مدیریت و مسایل حج در عربستان سعودی

حج به عنوان یکی از ارکان دین مبین اسلام است که هر ساله در قالب مناسک دینی در طول چند روز در سرزمین حجاز با شرکت میلیونها نفر از مسلمانان از سراسر جهان برگزار می‌شود. حج به عنوان بزرگترین گردهمایی مسلمانان جهان از سوی رهبران و نهادهای عربستان برای دهه‌های مختلف مدیریت شده و با مسائل خاص خود همراه بوده است. اهمیت بالای حج و عمره در اسلام باعث شکل‌گیری ساختارها و نهادهای مختلفی در این خصوص از سوی دولت عربستان و طراحی اهداف و برنامه‌های متعددی برای بهبود برگزاری و همچنین بهره‌گیری از فرصتهای آن شده است. با این حال برگزاری حج و عمره در سرزمین وحی همواره با برخی مشکلات و چالشهایی مواجه بوده و با انتقاداتی از سوی کنشگران مختلف مواجه شده است.

اهمیت و شرایط حج و عمره

واژه حج در اصل به معنی قصد است و به همین جهت به جاده و راه محجه (بر وزن موده) گفته می‌شود، زیرا انسان را به مقصد می‌رساند، و به دلیل و برهان حجت می‌گویند، زیرا مقصود را در بحث روشن می‌سازد، و اما این که این مراسم مخصوص را حج نامیده‌اند برای این است که به هنگام حرکت برای شرکت در این مراسم قصد زیارت خانه خدا می‌کنند. مراسم زیارت خانه کعبه نخستین بار در زمان حضرت ابراهیم (ع) رسمیت یافت و سپس بصورت یک سنت حتی در زمان عرب جاهلی ادامه یافت، و در اسلام به صورت کاملتر و خالی از هر گونه خرافه دوران جاهلی تشریع گردید. البته از نهج البلاغه و بعضی از روایات به خوبی استفاده می‌شود که فریضه حج از زمان آدم (ع) تشریع شده بود، ولی رسمیت یافتن آن بیشتر به زمان حضرت ابراهیم (ع) مربوط است.

مناسک یا اعمال حج، مجموعه‌ای از اعمال، اذکار و حضور در برخی مکان‌های شهر مکه و اطراف آن است، که انجام آن‌ها در فریضه حج واجب است. برخی از این مناسک جزو ارکان حج هستند و اخلال در آن‌ها ممکن است به بطلان حج منتهی شود. این مناسک عبارت‌اند از:

•  اِحرام؛
• طواف و نماز طواف؛
• سعی صفا و مروه؛
• حلق یا تقصیر؛
• وقوف در عرفات و مشعر الحرام؛
• رمی جمرات؛
• قربانی در منا؛
• نماز طواف زیارت؛
• طواف نساء؛
• نماز طواف نساء؛
• بیتوته در منا.

اهل‌سنت، طواف نساء و نماز آن را جزو مناسک حج نمی‌دانند. حج جزو فروع دین اسلام است و بر هر مسلمانی واجب است - در صورت فراهم شدن شرایط - یک بار به حج برود. قرآن سوره‌ای با نام حج دارد و در آیات متعددی به مسائل حج پرداخته است.

عُمره مجموعه‌ای از اعمال است مانند مناسک حج که در زیارت کعبه انجام می‌شود. انجام‌ دادن عمره درصورت وجود شرایطش، یک بار در عمر، واجب و بیشتر از آن مستحب است. عمره دو قِسم دارد:

• عمره تَمَتُّع؛
• عمره مُفرَده.

عمره تمتع بخشی از اعمال حج است و در ماه‌های حج انجام می‌شود. عمره مفرده هم به عمره‌ای می‌گویند که به‌صورت جدا از حج انجام می‌شود. عمره مانند حج، با چهار شرطِ عقل، بلوغ، آزادبودن (برده‌نبودن) و استطاعت واجب می‌شود. اِحرام، طواف، نماز طواف، سعی بین صفا و مروه و تقصیر از مناسک عمره‌اند. عمره مُفرَده و عمره تَمَتُّع در برخی مناسک مشترک‌‌اند و در برخی دیگر با هم تفاوت دارند. برپایه احادیث، عمره ماه رجب، از عمره دیگر ماه‌ها بافضیلت‌تر است.

