زبان و ادبیات فارسی در عربستان سعودی

زبان و ادبیات فارسی به عنوان یکی از غنی‌ترین میراثهای فرهنگی منطقه و جهان، همواره مورد توجه ملل مختلف، از جمله عرب‌زبانان، بوده است؛ زبان فارسی ریشه هندواروپایی دارد و هم ریشه‌ی زبان عربی که جزو زبان‌های سامی است، نیست؛ اما گذر تاریخی و تأثیر فرهنگ پارسی بر جامعه‌ی عربی پیش و پس از اسلام، سبب شد تا این دو زبان بسیار به همدیگر نزدیک شوند و آهنگ و گویشی مانند هم را پیدا کنند. در کتاب قرآن که کتاب آسمانی مسلمانان است، بیش از 140 بار از واژگانی با ریشه‌ی فارسی همانند: سلسبیل، جهنم، اباريق (آبریز)، برزخ و ... استفاده شده است و آرتور جفری در کتاب واژه‌های دخیل در قرآن مجید این واژگان را گردآوری و بررسی کرده است.

با این وجود، سیاست‌های متضاد میان دو دولت جمهوری اسلامی ایران و دولت پادشاهی عربستان، زمینه‌ی رشد زبان فارسی در کشور عربستان را تا حد زیادی مهار کرده است. تقریباً تمامی ساکنان اصیل عربستانی به زبان عربی حرف می‌زنند و دیگر زبان‌ها تنها در میان مهاجران به این کشور که 40 درصد از جامعه عربستانی کنونی را شکل می‌دهد، رواج دارد. زبان‌های هندویی، تاگالوگ ( فلیپینی) و انگلیسی در میان ایشان رایج است. زبان فارسی در کشور عربستان سعودی، علیرغم تفاوتهای زبانی و فرهنگی، جایگاه کم‌وزنی در میان محافل علمی، دانشگاهی و ادبی عربستان دارد و در همان گستره‌ی محدود نیز، وضعیت بقای زبان فارسی، بحرانی است؛ گزارش‌های متعددی وجود دارد که دانشگاه‌ها به علت رکود و کمبود دانشجوی علاقه‌مند به زبان فارسی، این بخش را معلّق یا به کلی منحل کرده‌اند.

آموزش و مطالعات زبان و ادبیات فارسی در مدارس، دانشگاههای عربستان سعودی

در عربستان سعودی، آموزش زبان فارسی به صورت رسمی در برخی دانشگاه‌ها ارائه می‌شود. دانشگاه‌های بزرگی مانند دانشگاه ملک سعود (ریاض) و دانشگاه عکاظ، دوره‌های زبان فارسی را در مقاطع مختلف تحصیلی برگزار می‌کنند.  در معرفی‌نامه بخش زبان فارسی دانشگاه ملک سعود، آمده است:

زبان فارسی یکی از زبان‌های مهم اسلامی است که حدود ۱۴۰ میلیون نفر به آن صحبت می‌کنند؛ ۸۹ میلیون نفر در ایران و بقیه در افغانستان و تاجیکستان. زبان فارسی نوین، تمام الفبای عربی را گرفته و چهار حرف به آن افزوده است و با حروف عربی نوشته می‌شود، که یادگیری آن را برای عرب‌زبانان آسان می‌کند. این زبان به دلیل ورود تعداد زیادی از حاجیان و عمره‌گذاران ایرانی و فارسی‌زبان به عربستان سعودی، برای این کشور اهمیت دارد. لازم به ذکر است که زبان فارسی یکی از زبان‌های هندواروپایی است و زبانی با تمدن کهن و باستانی به شمار می‌رود و آثار ارزشمندی از گنجینه‌های جهانی در دوران اسلامی به این زبان نوشته شده است.

