خانقاهها و مراکز تبلیغی تصوف در یمن
خانقاهها و مراکز تبلیغی تصوف در یمن
نویسنده : غلامرضا لایقی
ویرایش : دانشنامه ملل
ورود تصوف به یمن را میتوان به قرن چهارم هجری و با سفر احمد بن عیسی، معروف به المهاجر، از بصره عراق به حضرموت نسبت داد. المهاجر که از سادات حسینی بود، با فعالیتهای علمی و اخلاقی خود باعث گسترش مذهب شافعی و طریقت تصوف در منطقه تریم و اطراف آن شد (محمدی، 2023). این امر نقطه عطفی در تاریخ تصوف یمن محسوب میشود.
با گذشت زمان، صوفیان در تمام نقاط یمن پراکنده شدند و طریقتهای صوفی متعددی در این کشور شکل گرفت. بیشترین تنوع در طریقتهای یمن در فاصله قرن ششم تا هشتم هجری اتفاق افتاد که منجر به ایجاد مراکز متعدد تصوف در مناطق مختلف یمن شد (محمدی، 2023). خانقاهها و زوایا به عنوان مهمترین مراکز تبلیغی و آموزشی تصوف در یمن شناخته میشوند که نقش مهمی در ترویج و حفظ این سنت معنوی ایفا کردهاند.
1. ساختار فضایی خانقاهها و زوایا در یمن
خانقاهها و زوایا در یمن، بهویژه در نواحی صوفینشین حضرموت، نمایانگر گونهای از معماری درونگرا، ساده و اقلیمیاند که از تزئینات پرشکوه و نمادین بهکاررفته در همتایان ایرانی و عثمانی فاصله میگیرند. این بناها غالباً با مصالح بومی چون سنگ، خشت و گل ساخته میشوند، و ساختاری شامل حجرههایی برای سکونت، فضای ذکر و عبادت، و در برخی موارد مقبره شیخ مؤسس دارند. نمونههایی مانند رباط تریم در حضرموت، بر اساس مشاهدات میدانی و تحلیلهای معماری، نمونهای شناختهشده از این نوع فضاست که اصول آرامش، خلوت و درونگرایی را در طراحی حفظ کردهاند (Varanda, 1982؛ الهيّاجي، 2023؛ آل یمین، 2024).
در مناطق کوهستانی یمن همچون صنعا و حراز نیز فرمهای مشابهی دیده میشود؛ خانقاهها با حداقل تزئینات، فرم عمودی، دیوارهای ضخیم، و جهتگیری اقلیمی خاصی طراحی میشوند که همخوان با فرهنگ قبیلهای و سبک زندگی زاهدانه صوفیان باشد. تقسیمبندی فضاها معمولاً بین حجرههای خصوصی و فضای عبادت انجام میشود، مشابه الگوهای مسکونی سنتی دیوان و مفرج در معماری یمنی (آل یمین، 2024).
در مقابل، خانقاههای ایرانی عموماً با تأکید بر زیباییشناسی آیینی، استفاده از تزئینات کاشیکاری، گچبری، هندسهگرایانه، و باغهای سنتی طراحی میشوند. فرم فضایی آنها علاوه بر درونگرایی معنوی، نقش چشمگیری در هویت شهری و فرهنگی ایفا میکند و از الگوهای معماری اصیل ایرانی بهرهمند است (شفیعزاده و ابراهیمی، 2020).
در ساختار عثمانی، خانقاهها (تکیهها) اغلب در قالب نهادهای سازمانیافته دولتی گنجانده میشوند که دارای سلسلهمراتب مکانی، طراحی خدماتی، و عملکردی مشخص در فضاهای شهریاند. معماری این بناها تحت تأثیر فرمهای فاخر آن دوره قرار دارد، و در بسیاری موارد، از نقشههای هندسی و تزئینات رسمی بهره میبرند (Masters, 2021).