نهادهای مدیریتی حج و عمره در عربستان

مدیریت حج عملیاتی عظیم و چندوجهی است که نیازمند هماهنگی گسترده در سطح دولت عربستان سعودی است. این ساختار به صورت متمرکز و سلسله‌مراتبی عمل می‌کند و چندین وزارتخانه و نهاد دولتی در آن نقش‌های حیاتی ایفا می‌کنند. وزارت حج و عمره عربستان به عنوان نهاد اصلی و کانونی برای مدیریت حج و عمره شناخته می‌شود.

به عنوان بخشی از اهداف عربستان سعودی برای تسهیل حج و بهبود خدمات برای زائران، کمیسیون سلطنتی برای شهر مکه و مشاعر مقدسه در سال ۲۰۱۸ تأسیس شد. این کمیسیون برای تدوین برنامه‌ها و استراتژی‌هایی جهت ارتقای خدمات در مکه مکرمه و مشاعر مقدسه از طریق ارائه تجربیات متنوع و با ارزش افزوده و با در نظر گرفتن ویژگی‌های منحصر به فرد منطقه، فعالیت می‌کند. این کمیسیون بر بهبود برنامه‌ریزی در مکه مکرمه، ارتقای کیفیت امکانات و خدمات، افزایش ظرفیت، پیشنهاد چارچوب‌های نظارتی، نظارت بر عملکرد، سرپرستی پروژه‌ها، تعیین اولویت‌ها و توانمندسازی نهادها برای اجرای جهت‌گیری استراتژیک مصوب برای شهر مکه مکرمه تمرکز دارد. هدف از این اقدامات، ارائه تجربه‌ای است که بهره‌وری بالا را تقویت کند.

وزارت حج و عمره عربستان

وزارت حج و عمره مسئول اجرای برنامه‌های عربستان سعودی در زمینه خدمت‌رسانی به زائران حج و عمره است. مسئولیت‌های این وزارتخانه شامل ارتقاء خدمات، پیشنهاد و تهیه قوانین و اجرای مقررات، و نظارت بر کار بخش‌های خصوصی تحت نظارتش است. وزارت حج و عمره در سال ۱۹۶۲ تأسیس شد و در ابتدا «وزارت حج و اوقاف» نام داشت. این وزارتخانه تنها وزارتخانه در سطح جهانی است که به طور تخصصی به سازماندهی و پذیرش تمام کسانی که مایل به انجام مناسک دینی هستند، می‌پردازد. علاوه بر این، وزارت حج و عمره تنها وزارتخانه در سطح شورای وزیران عربستان است که مقر اصلی آن در مکه مکرمه قرار دارد. این وزارتخانه توسط وزیری که با فرمان سلطنتی منصوب می‌شود، رهبری می‌شود. وزیر مقام اصلی مسئول وزارتخانه است و همچنین به عنوان عضوی از شورای وزیران محسوب می‌شود.

به لحاظ ساختار سازمانی، طرح جامع وزارت حج و عمره شامل بخش‌های دولتی و خصوصی است که در این زمینه فعالیت می‌کنند. این ساختار از کمیته عالی حج شروع شده و به کمیته مرکزی و کمیته حج در مدینه منوره منشعب می‌شود و در ادامه چندین نهاد در بخش حج و نهادهای دیگری در بخش عمره قرار دارند. در سال ۲۰۲۰، ساختار سازمانی جدیدی برای این وزارتخانه ایجاد شد که شامل هفت معاونت اصلی، سه معاونت یا سازمان پشتیبانی، بیست و چهار اداره کل، و هفت مرکز اداری و آموزشی بود، علاوه بر تأسیس، لغو و تغییر نام تعدادی از معاونت‌ها، ادارات و بخش‌ها. چندین معاونت و اداره در وزارت حج و عمره مستقیماً به وزیر مرتبط هستند، از جمله: معاونت همکاری‌های بین‌المللی وزارت، معاونت خدمات مشترک وزارت، اداره کل رسانه و ارتباطات سازمانی، مدیریت سیستم مرکزی رزرو، مرکز مدیریت استراتژی و عملکرد، اداره کل امور حقوقی، اداره کل حسابرسی داخلی، اداره کل امور اداری و مالی، و مرکز اطلاعات حج و عمره. چندین معاونت در وزارت حج و عمره مستقیماً به قائم مقام وزیر مرتبط هستند که عبارتند از: معاونت امور عمره، معاونت امور حج، معاونت خدمات زائران حج و عمره، معاونت امور زیارت، و معاونت برنامه‌ریزی و تحول دیجیتال.

