جریانهای ادبیات فارسی در یمن
ادبیات فارسی، با قدمتی بیش از دو هزار و پانصد سال، یکی از غنیترین سنتهای ادبی جهان است که در نقاط مختلف خاورمیانه، آسیای مرکزی و جنوب آسیا تأثیرگذار بوده است. در یمن اما، برخلاف کشورهایی مانند هند یا عراق که جریانهای ادبی فارسی در آنها نهادینه شده، حضور این ادبیات محدود اما معنادار است. این حضور عمدتاً از مسیر پیوندهای مذهبی شیعیان زیدی با فرهنگ ایرانی، تعاملات نخبگانی و فعالیت نهادهای فرهنگی جمهوری اسلامی ایران شکل گرفته است (حسینیبیان، ۱۴۰۳؛ Wenner & Burrowes, 2025).
ترجمه متون فارسی
در چند دهه گذشته، گروهی از طلاب زیدی و پژوهشگران یمنی با انگیزههای مذهبی و عرفانی اقدام به ترجمه گزیدههایی از آثار سعدی، حافظ، فردوسی و نیما یوشیج به عربی کردهاند. این ترجمهها عمدتاً در قالب جزوات داخلی یا چاپ محدود در مراکز وابسته به رایزنی فرهنگی ایران و حوزههای علمیه عرضه شدهاند (Al-Tamimi, 2023؛ Sana’a University, 2023). هرچند برخی از آنها در نمایشگاههای کتاب مشترک ایران–یمن معرفی شدهاند، به دلیل فقدان ویرایش علمی و ضوابط نشر دانشگاهی، تأثیرگذاری وسیعی نداشتهاند.
منابع ادبیات فارسی در کتابخانههای یمن
کتابخانه جامع کبیر صنعا و دارالمخطوطات یمن میزبان مجموعهای از نسخههای خطی فارسی هستند که عمدتاً در دوره قرون هشتم تا دوازدهم هجری (سدههای چهاردهم تا هجدهم میلادی) تولید شدهاند. موضوع این نسخ شامل عرفان، فقه، تاریخ و پزشکی است و بسیاری از آنها توسط مهاجران ایرانیتبار یا مبلغان زیدی به یمن منتقل شدهاند (Islamic Encyclopedia, 2015؛ Hosseini-Bayan, 2024). اگرچه پروژهٔ دیجیتالسازی مخطوطات یمن (YMDI) به دنبال حفظ و دسترسی به این منابع است، تا کنون هیچ فهرستنگاری اختصاصی برای نسخههای فارسی انجام نشده است (YMDI, n.d.).
| ویژگی | جزئیات |
| محل نگهداری | کتابخانه جامع کبیر صنعا، دارالمخطوطات یمن |
| دوره زمانی | قرون هشتم تا دوازدهم هجری (سدههای چهاردهم تا هجدهم میلادی) |
| موضوعات | عرفانی، فقهی، تاریخی، پزشکی |
| زبان | فارسی دری، میانزبانی فارسی–عربی |
| منشأ | منتقلشده توسط خاندانهای ایرانیتبار یا مبلغان زیدی |
| وضعیت فهرستنگاری | فاقد فهرستنگاری یا دیجیتالسازی اختصاصی |
بازتاب ادبیات فارسی در رسانههای یمن
در مطبوعات و رسانههای یمن، بازتاب ادبیات فارسی عمدتاً در مناسبتهای مذهبی یا رویدادهای فرهنگی خاص رخ میدهد. برخی مجلات فرهنگی وابسته به نهادهای ایرانی یا رسانههای عربزبان مقالاتی دربارهٔ شاعران کلاسیک فارسی و نقش شعر در عرفان اسلامی منتشر کردهاند (Al-Tamimi, 2023). این مطالب بیشتر جنبهٔ مناسبتمحور دارد و جریان رسانهای نهادینهای پیرامون ادبیات فارسی در یمن وجود ندارد.
علاقهمندی نخبگان یمنی
گروهی از استادان دانشگاه، طلاب زیدی و مترجمان یمنی به ادبیات فارسی کلاسیک و معاصر علاقه نشان دادهاند. شاعران عرفانی مانند حافظ و مولانا و نیز اشعار انقلابی شاعران معاصری نظیر سیدعلی موسوی گرمارودی در محافل فرهنگی صنعا و صعده قرائت شده است (Ismail, 2023؛ Sana’a University, 2023). هرچند این علاقهمندی در سطح فردی و غیررسمی باقی مانده، گواهی بر پتانسیل تأثیرگذاری ادبیات فارسی در میان نخبگان یمنی است.
غیبت رویدادهای ادبیات فارسی
تا زمان تدوین این مقاله، هیچ سمینار، گردهمایی، جشنواره یا نمایشگاه رسمی با محور ادبیات فارسی در یمن برگزار نشده است. گزارشهای دانشگاه صنعا تأکید میکنند که هیچ رویداد عمومی در نهادهای علمی یمن ثبت نشده است (Sana’a University, 2023). این فقدان ساختاری، نشاندهنده جایگاه حاشیهای ادبیات فارسی در عرصهٔ فرهنگی رسمی یمن است.
جمعبندی
جریانهای ادبیات فارسی در یمن را میتوان پدیدهای خرد–فرهنگی دانست؛ جریانی که نه از مسیر نهادهای رسمی یمنی، بلکه از طریق تعاملات فرهنگی، مهاجرتهای تاریخی و علاقهمندی نخبگان شکل گرفته است. ترجمههای محدود، نسخههای خطی در کتابخانهها، بازتابهای رسانهای و وابستگی معنوی به شعر فارسی ظرفیت بالقوهای برای تأثیرگذاری تدریجی در جامعهٔ یمن فراهم آورده است. تقویت این جریان نیازمند فهرستنگاری و دیجیتالسازی نسخ خطی، توسعه برنامههای آموزشی دانشگاهی و برگزاری رویدادهای فرهنگی فراسیاسی است.
فهرست منابع
- Al-Tamimi, A. R. (2023). Persian poetry and cultural media in Yemen. Arab Media Monitor Journal.
- Hosseini-Bayan, M. (2024). ایرانیان و خط فارسی در یمن. تهران: انتشارات صدفیاب.
- Islamic Encyclopedia. (2015). مدخل «زبان فارسی در یمن». تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- Ismail, H. (2023). Linguistic identity and resistance: Persian language reception in Yemen. Arab Studies Quarterly.
- Sana’a University. (2023). Report on Persian literary visibility and cultural cooperation. Internal publication. صنعا: دانشگاه صنعاء.
- UNESCO. (2023). Yemen – The Sana’a Manuscripts. Retrieved from https://www.unesco.org/en/articles/yemen-sanaa-manuscripts
- Yemeni Manuscript Digitization Initiative (YMDI). (n.d.). Retrieved from https://dpul.princeton.edu/islamicmss/feature/yemeni-manuscripts-digitization-initiative
- New Arab. (2021). Stolen heritage: Illicit trade in Yemen’s rare manuscripts. Retrieved from https://www.newarab.com/features/stolen-heritage-illicit-trade-yemens-rare-manuscripts
نویسنده : غلامرضا لایقی
بازنویسی و ویرایش : نرگس شکوری
Ø مقدمه