در نتیجه، معماری خانقاههای یمنی را میتوان نماینده گرایشی به سادگی، خلوص فضایی، و درونگرایی دانست؛ در حالی که معادلهای ایرانی و عثمانی این بناها بهگونهای طراحی شدهاند که علاوه بر حفظ ماهیت معنوی، نمایانگر عملکرد فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی نیز باشند. (الصّرّاري، 2023)
2. مهمترین مراکز تصوف در یمن
1-2 حضرموت: قطب صوفیان یمن
استان حضرموت در جنوب شرقی یمن، همچنان یکی از مهمترین مراکز زنده و فعال تصوف اسلامی در جهان عرب بهشمار میرود. این منطقه با برخورداری از میراثی غنی و ریشهدار، پیوندی تاریخی با تمدنهای باستانی عربستان جنوبی و سنتهای دیرینه دانشپژوهی و مناسک معنوی دارد (سعدی، 2008). حضور سلسلههای علوی، بهویژه باعلویان، که از نسل احمد بن عیسی المهاجر هستند، سبب شد حضرموت به کانونی برای تربیت مشایخ و مریدان صوفی تبدیل شود؛ کسانی که بعدها به نقاط مختلف یمن و جهان اسلام مهاجرت کردهاند (الهياجي، 2023؛ آل یمین، 2024).
رباطها و زوایای صوفیانه در حضرموت نهتنها مراکز آموزش عرفانی بلکه حافظان میراث معنوی و مکتوب تصوفاند. (Brehony, 2017) رباط تریم، بهعنوان نمونهای برجسته، نقش مهمی در تربیت طلاب داخلی و بینالمللی ایفا کرده و با کتابخانههایی غنی از نسخههای خطی، بستری برای آموزش علوم دینی و عرفانی فراهم ساخته است (Varanda, 1982؛ محمدی، 2023).
در عصر حاضر، حضرموت همچنان نقشی حیاتی در گسترش جهانی تصوف دارد. مشایخ حضرمی در کشورهای مختلف، بهویژه در جنوب شرق آسیا، به تدریس و تبلیغ طریقتهای حضرمی مشغولاند. ارتباط معنوی و نسبی میان حضرموت و اندونزی بسیار چشمگیر است؛ بسیاری از اندونزیاییهای تبار حضرمی، اصل و نسب خود را به این منطقه بازمیگردانند و حضرموت را بهعنوان مکانی زیارتی و معنوی میشناسند. این پیوندها از طریق مهاجرت علویان و تأسیس رباطهای آموزشی در اندونزی تقویت شدهاند (دانشنامه جهان اسلام، 2023).
حضور بینالمللی حضرموت و نقش آن در مهاجرت دینی و فرهنگی، به شکلگیری هویتی متمایز در میان مردمان این منطقه انجامیده است؛ هویتی که در عین پیوند با سنت یمنی، از ویژگیهای فراملی نیز برخوردار است (الصّرّاري، 2023). این منطقه میزبان طریقتهای متعددی چون علویه، شاذلیه، قادریه و نقشبندیه بوده است. طریقت نقشبندیه، با تأکید بر شریعت و اجتناب از برخی اعمال باطنی، بهویژه در چارچوب اصلاحطلبی عرفانی، در میان برخی حلقههای حضرمی نفوذ یافته و در توسعه جنبشهای صوفی-سلفی نقش مؤثری ایفا کرده است (سعدی، 2008).
2-2 رباط تریم، قلب تپنده تصوف حضرمی
رباط تریم از مهمترین و فعالترین مراکز تصوف در کشور یمن بهشمار میرود. این مرکز نهتنها فضایی مجهز برای اقامت و آموزش طلاب از نقاط مختلف جهان فراهم میآورد، بلکه امکانات لازم برای سکونت و تحصیل آنها را نیز در اختیارشان قرار میدهد. منابع مالی این رباط از طریق هدایا و نذورات داخلی و همچنین موقوفات خارجی در کشورهایی مانند اندونزی و مالزی تأمین میگردد (محمدی، ۲۰۲۳).
