجه‌اند. منتقدان یمنی معتقدند آموزش فارسی ابزاری برای تقویت نفوذ فرهنگی و سیاسی ایران در یمن است. [13]

Ø   نتیجه‌گیری

تمایز اصلی میان گویشوران اصیل و بومی در سطح حفظ میراث زبانی و میزان تأثیرپذیری از فرهنگ عربی نهفته است. در حالی که گویشوران اصیل نمایندگان تاریخ کهن ایران در یمن هستند، گروه بومی بیشتر محصول تعاملات سیاسی و فرهنگی معاصر به‌شمار می‌روند. حفظ زبان فارسی در یمن نیازمند سیاست‌گذاری فرهنگی دقیق، پژوهش‌های زبان‌شناختی و توسعه آموزش غیرایدئولوژیک است.

منابع فارسی:

• غفوری، فرزین. (۱۳۹۹). معمای یمن در بخش ساسانی شاهنامه. کهن‌نامه ادب پارسی، ۱۱(۲)، ۲۶۳–۲۹۱. https://doi.org/10.30465/cpl.2021.6215
• سرافرازی، هادی، بساک، حسن، و خسروان، محمدحسین. (۱۴۰۱). مولفه‌ها و عوامل تأثیر و تأثر متقابل فرهنگ و زبان فارسی و عربی. سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، ۸۲(۱۵)، ۲۴۷–۲۷۰. https://www.noormags.ir/view/en/articlepage/2027535
• ابن الدیبع الزبیدی. (بی‌تا). نشر المحاسن الیمانیة فی خصائص الیمن. نسخه خطی. https://fa.wikifeqh.ir/نشر_المحاسن_الیمانیة_فی_خصائص_الیمن_(کتاب)
• میرزانیا، منصور. (۱۳۸۸). ایران و یمن در اسطوره و تاریخ. فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی شهرکرد، ۱۴ و ۱۵. https://ensani.ir/fa/article/265509
• سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی. (۱۴۰۲). گزارش وضعیت آموزش زبان فارسی در یمن. https://almashareq.com/en_GB/articles/cnmi_am/features/2023/07/20/feature-02

Sources:

• Almashareq. (2023). Iranian influence in Yemen’s universities under scrutiny. Almashareq.com. https://almashareq.com/en_GB/articles/cnmi_am/features/2023/07/20/feature-02
• Almashareq. (2022). Endangered Mahri language loses ground in Yemen. Almashareq.com. https://almashareq.com/en_GB/articles/cnmi_am/features/2022/11/17/feature-01
• EastMedMonitor. (2023). Persian language programs in Yemen: Cultural or political tools? EastMedMonitor.org. https://eastmedmonitor.org/persian-in-yemen
• Iranian Organization for Culture and Islamic Relations. (2022). Annual report on Iranian cultural centers. Tehran.
• JTPSOL Editorial Board. (2021). Persian language spread in Arab lands: A comparative study. Journal of Teaching Persian to Speakers of Other Languages, 6(1), 45–67. https://jtpsol.journals.ikiu.ac.ir

---

[1] . Almashareq. (2023). Iranian influence in Yemen’s universities under scrutiny. Almashareq.com. https://almashareq.com/en_GB/articles/cnmi_am/features/2023/07/20/feature-02

[2] . Almashareq. (2022). Endangered Mahri language loses ground in Yemen. Almashareq.com. https://almashareq.com/en_GB/articles/cnmi_am/features/2022/11/17/feature-01

[3] .  EastMedMonitor. (2023). Persian language programs in Yemen: Cultural or political tools? EastMedMonitor.org. https://eastmedmonitor.org/persian-in-yemen

[4] . **غفوری، فرزین.** (۱۳۹۹). *معمای یمن در بخش ساسانی شاهنامه*. کهن‌نامه ادب پارسی، ۱۱(۲)، ۲۶۳–۲۹۱. https://doi.org/10.30465/cpl.2021.6215

[5] . Almashareq. (2022)

[6] .  سرافرازی، هادی، بساک، حسن، و خسروان، محمدحسین. (۱۴۰۱). مولفه‌ها و عوامل تأثیر و تأثر متقابل فرهنگ و زبان فارسی و عربی. سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، ۸۲(۱۵)، ۲۴۷–۲۷۰. https://www.noormags.ir/view/en/articlepage/2027535

[7] . (EastMedMonitor, 2023).

[8] . ابن الدیبع الزبیدی. (بی‌تا). نشر المحاسن الیمانیة فی خصائص الیمن. نسخه خطی. دریافت‌شده از https://fa.wikifeqh.ir/نشر_المحاسن_الیمانیة_فی_خصائص_الیمن_(کتاب)

[9] . میرزانیا، منصور. (۱۳۸۸). ایران و یمن در اسطوره و تاریخ. فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی شهرکرد، ۱۴ و ۱۵. دریافت‌شده از https://ensani.ir/fa/article/265509

[10] . سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی. (۱۴۰۲). گزارش وضعیت آموزش زبان فارسی در یمن. دریافت‌شده از https://almashareq.com/en_GB/articles/cnmi_am/features/2023/07/20/feature-02

[11] . JTPSOL Editorial Board. (2021). Persian language spread in Arab lands: A comparative study. Journal of Teaching Persian to Speakers of Other Languages, 6(1), 45–67. https://jtpsol.journals.ikiu.ac.ir

[12] (Almashareq, 2023).

[13] (EastMedMonitor, 2023).

نویسنده : غلامرضا لایقی

بازنویسی و ویرایش : نرگس شکوری