دانشگاه عکاظ عربستان، طی نوشته ای با عنوان: «الفارسیه فی جامعاتنا»، از تدریس این زبان به علاقه‌مندان یاد کرده و می‌نویسد:

دانشگاه‌های عربستان سعودی تدریس زبان فارسی را در دانشکده‌های زبان و ترجمه وابسته به خود، به بهانه عدم استقبال و با هدف کاهش بار مالی بالای پرداختی به اعضای هیئت علمی، صرفه‌جویی در هزینه‌ها و تمرکز بر خروجی‌هایی که مورد نیاز بازار کار عربستان سعودی است و همچنین حجم مشاغل موجود برای فارغ‌التحصیلان رشته «فارسی» در بخش‌های دولتی و خصوصی، به حالت تعلیق درآوردند. این در حالی است که از بازتاب‌های مثبت و بزرگ ترجمه در بسیاری از جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی غفلت شده است. همچنین ترجمه در عصر حاضر از اهمیت بسزایی برخوردار است، زیرا یکی از ارکان اصلی دانش برای توسعه و گشایش به جوامع و دریچه‌ای برای ارتباط با فرهنگ‌ها و تمدن‌های ملل محسوب می‌شود. می‌توان از فارغ‌التحصیلان رشته زبان فارسی در مراکز تحقیقاتی و ترجمه، چه در وزارتخانه‌های امور خارجه و کشور و چه در دانشگاه‌ها، استفاده کرد. با این حال، هنوز امید است که دانشگاه‌های ما در تجدید نظر در راه‌اندازی مجدد برنامه‌های تدریس زبان فارسی و تشویق دانشجویان به ثبت‌نام در آن، اقدام کنند.

هیئت تحریر این دانشگاه، نسبت به ایران و سیاست‌های نظام جمهوری اسلامی، بدبین است و یادگیری زبان در عربستان را نه رفتاری فرهنگی یا تجاری، بلکه الزامی سیاسی می‌داند: اهمیت یادگیری زبان فارسی برای دانش‌آموزان در عربستان سعودی در جنبه‌های بسیاری نهفته است؛ از جمله:

مقابله با طمع و نقشه‌های خصمانه ایرانیان نسبت به کشورمان و افشای سخنرانی‌ها و شعارهایی که هر از چند گاهی سر می‌دهند. این جنبه‌ای است که وزارتخانه‌های کشور و امور خارجه به آن می‌پردازند.

زبان فارسی و تولیت بیت الله الحرام

تولیت بیت الله الحرام اعلان نموده است که از مدت‌ها پیش، درصدد تولید محتوا به زبان فارسی برای مخاطبان ایرانی و سایر فارسی‌زبانان برآمده است. هدف از این کار، تبلیغ اندیشه‌ی بنیادگرای سلفی وهابی در میان ایرانیان به حج رفته است. هیئت ترجمه‌ی حرم مکی عربستان سعودی، طی این تصمیم، اعلان نمود:

مدیریت ترجمه مسجدالحرام فرکانس رادیویی (FM95.20MHz)  را به زبان فارسی اختصاص داده است تا خدمات ترجمه به زبان فارسی را برای محتوای منتخب و خطبه‌های مسجدالحرام که بر میانه‌روی و اعتدال تاکید دارند و بیانگر عقیده ناب اسلامی و ارزش‌های والای آن هستند، ارائه دهد.

سبق نیوز درباره فعالیت رسانه عربستانی به زبان فارسی، می‌نویسد:

شصت جوان از کادرهای رسانه‌ای سعودی سکان‌دار کانال حج به زبان فارسی هستند که تحت نظارت استاد مجری القحطانی اداره می‌شود و توسط سازمان رادیو و تلویزیون از مرکز تلویزیون مکه در موسم حج برای مخاطب قرار دادن (۱۳۰) میلیون فارسی‌زبان در سراسر جهان پخش می‌شود. این کانال مجموعه‌ای از برنامه‌های متنوع، فیلم‌های مستند و گزارش‌های میدانی با حجاج بیت‌الله الحرام را ارائه می‌دهد.

در همین راستا، ده‌ها عنوان از کتاب‌های دینی بر پایه‌اندیشه سلفی به زبان فارسی ترجمه شده و این کتب و جزوات به صورت رایگان در اختیار زائران ایرانی مدینه و مکه قرار می‌گیرد. شبکه العربیه، از یک جوان سعودی به نام عبد الله الزهرانی، گزارشی تهیه نمود که وی در شبکه حج عربستان سعودی، به زبان فارسی سخن گفت. العربیه ادعا دارد که این رویداد آنقدر عجیب بود که بینندگان تلویزیون گمان کردند که تلویزیون عربستان هَک شده است.