در شهر تریم، زوایای صوفیانه نقشی کلیدی در جمعآوری و نگهداری نسخههای خطی ایفا کردهاند. این زوایا با دارا بودن کتابخانههایی غنی از آثار صوفیانه، بستری برای آموزش و ترویج علوم دینی فراهم ساختهاند که به حفظ میراث معنوی و فرهنگی این منطقه کمک شایانی کرده است. (الهياجي، 2023)
https://www.istockphoto.com/photo/tarim-gm183890289-16234790
2.3 زبید ؛ خاستگاه عرفان تهامه
منطقه زبید، واقع در جنوب استان الحدیده یمن و در قلب منطقه تاریخی تهامه، با وجود وسعت محدود، یکی از کانونهای زنده تصوف در شبهجزیره عربستان محسوب میشود. (UNESCO World Heritage Centre, n.d.) تهامه، بهعنوان نوار ساحلی غربی یمن، از دیرباز محل تقاطع تمدنها و مناسک عرفانی بوده و زبید در میان شهرهای آن، جایگاه منحصر بهفردی دارد. وجود بیش از هشت مرکز رسمی فعال تصوف در زبید، نهتنها مؤید استمرار سنتهای عرفانی در تهامه، بلکه نشانهای از نقش محوری این شهر در شکلگیری و تداوم طریقتهای صوفیانه یمن بهشمار میرود (Feulner, 2010).
زبید از قرون اولیه اسلامی، بهویژه از قرن چهارم هجری، میزبان طریقتهایی چون اهدلیه، جبریه، شاذلیه و باعلویه بوده است. مهاجرت چهرههایی همچون محمد بن سلیمان الاهدل به منطقه تهامه و استقرار در بیتفقیه، سبب شکلگیری مراکز عرفانی تأثیرگذار در زبید شد. موقعیت جغرافیایی زبید، با نزدیکی به دریای سرخ و محورهای تجاری، امکان تبادل فرهنگی و مذهبی گسترده با آفریقا و شبهقاره هند را فراهم کرده است (Feulner, 2010: p. 18).
رباطها و زوایای صوفیانه فعال در زبید، با تمرکز بر تعلیم سلوک، تهذیب نفس، و تربیت مریدان، نقش مهمی در حفظ و انتقال میراث معنوی صوفیه ایفا کردهاند. این مراکز که غالباً بهواسطه موقوفات محلی و حمایتهای مردمی اداره میشوند، در مواردی نیز با شبکههای بینالمللی صوفیه—بهویژه در جنوب شرق آسیا—در ارتباط بودهاند.
بسیاری از شیوخ تربیتشده در زبید، پس از پایان مراحل سلوک، به مناطق دیگر یمن و حتی خارج از کشور مهاجرت کردهاند. در این میان، طریقت باعلویه که حضور فعالی در زبید دارد، موفق شده است نفوذ معنوی خود را از حضرموت تا اندونزی، مالزی، و شرق آفریقا گسترش دهد (Feulner, 2010).
https://www.alayyam.info/news/9WKZR7UB-R0Y8EV-F981
2.4:طریقت حضرمی؛ میراثی در مراکز شهری یمن
مکتب تصوف حضرمی، بهعنوان یکی از برجستهترین جریانهای عرفانی در شبهجزیره عرب، توانسته است دامنه تأثیر خود را فراتر از مرزهای جغرافیایی حضرموت گسترش دهد. یکی از نمودهای بارز این نفوذ را میتوان در تربیت و پرورش بزرگان متصوفه در شهرهای صنعا و عدن مشاهده کرد. این عارفان، هرچند در نقاط مختلف یمن سکونت داشتهاند، اما از نظر معرفتی و طریقتی، عمدتاً تحت تعلیمات و آموزههای مکتب حضرمی شکل گرفتهاند (عصبان، 2011). این امر نهتنها گستره جغرافیایی تصوف حضرمی را نشان میدهد، بلکه بر جایگاه محوری آن در ساختار عرفانی یمن نیز تأکید دارد. به گفته برخی پژوهشگران، رباطها و زوایای حضرمی نقشی کلیدی در انتقال طریقت باعلوی و شکلدهی به گفتمان عرفانی شهری ایفا کردهاند (الخطيب، 2015).
حضور فعال مشایخ حضرمی در صنعا و عدن، انتقال سنتهای معنوی از طریق حلقههای ذکر و مجالس تربیتی، و اثرگذاری در آموزش نسل جدید متصوفه، از جمله عوامل استمرار این میراث عرفانیاند (جابر، 2017). این میراث، تا به امروز همچنان در قالب طریقت حضرمی در مراکز شهری یمن جریان دارد و بهعنوان ستون هویتی تصوف شهری شناخته میشود.