وزارت حج و عمره با هماهنگی و یکپارچگی با سایر نهادهای دولتی و بخش خصوصی در چارچوب منظومه خدمت‌رسانی به زائرین، در تلاش است تا برنامه‌ها و سیستم‌های فنی را توسعه داده و اماکن تاریخی مرتبط با سیره نبوی را برای غنی‌سازی تجربه ایمانی زائران و تقویت جایگاه پادشاهی عربستان سعودی در خدمت به اسلام و مسلمانان آماده سازد. در معرفی این وزارتخانه چشم‌انداز اصلی "خلق یک سفر روحانی جاودانه، فراتر از انتظارات میهمانان خدا"ذکر شده است. همچنین وزارت حج و عمره در تعریف رسالت خود آورده است: "با ایفای نقش به عنوان یک محرک و توانمندساز برای شرکای خود و با ایجاد یک منظومه پایدار و رقابتی که راه‌حل‌های دیجیتالی نوآورانه ارائه می‌دهد، قصد داریم میزبان بیشترین تعداد مسلمانان برای انجام مناسک حج و عمره باشیم".

وزارت حج و عمره عربستان محورها و اهداف استراتژیک خود را در موارد زیر خلاصه کرده است:

• قرار دادن میهمانان خدا به عنوان محور فعالیت‌های وزارتخانه با: درک نیازها و رفتارهای تمام اقشار میهمانان خدا؛ طراحی خدماتی که تجربه میهمانان خدا را غنی می‌سازد؛ نظارت بر خدمات ارائه شده به میهمانان خدا و؛ حفاظت از حقوق میهمانان خدا.
• دستیابی به برتری در همکاری با شرکای دولتی با: توسعه مدل‌های کاری نوآورانه و سازوکارهای ارتباطی مؤثر برای همکاری و هماهنگی با شرکای منظومه؛ حمایت از شرکا در تأمین منابع و اطلاعات لازم برای ایفای مؤثر نقش‌هایشان و؛ قدردانی و تشویق عملکرد شرکای موفق.
• ارتقای منظومه بخش خصوصی و سوم (غیرانتفاعی) با: ایجاد یک محیط رقابتی منضبط که مشارکت بخش خصوصی را تحریک کند؛ هدایت و سازماندهی بخش سوم برای به حداکثر رساندن بهره‌وری از ظرفیت‌های تأمین مالی، دارایی‌ها و داوطلبانه و؛ حمایت از ترویج و صدور محصولات و تجربیات برجسته.
• به حداکثر رساندن تأثیر مثبت در سطح محلی و بین‌المللی با:  تعریف مجدد مدل کاری با دولت‌های کشورهای مبدأ به گونه‌ای که در خدمت زائر باشد؛ به اشتراک‌گذاری دانش و فرهنگ کسب شده با کشورهای خارجی و سازمان‌های بین‌المللی و؛ تقویت حضور دیجیتالی و فیزیکی وزارتخانه در مجامع بین‌المللی.
• رهبری منظومه حج و عمره با: تنظیم بخش از طریق تدوین سیاست‌ها، ارزیابی تأثیر آنها، برنامه‌ریزی و پیگیری و؛ ارتقای یکپارچگی تجربه دیجیتالی برای میهمانان خدا و شرکای منظومه.
• توسعه ظرفیت‌های وزارتخانه با: ایجاد و ارتقای ظرفیت‌ها و شایستگی‌ها برای تحقق نقش‌های مورد نظر وزارتخانه؛ فراهم کردن یک محیط کاری جذاب و فعال‌سازی مدیریت تغییر؛ ارتقای کیفیت فرآیندهای اصلی و پشتیبانی و؛ افزایش کارایی هزینه‌ها و برنامه‌ریزی مالی.
• نهادها، سازمانها و هیئتهای تخصصی دخیل در مدیریت حج: نهادهای دولتی متعددی در کنار وزارت حج و عمره در مدیریت و ارائه خدمات به زائران نقش دارند. مهم‌ترین این نهادها به تفکیک حوزه فعالیت عبارتند از: نهادهای راهبردی، امنیتی و نظارتی؛ وزارتخانه‌های خدماتی و زیرساختی و؛ سازمانها و هیئت‌های تخصصی.