هیئت فارسی کتابخانه العقیده

کتابخانه العقیده، از مراکز بزرگ مجازی دینی واقع در عربستان سعودی است و درصدد انتشار اندیشه سلفی‌گری و وهابی‌گری در منطقه و جهان است. این کتابخانه‌ی فعال و جامع، یک کمیته به نام: الهيئة العلمية بموقع مكتبة العقيدة باللغة الفارسية دارد و درصدد است تا آثار عربی بر پایه‌اندیشه وهابی را به فارسی ترجمه نموده و در اختیار مخاطبان ایرانی، تاجیک و افغانستانی فارسی‌گوی قرار دهد. این کمیته، توانسته است که 40 عنوان کتاب را از عربی به فارسی و گاهی ( کمتر ) از فارسی به عربی، ترجمه کند.[9]

احمد خالد البدلی... اولین سعودی متخصص در زبان و ادبیات فارسی

احمد خالد البدلي، ادیب و پژوهشگر نامور عربستانی بود که از والدینی بروکینافاسویی در محله طندباوی مکه که منطقه ای حاشیه نشین بود، زاده شد و پس از طی مدارج تحصیلی، حین مراوده با حاجیان در ایام حج، زبان فارسی را زیبا دانسته و در پی یادگیری تخصصی آن بر آمد. وی می‌گوید:

در زبانشان آهنگ خاصی شنیدم که گوشم را نوازش می‌داد، چون پر بود از واژه‌های عربی فراوان. پس عاشق زبان فارسی شدم و دلبسته‌اش گشتم، و آرزو کردم روزی آن را بیاموزم. وقتی بزرگ‌تر شدم، فهمیدم که نزدیک‌ترین زبان به عربی روی زمین، فارسی است؛ چون ۹۰٪ حاملان فرهنگ اسلامی، ایرانی‌اند. اگر تصمیم با من بود، از دانش‌آموز سعودی یا عرب نمی‌خواستم فرانسوی یا آلمانی بخواند، بلکه فارسی می‌آموخت، چون زبانِ همخانواده و هم‌ریشه‌ی عربی است.[10]

فراگیران و دانشجویان زبان و ادبیات فارسی 

آموزش زبان فارسی در عربستان رواج اجتماعی ندارد و تنها در آموزشگاه‌های دولتی همانند معدودی از دانشگاه‌ها انجام می‌پذیرد. به این سبب غیر از دامنه‌ی دانشجویی با ظرفیت نفرات کم، فراگیران رسمی یا غیررسمی دیگری شناخته نمی‌شود. دکتر سعد البازغي طی اظهار نظری مربوط به سال 2016 می‌گوید:

در دانشگاه‌های ما هیچ بخشی برای زبان فارسی وجود ندارد و اساساً تعداد افراد فارسی‌زبان در کشورمان آن‌قدر کم است که نمی‌توانند آنچه در ایران منتشر می‌شود را ترجمه کنند. بدون شک این یک کمبود بزرگ است. فارسی، مانند عبری، در برخی از بخش‌های دانشگاهی به عنوان زبان مکمل برای مطالعه زبان عربی تدریس می‌شود که البته مهم است، اما کافی نیست و این دقیقاً همان چیزی نیست که ما نیاز داریم. اگر برخی مخالفتی با تدریس فارسی و عبری دارند به این بهانه که فارغ‌التحصیلان این رشته‌ها شغل دولتی پیدا نمی‌کنند، در حالی که جایگاه طبیعی متخصصان این زبان‌ها در مراکز تحقیقاتی و ترجمه است، چه در وزارت خارجه، چه در وزارت کشور، چه در دانشگاه‌ها و غیره. فارسی از خانواده زبان‌های هندواروپایی است و از این نظر به انگلیسی نزدیک‌تر است، اما روابط دیرینه آن با عربی، از نظر واژگان و خط، آن را به زبان عربی نیز نزدیک کرده است.[11]