3. کارکردهای چندگانه خانقاهها و مراکز تصوف در یمن
خانقاهها و زوایا در یمن، بهویژه در مناطق صوفینشین حضرموت، از جایگاهی چندوجهی در ساختار عرفانی و اجتماعی کشور برخوردارند. این فضاها نهتنها محل خلوت و عبادتاند، بلکه در زمینههای آموزشی، تبلیغی، خدماتی و فرهنگی نیز نقشآفرینی کردهاند. چنین تنوع عملکردی، آنها را به نهادهایی تأثیرگذار در تداوم و گسترش سنت صوفیانه بدل کرده است.
3.1 . فضای عبادی و ریاضتی
خانقاهها محیطی آرام و درونگرا برای انجام اعمال عبادی و ریاضتهای عرفانی فراهم میکنند. طراحی ساده، بیپیرایه و اقلیمی این بناها سبب شده تا محیطی مناسب برای مراقبه، ذکر، و تمرینات معنوی فراهم شود، که با اصول زهد و خلوتنشینی صوفیانه همخوانی دارد (الصّرّاري، 2023؛ Varanda, 1982).
2.3. نقش آموزشی و تربیتی
این مراکز اغلب بهعنوان رباطهای تربیتی عمل میکنند که در آنها، تعالیم صوفیانه در کنار علوم اسلامی مانند فقه، حدیث و تفسیر به سالکان آموزش داده میشود. رباط تریم، بهعنوان یکی از نمونههای برجسته، بستری برای تربیت مریدان و انتقال سلسلههای عرفانی بوده است (الهياجي، 2023؛ آل یمین، 2024).
3.3. مجالس وعظ و ارشاد
خانقاهها میزبان جلسات منظم ارشاد و خطابهاند که در آنها مشایخ صوفی به تبیین آموزههای عرفانی و تربیت اخلاقی مخاطبان میپردازند. این مجالس معمولاً در مناسبتهای مذهبی یا آیینی برگزار شده و نقش مهمی در انتقال معارف عرفانی دارند (محمدی، 2023؛ الهيّاجي، 2023).
3.4.. فعالیتهای فرهنگی و آیینی
از جمله فعالیتهای فرهنگی در این مراکز، برگزاری آیینهای سنتی صوفیانه مانند مولد النبی، زیارت قبور اولیاء، و مراسم ذکر است. این مناسک، علاوه بر جنبه معنوی، بستری برای تعامل اجتماعی، انسجام محلی و تثبیت هویت فرهنگی صوفیان یمنی فراهم میکنند (محمدی، 2023؛ شفیعزاده و ابراهیمی، 2020).
5.3. خدمات اجتماعی و خیریه
خانقاهها با پذیرایی از فقرا، اطعام مسافران، و ارائه کمکهای انسانی، نقش فعالی در امور خیریه و رفاهی ایفا میکنند. این فعالیتها، از روحیه بخشندگی، کرامت و احسان در سنت صوفیانه ریشه گرفتهاند و در ساختار اجتماعی جوامع محلی جایگاهی ویژه دارند (آل یمین، 2024؛ Masters, 2021).
https://atlasislamica.com/dragon-blood-trees-of-socotra-island/
Ø جمع بندی :
خانقاهها و مراکز تبلیغی تصوف در یمن، بهعنوان نهادهایی چندوجهی، نقشی محوری در حفظ و گسترش میراث معنوی عرفان ایفا میکنند. این مراکز، با ارائه خدمات آموزشی، عبادی، فرهنگی و اجتماعی، جایگاهی مؤثر در ساختار دینی یمن بهدست آوردهاند. طریقتهای متنوعی چون باعلویه، قادریه و شاذلیه در آن فعالاند که نشانگر چندصدایی و غنای معنوی این جریان است.