از جمله نهادهای راهبردی، امنیتی و نظارتی در حوزه حج وزارت کشور است که مسئولیت حفظ امنیت و ثبات در سراسر کشور و تضمین سلامت زائران را بر عهده دارد. این وزارتخانه با همکاری وزارت حج و عمره، مسئول دریافت، بررسی و صدور مجوزهای حج است. شورای امنیت کشور نیز یک نهاد امنیتی و اطلاعاتی است که مسئولیت مدیریت تمام امور مربوط به امنیت کشور، از جمله مقابله با تروریسم را بر عهده دارد. این نهاد برای تضمین امنیت و سلامت زائران در مکه، مدینه و اماکن مقدسه تلاش می‌کند. هیئت توسعه منطقه مکه مکرمه بر پروژه‌های توسعه منطقه، از جمله اجرای پروژه‌های زیربنایی کلیدی و تقویت خدمات حمل‌ونقل نظارت می‌کند. قطار مشاعر مقدسه یکی از پروژه‌های بزرگ این هیئت است. هیئت توسعه منطقه مدینه منوره نیز با هدف توسعه منطقه مدینه در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حمل‌ونقل فعالیت می‌کند. این هیئت پروژه‌هایی را برای بازسازی و فعال‌سازی اماکن تاریخی مدینه اجرا کرده است.

از جمله وزارتخانه‌های خدماتی و زیرساختی در حوزه حج وزارت حمل‌ونقل و خدمات لجستیک است که با هدف تبدیل عربستان به یک مرکز لجستیک جهانی، به بهبود زیرساخت‌ها و امکانات فرودگاه‌ها، افزایش ظرفیت باربری و ارتقاء کیفیت و ایمنی جاده‌ها می‌پردازد. وزارت بهداشت در نظارت بر سیستم بهداشتی و درمانی نقش کلیدی دارد و به شهروندان، مقیمان و زائران خدمات باکیفیت ارائه می‌دهد. این وزارتخانه مسئول بهبود خدمات بهداشتی و تدوین الزامات و دستورالعمل‌های بهداشتی برای حفظ سلامت زائران است. وزارت امور شهرداری، روستایی و مسکن بر خدمات شهری و مسکونی نظارت دارد و از جمله برای بهبود کیفیت خدمات ارائه شده به شهروندان و زائرین در شهرهای عربستان تلاش می‌کند. وزارت امور اسلامی، دعوت و ارشاد مسئولیت نظارت بر تمام امور مربوط به اوقاف مساجد، کمک‌های خیریه، چاپ قرآن کریم و مدیریت طرح‌های تبلیغی را بر عهده دارد. وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات برای تقویت و توسعه بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات با هدف ارتقاء تجربه زائران در طول حج و عمره تلاش می‌کند. وزارت انرژی  با هدف ارائه بهترین و قابل اعتمادترین خدمات برق برای تضمین راحتی و ایمنی در طول سفر زائران فعالیت می‌کند. وزارت محیط زیست، آب و کشاورزی از استراتژی‌های مرتبط با برنامه خدمت به ضیوف الرحمن، مانند تضمین دسترسی کافی و مداوم به آب و اجرای اقدامات بهداشتی و ایمنی مناسب در طول سفر حج و عمره، حمایت می‌کند.