با این حال برخی از طلبه‌ی عربستان سعودی برای یادگیری دروس حوزوی، به ایران سفر کرده و طی اقامت در شهر قم، زبان فارسی را نیز می‌آموزند. برای مثال برادران سید ضیاء و سید منیر خبّاز آل القطيفي اهل قطیف عربستان، طی حضور در حوزه علمیه قم، زبان فارسی را نیز فراگرفته‌اند.[12]

مبلغین فارسی در بقیع

یکی از برنامه‌های ارگان‌های دینی عربستان، گماشتن مبلغان وهابیت به زبان فارسی در آرامگاه بقیع است. این مبلغان درصدد هستند تا حین زیارت مزار برخی از شخصیت‌های صدر اسلام به ویژه امامان چهارگانه شیعه، با ایشان به زبان فارسی گفتگو نموده و این اقدام دوستداران خاندان پیامبر اسلام را شرک‌نمایی کنند و آن را بدعت و نوآوری در دین معرفی کنند.[13]

وجود جو ضد فارسی در عربستان

بر پایه مستنداتی که ارائه شد و نیز گزارش‌های متعدد دیگر، غرض از یادگیری زبان فارسی در عربستان سعودی، در اغلب موارد، نه توسعه‌ی فرهنگ مشترک و ایجاد آمیختگی اجتماعی، بلکه تلاشی برای توسعه کینه‌ورزی مذهبی-سیاسی و ایجاد ظرفیت اجتماعی برای این نبرد سرد است. همانطور که می‌بینیم استادان زبان فارسی در عربستان سعودی بنا بر اتمسفر سیاسی-مذهبی حاکم، زبان فارسی را هم‌سنگ زبان عبری دانسته و برای یادگیری آن، اهداف سیاسی و رسانه ای تعریف کرده‌اند.

تأثیر اختلافات سیاسی بر فضای فرهنگی

اختلافات سیاسی متوالی میان حکومت جمهوری اسلامی ایران و حکومت پادشاهی سعودی عربستان سبب شده تا نهادهای فرهنگی قابل قبولی برای رُشد زبان فارسی در عربستان پدید نیاید؛ بلکه یک وبگاه ایرانی در سال 2009، بر پایه داده و تحلیل ادعا نمود که کشور عربستان سعودی درصدد مهار محبوبیت زبان فارسی در منطقه است و اقدامات وسیعی در تاجیکستان انجام داده‌است.[14] به همین سبب گمان می‌رود که یادگیری زبان فارسی در حکومت پادشاهی عربستان، اگر جز در مسیر اهداف سیاسی سعودی باشد، با مشکلاتی مواجه خواهد شد. سفارت ایران در ریاض که پس از دی‌ماه ۱۳۹۴ در پی هجوم اعتراضی به سفارت عربستان در تهران، بسته شده بود، پس از هفت سال تعطیلی و قطع روابط دیپلماتیک ایران و عربستان سعودی، در ۱۶ خرداد ۱۴۰۲، بازگشایی شد.[15] با وجود قطع روابط هفت ساله‌ی سیاسی میان دو کشور، می‌توان نتیجه گرفت که هیچ فعالیت فرهنگی معینی از سوی دفاتر رسمی جمهوری اسلامی ایران در عربستان برای بسط و گسترش زبان فارسی انجام نگرفته است و گزارشی نیز در این خصوص منتشر نشده است.

کتابشناسی

---

[1] آرتور جفری، واژه‌های دخیل در قرآن مجید، برگردان به فارسی: دکتر فریدون بدره‌ای؛ انتشارات توس، تهران، 1386، صص 12-44.