رباطهایی مانند رباط تریم در حضرموت، با جذب طلاب از کشورهای مختلف، به قطبهای بینالمللی تصوف تبدیل شدهاند. فعالیتهای تبلیغی و آموزشی آنها—از مجالس ذکر و وعظ تا تدریس مناسک عرفانی—نقش مهمی در نهادینهسازی تعالیم تصوف در جامعه ایفا کردهاند. افزون بر این، عملکرد اجتماعی و سیاسیشان، از میانجیگری تا خدمات خیریه، نشاندهنده تأثیر فراگیر تصوف در زیستجهان یمن است.
با وجود تقابل با جریانهای سلفی، صوفیان یمن با راهبردهای مسالمتجویانه به فعالیت ادامه میدهند. آینده این نهادها وابسته به توانایی آنها در انطباق با تحولات اجتماعی و حفظ اصالت عرفانیشان خواهد بود.
منابع :
1. Brehony, N. (2017). *Hadhramaut and its diaspora: Yemeni politics, identity, and migration*. London: I. B. Tauris. https://www.bloomsbury.com/uk/hadhramaut-and-its-diaspora-9781786721679/
2. Feulner, G. H. (2010). The Role of Sufism in Yemeni Society. Amman: Friedrich Ebert Stiftung. Retrieved from https://library.fes.de/pdf-files/bueros/amman/08884.pdf
3. Masters, B. (2021). Ottoman experience. In J. R. Barker (Ed.), *The history of Muslims, Christians, and Jews in the Middle East* (pp. 103–132). Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/9781108773313.006
4. UNESCO World Heritage Centre. (n.d.). *Zabid (Yemen)* [Nomination document]. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Retrieved August 6, 2025, from https://whc.unesco.org/document/153878
5. Varanda, F. (1982). Ribat and Sufi architecture in Hadramawt. Journal of Islamic Architecture, 6(2), 89–104.
6. آل یمین، م. (2024). خانقاهها و زوایای یمن: مراکز معنوی و فرهنگی. صنعا: انتشارات دارالحکمه
7. جابر، س. (2017). *التصوف في اليمن: دراسة في الأبعاد الاجتماعية والثقافية*. صنعاء: مركز الدراسات اليمنية.
1. الخطيب، م. (2015). *الرباطات الصوفية في حضرموت ودورها في نشر الطريقتين الباعلوي والقادرية*. مجلة التراث العربي، 32(4)، 115–138.
8. سعدی، ا. (2008). الصوفية في حضرموت: نشأتها، أصولها، آثارها. دار التوحید
9. شفیعزاده، ا.، و ابراهیمی، م.ر. (2020). تأملی بر ساختارها و تحولات معماری خانقاه و آرامگاه شیخ شهابالدین اهری در قرون ششم تا یازدهم هجری قمری. پژوهشهای باستانشناسی ایران، 10(40)، 243–261. https://nbsh.basu.ac.ir/article_3983_dafb76755ed23bcdd253ae927620ea4c.pdf
10. الصّرّاري، ل. (2023). الصوفية في اليمن.. ملاذ روحي ووعاء لثقافة التنوع الديني. *السفير العربي*. https://assafirarabi.com/ar/52604/2023/05/25 /الصوفية-في-اليمن-ملاذ-روحي-ووعاء-لثقافة
11. عصبان، أ. (2011). *سياحة في التصوف الحضرمي*. بيروت: دار النور.
12. محمدی، ا. (2023). *زاویهنشینان میدان جنگ: تأملی در مورد تصوف در یمن*. دریافتشده از [پایگاه تحلیلی سیاق](https://syaaq.com/22353/%d8%b2%d8%a7%d9%88%db%8c%d9%87-%d9%86%d8%b4%db%8c%d9%86%d8%a7%d9%86-%d9%85%db%8c%d8%af%d8%a7%d9%86-%d8%ac%d9%86%da%af%d8%8c-%d8%aa%d8%a3%d9%85%d9%84%db%8c-%d8%af%d8%b1-%d9%85%d9%88%d8%b1
13. الهياجي، ياسر هاشم عماد. (2023). إسهامات الزوايا الصوفية باليمن في المحافظة على الموروث الثقافي: زوايا مدينة تريم حضرموت. مجلة جامعة عدن الإلكترونية: مجلة العلوم الإنسانية والاجتماعية، 4(3)، 563–580. https://search.mandumah.com/Record/1558506/Details)