سازمان‌ها و هیئت‌های تخصصی مختلف دیگری در عربستان به سرمایه گذاری و کمک به انجام حج و عمره کمک می‌کنند. وزارت گردشگری  برای توسعه بخش گردشگری و غنی‌سازی تجربه توریستی زائران از طریق جذب سرمایه‌گذاری برای بهبود ظرفیت بخش هتلداری و ارتقاء کیفیت خدمات در مکه و مدینه فعالیت می‌کند. وزارت فرهنگ که به ترویج فرهنگ عربستان و تقویت هویت ملی می‌پردازد، سعی دارد از طریق توسعه و بهبود اماکن تاریخی اسلامی، به غنی‌سازی تجربه زائران کمک ‌کند. وزارت امور خارجه مسئولیت مدیریت روابط خارجی دیپلماتیک کشور را بر عهده دارد و با نظارت و تسهیل مراحل ثبت‌نام، سفر حج و عمره را برای زائران آسان می‌کند. سازمان داده‌ها و هوش مصنوعی عربستان از ابتکاراتی مانند "طریق مکه" که با هدف استقبال از زائران و تکمیل مراحل ورود آنها از کشورهایشان طراحی شده، پشتیبانی می‌کند. هیئت عمومی حمل‌ونقل عربستان مسئول تنظیم و توسعه بخش‌های حمل‌ونقل زمینی، دریایی و ریلی و همچنین تضمین ایمنی و سلامت بهره‌برداران از خدمات حمل‌ونقل است. هیئت زکات، مالیات و گمرک  با همکاری وزارت حج و عمره، ابتکار "حج بدون چمدان" را با هدف افزایش راحتی و ایمنی زائران و کاهش زمان صرف شده برای حمل بار از طریق تسهیل رویه‌های گمرکی راه‌اندازی کرده است. همچنین موسسه خادم الحرمین الشریفین برای تحقیقات حج و عمره با هدف ارائه مطالعات و تحقیقاتی که به توسعه یک سیستم یکپارچه و پایدار برای حج و عمره کمک می‌کند، تأسیس شده است.

اهداف، سیاستها و برنامه‌های عربستان در مدیریت حج

عربستان سعودی در سالهای اخیر تلاش کرده است تا در راستای اهداف سند چشم‌انداز 2030 به ایجاد تحولاتی مهم در مدیریت حج و عمره دست زده و به خصوص نگاه اقتصادی خود به مساله حج و عمره و زائران بیت الله الحرام را تقویت نماید. به خصوص اینکه مهمترین هدف چشم‌انداز 2030 کاهش اتکای این کشور بر درآمدهای نفتی و توسعه بخشهای غیرنفتی از جمله گردشگری است که با مساله حج و عمره به عنوان گردشگری دینی ارتباطی تنگاتنگ دارد.

دولت سعودی چشم‌انداز عربستان در این حوزه را تبدیل سفر حج و عمره به یک تجربه ایمانی و به یاد ماندنی تعریف کرده است که از لحظه شکل‌گیری نیت در ذهن زائر تا بازگشت او به وطنش، در فضایی سرشار از آرامش و اطمینان انجام شود.  در این چهارچوب خدمت به حجاج و عمره‌گزاران (ضیوف الرحمن) یک اولویت ملی و مایه افتخار برای این کشور محسوب می‌شود. هدف نهایی نیز، ارائه مهمان‌نوازی دینی در سطح معیارهای جهانی و تبدیل شدن به الگویی برای خدمت به زائران است. اهداف کمی و استراتژیک  عربستان در حوزه حج و عمره که در قالب برنامه «خدمت به ضیوف الرحمن» دنبال می‌شود، شامل موارد زیر است:

• افزایش ظرفیت عمره و میزبانی از سی میلیون عمره‌گزار تا سال 2030؛ افزایش ظرفیت حج و میزبانی از 4.5 میلیون حاجی تا سال 2030 و؛
• تبدیل بخش حج و عمره به یکی از محورهای کلیدی تنوع اقتصادی، جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید.

برای تحقق چشم‌انداز فوق، سه هدف کیفی اصلی تعریف شده است. هدف نخست تسهیل میزبانی و سهولت دسترسی به حرمین شریفین است. این هدف بر ساده‌سازی کل فرآیند سفر تمرکز دارد. اقدامات اصلی در این زمینه عبارتند از:

• صدور ویزای الکترونیکی و کاهش زمان صدور ویزا از چند هفته به کمتر از چند دقیقه؛
• توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل: پروژه‌های عظیمی مانند قطار سریع‌السیر حرمین که فاصله مکه تا مدینه را به حدود دو ساعت کاهش داده و توسعه فرودگاه بین‌المللی ملک عبدالعزیز برای افزایش ظرفیت به 80 میلیون مسافر و؛
• ابتکار طریق مکه و انجام امور ورودی (مانند کنترل گذرنامه) در فرودگاه کشور مبدأ برای تسهیل و تسریع ورود زائران به عربستان.