[2] عبدالله المدني، أحمد خالد البدلي.. أول سعودي يتخصص في الفارسية وآدابها، ( 05 مايو 2025)، قابل دسترسی در:

https://www.okaz.com.sa/specialized-corners/na/2195139

[3] جامعة ملک سعود، برنامج اللغة الفارسية؛ (20 مایو 2025) ، قابل دسترسی در:

https://cols.ksu.edu.sa/ar/persian-dept

[4] جامعة عکاظ، الفارسية في جامعتنا، ( 15 مایو 2020) قابل دسترسی در:

https://www.okaz.com.sa/specialized-corners/main-language/2024291

[5] الشرق، السعودية تعتمد اللغة الفارسية للترجمة الفورية في الحرم المكي، ( 10 آوریل 2016) قابل دسترسی در:

https://alsharq.com/article/10/04/2016/%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D8%AA%D8%B9%D8%AA%D9%85%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%8A%D8%A9-%D9%84%D9%84%D8%AA%D8%B1%D8%AC%D9%85%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%83%D9%8A

[6] السبق، ألسن سعودية تخطت العربية وحاكت 130 مليون شخص يتحدثون الفارسية، (12 سپتامبر 2016)؛ قابل دسترسی در:

https://sabq.org/saudia/%D8%A3%D9%84%D8%B3%D9%86-%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D8%AA%D8%AE%D8%B7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9-%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%83%D8%AA-%D9%85%D9%84%D9%8A%D9%88%D9%86-%D8%B4%D8%AE%D8%B5-%D9%8A%D8%AA%D8%AD%D8%AF%D8%AB%D9%88%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%8A%D8%A9

[7] پایگاه اطلاع‌رسانی استاد انصاریان، توزیع کتابهای ضد شیعی در اطراف مسجدالنبی (ص) توسط فرقه ضاله وهابیت؛ قابل دسترسی در:

https://erfan.ir/farsi/2444.html

[8] العربیه، السعودي الذي تحدث باللغة الفارسية إلى 130 مليون إنسان؛ العربية؛ ( 30 سپتامبر 2015) قابل دسترسی در:

https://www.alarabiya.net/last-page/2015/09/30/%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B0%D9%8A-%D8%AA%D8%AD%D8%AF%D8%AB-%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%89-130-%D9%85%D9%84%D9%8A%D9%88%D9%86-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86

[9] اسلام هاوس، الهيئة العلمية بموقع مكتبة العقيدة باللغة الفارسية، قابل دسترسی در:

https://islamhouse.com/ar/author/2818044/

[10] عکاظ، أحمد خالد البدلي.. أول سعودي يتخصص في الفارسية وآدابها؛ (5 مایو 2025) قابل دسترسی در:

https://www.okaz.com.sa/specialized-corners/na/2195139

[11] الوطن، رحيل البدلي يفتح ملف تغيب الفارسية في السعودية؛ (29 نوامبر 2016)  قابل دسترسی در:

https://www.alwatan.com.sa/article/323949

[12] شبکة الضياء، السيرة الذاتية للسيد ضیاء الخباز؛ قابل دسترسی در:

https://aldiaa.net/about/

[13] خبرآنلاین، مقابله با مبلغین وهابی به سبک ایرانی، (4 آبان 1390) قابل دسترسی در:

https://www.khabaronline.ir/news/180361/%D9%85%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D9%85%D8%A8%D9%84%D8%BA%DB%8C%D9%86-%D9%88%D9%87%D8%A7%D8%A8%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%B3%D8%A8%DA%A9-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C

[14] عصر ایران عربي ،خطط سعودية لتقويض اللغة الفارسية؛ (8 اکتبر 2009) قابل دسترسی در:

https://www.asriran.com/ar/news/16243/%D8%AE%D8%B7%D8%B7-%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D9%84%D8%AA%D9%82%D9%88%D9%8A%D8%B6-%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%8A%D8%A9

[15] فرانس24، ایران تعید فتح سفارتها؛ (6 ژوئن 2023) قابل دسترسی در:

https://www.france24.com/ar/%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%D9%82-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%88%D8%B3%D8%B7/20230606-%D8%A5%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%B9%D9%8A%D8%AF-%D9%81%D8%AA%D8%AD-%D8%B3%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%87%D8%A7-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D8%A8%D8%B9%D8%AF-%D9%82%D8%B7%D9%8A%D8%B9%D8%A9-%D8%AF%D8%A8%D9%84%D9%88%D9%85%D8%A7%D8%B3%D9%8A%D8%A9-%D8%AF%D8%A7%D9%85%D8%AA-%D8%B3%D8%A8%D8%B9-%D8%B3%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AA

اکبر بیرامی