هدف دوم ارائه خدمات با کیفیت بالا به حجاج و عمره‌گزاران است. این هدف به دنبال ارتقاء تمامی جنبه‌های خدماتی است که زائران در طول سفر خود دریافت می‌کنند که از جمله عبارتند از:

• بهبود اسکان و پذیرایی و توسعه هتل‌ها و واحدهای اقامتی متنوع برای پاسخگویی به نیازها و بودجه‌های مختلف؛
• بهبود شرایط بهداشت  و درمان و ارائه خدمات درمانی جامع از طریق 23 بیمارستان و 152 مرکز بهداشتی در مکه و مدینه و ارائه بیمه درمانی کامل برای پوشش حوادث و موارد اضطراری؛
• بهره‌گیری از فناوری‌های هوشمند و استفاده از ابزارهایی مانند کارت هوشمند زائر و دستبند هوشمند "نسک" برای ارائه اطلاعات شخصی، پزشکی و مکانی به زائران و همچنین مدیریت بهتر جمعیت.

هدف سوم در این راستا غنی‌سازی تجربه دینی و فرهنگی زائران است. این هدف، سفر حج و عمره را از یک سفر صرفاً عبادی به یک تجربه عمیق فرهنگی و تاریخی تبدیل می‌کند. بازدید از اماکن تاریخی و تشویق و تسهیل بازدید زائران از مکان‌های تاریخی اسلامی و موزه‌ها در مکه، مدینه و سایر نقاط عربستان از جمله برنامه‌های مرتبط با این هدف است. انعطاف‌پذیری در سفر حج موضوع مهم دیگری است و به دارندگان ویزای حج و عمره اجازه داده می‌شود تا نود روز در عربستان اقامت داشته و به تمام مناطق کشور سفر کنند. ایجاد مراکز فرهنگی و توسعه مراکز و نمایشگاه‌هایی که تاریخ اسلام و سیرت نبوی را به زائران معرفی می‌کنند نیز از  دیگر برنامه‌هاست.

طرح‌ها و ابتکارات جدید عربستان در مدیریت حج

ابتکارات حج در عربستان سعودی، مجموعه‌ای از برنامه‌ها با هدف فراهم کردن فرصت برای بیشترین تعداد مسلمانان جهت انجام مناسک حج در یک سفر آسان و سازمان‌یافته است. این ابتکارات بر اساس استراتژی‌های مشخص و طبق روشی عمل می‌کنند که خدمات و اقتصاد حج را تقویت می‌کند. هدف ابتکارات حج، توسعه و رشد اماکن مقدس برای برآورده ساختن آرزوهای زائرانی است که هر ساله برای انجام این فریضه می‌آیند و همچنین میزبانی از بیشترین تعداد ممکن زائران است. این امر با تبدیل خدمات حج به یک سیستم کاری نظام‌مند و پایدار که به یک فصل خاص محدود نیست، از طریق معرفی استانداردهای جهانی در حمل‌ونقل، اسکان، پذیرایی و خدمات لجستیکی مختلف، محقق می‌شود.

یکی از ابتکارات مربوط به خدمات حج در عربستان، مرکز کنترل و نظارت الکترونیکی وابسته به وزارت حج و عمره است. هدف این مرکز، اتصال مراکز تخصصی خدمات‌رسانی به حجاج و عمره‌گزاران با تصمیم‌گیرندگان است. این مرکز همچنین به دنبال افزایش سطح هماهنگی بین طرف‌های درگیر در خدمات حج و ارائه یک داشبورد دیجیتال برای سازمان‌های دولتی فعال در خدمت به زائران است. علاوه بر این، ابتکار «مسیر الکترونیکی» (E-Track) وجود دارد که برای حفاظت از حقوق زائران، تضمین عدالت در حج برای متقاضیان، تسریع و تسهیل سازوکارهای ویزای الکترونیکی حج، و اتخاذ اصل شفافیت در تمام معاملات مربوط به مناسک حج فعالیت می‌کند. پروژه دستبند الکترونیکی نیز یک تحول در ابتکارات مربوط به خدمات حج محسوب می‌شود، زیرا تمام اطلاعات مربوط به حاجی، از کارت شناسایی شخصی گرفته تا مختصات محل سکونت در مکه مکرمه و مشاعر مقدسه را در خود جای داده است. در نتیجه این ابتکارات مختلف، وزارت حج و عمره با چندین بخش فعال در حج، از جمله مؤسسات طوافه و شورای هماهنگی مؤسسات ارباب طوایف، برای پیشبرد خدمات حج در راستای چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان و گسترش دامنه تفاهم با کشورهای مختلف شرکت‌کننده در حج، از طریق امضای هفتاد و هشت توافق‌نامه حج با کشورهای اسلامی و کشورهای دارای اقلیت مسلمان در زمینه امور زائران از نظر سازماندهی، آگاهی‌بخشی و گروه‌بندی، هماهنگی کرده است.

تقویت حقوق زائران نیز از جمله خدماتی است که نهادهای مسئول حج عربستان ارائه می‌دهند، زیرا زائران از مجموعه‌ای از حقوق برخوردارند که وزارت حج و عمره برای تضمین دریافت آن‌ها تلاش می‌کند. این حقوق شامل تأیید صلاحیت مؤسسات و شرکت‌های قادر به ارائه خدمات مناسب به آن‌ها، تسهیل قرارداد با شرکت‌های دارای مجوز تحت نظارت مستقیم که حقوق هر دو طرف را تضمین می‌کند، و اخذ ضمانت‌های مالی لازم از ارائه‌دهندگان خدمات برای اطمینان از اجرای شرایط قرارداد منعقد شده بین شرکت‌ها و زائران است. همچنین وزارت حج و عمره نظرات و شکایات زائران را دریافت کرده و آن‌ها را به یک کمیته تخصصی برای تحقیق و صدور تصمیمات مناسب ارجاع می‌دهد. ابتکار داوطلبانه «عون» (یاری‌رسان باش) نیز در خدمات حج مشارکت دارد. این ابتکار برای افرادی که مایل به خدمت به زائران هستند، فرصتهایی را فراهم می‌کند تا تمایلات خود را برآورده کرده و در زمینه‌های مختلف خدماتی که در مکه مکرمه، مدینه منوره و مشاعر مقدسه ارائه می‌شود، شرکت کنند.

ابتکارات دیجیتال حج نیز بخش دیگری از ابتکارات عربستان در امور حج و عمره محسوب می‌شود. از جمله این موارد کارت بانکی حج است که توسط بانک‌های ملی صادر می‌شود تا زائران بتوانند وجوه خود را چه در کشورهایشان و چه پس از ورود به عربستان در آن واریز کنند، تا از پول زائران در برابر گم شدن، آسیب و سرقت محافظت شود. این کارت‌ها در شبکه «مدی» (Mada) و پایانه‌های فروش در عربستان قابل استفاده هستند. زیرساخت شبکه اینترنت اشیاء (IoT) نیز یکی از ابتکاراتی است که به برنامه‌های حج، به ویژه در گروه‌بندی و نظارت بر مناطق شلوغ، کمک می‌کند. همچنین در زمینه فناوری‌های دیجیتال، ابتکار حج هوشمند یک جهش کیفی در خدمات الکترونیکی است که اپلیکیشن‌های مدرن حج به آن تکیه دارند. خدمات آن از ویزای الکترونیکی بدون نیاز به مراجعه به سفارتخانه‌ها و کنسولگری‌های عربستان در خارج از کشور آغاز می‌شود. این ابتکار همچنین شامل کارت هوشمند حج است که حاوی اطلاعات زائران در زمینه‌های شخصی، سکونتی و بهداشتی است و اطلاعات از طریق دستگاه‌های هوشمند خاصی که با فناوری‌های ارتباط حوزه نزدیک (NFC) کار می‌کنند، از آن استخراج می‌شود. مساله دیگر اینکه برای تسهیل نظارت بر ازدحام زائران و سهولت در حرکت آن‌ها، ابتکار مرکز نظارت بر گروه‌بندی و مدیریت جمعیت راه‌اندازی شده تا داده‌های صادر شده از دوربین‌ها و شبکه اختصاصی اینترنت اشیاء در داخل مشاعر مقدسه را با هدف تصمیم‌گیری و رسیدن به سریع‌ترین راه‌حل‌ها از طریق فناوری‌های هوش مصنوعی تجزیه و تحلیل کند.

مسایل و چالشهای مدیریت حج

به رغم پیشرفتها و تلاشهای عربستان برای ارتقای مدیریت و بهبود خدمات رسانی به حجاج و زائرین در این کشور، همچنان مسایل، چالشها و مشکلات مهمی در این خصوص قابل اشاره است که بخشی از آنها به نگرشهای سیاسی و حاکمیتی و بخشی دیگر به مسائل بروکراتیک و فنی مرتبط است. مهمترین این چالشها و مشکلات را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

سهمیه بندی حجاج

سهمیه حج هر کشور طبق مصوبه سازمان کنفرانس اسلامی سابق، بر اساس جمعیت هر کشور تعیین می‌شود که به ازای هر یک هزار نفر جمعیت یک حاجی برای هر کشور  در نظر گرفته شده است. این نسبت پس از تصویب در نشست کنفرانس اسلامی سال ۱۹۸۷ میلادی در سازمان ملل متحد ثبت شده است. با این حال، شواهد نشان می‌دهد که عربستان سعودی همواره به این مصوبه پایبند نبوده و از سهمیه‌ها به عنوان اهرم فشار سیاسی استفاده کرده است. به عنوان نمونه کشورهای متحد عربستان در حاشیه خلیج فارس، مانند کویت و امارات، سهمیه‌هایی فراتر از سقف مصوب دریافت می‌کنند و در مقابل، کشورهایی که با ریاض روابط پرتنشی دارند، با کاهش سهمیه یا ممانعت کامل از ورود زائرانشان مواجه شده‌اند. این رویکرد، اصل دسترسی برابر مسلمانان به اماکن مقدس را زیر سؤال می‌برد و حج را به ابزاری در منازعات ژئوپلیتیک منطقه‌ای تبدیل می‌کند.

محدودیتهای سیاسی و فرقه‌ای

عربستان در مدیریت حج و عمره محدودیتهای سیاسی و فرقه‌ای خاص خود را اعمال نموده و از جمله مانع از بروز هر گونه اعتراض سیاسی یا برگزاری مراسمهایی مانند برائت از مشرکین شده است. ضمن اینکه سعودیها بر شیعیان محدودیتهای جدی‌تری اعمال نموده‌اند. در طول سال‌ها، گزارش‌های متعددی از رفتار تبعیض‌آمیز مأموران سعودی با زائران شیعه منتشر شده است؛ مانند بازرسی‌های گزینشی چنانکه حجاج شیعه، به‌ویژه ایرانی‌ها و عراقی‌ها، معمولاً هنگام ورود به عربستان با بازرسی‌های شدید، مصادره کتاب‌ها و ادعیه‌نامه‌ها مواجه می‌شوند و شیعیان در موسم حج اجازه ندارند برخی مراسم خاص خود، مانند دعای کمیل، دعای ندبه یا زیارت‌نامه‌خوانی در بقیع را به‌صورت گروهی و آشکار انجام دهند. همچنین یکی از مهم‌ترین مطالبات زائران شیعه، امکان زیارت قبور ائمه بقیع در مدینه است. این قبور که در قرن بیستم توسط وهابی‌ها تخریب شد، اکنون بدون هیچ‌گونه نشانه‌ای در معرض دید نیستند و هرگونه توقف یا ابراز احساسات در کنار آن‌ها با واکنش نیروهای امنیتی مواجه می‌شود.

فقدان پاسخگویی و شفافیت

دولت عربستان پس از هر فاجعه، از انجام تحقیقات شفاف و مستقل که منجر به پاسخگویی مقامات مسئول شود، سر باز زده است. کمیته‌های تحقیق داخلی اغلب بدون نتیجه مشخصی به کار خود پایان می‌دهند یا همانطور که در مورد فاجعه منا رخ داد، حادثه را به «قضا و قدر» نسبت می‌دهند. این رویکرد، فرهنگ مصونیت از مجازات را تقویت می‌کند.

تجاری‌سازی خدمات حج و افزایش هزینه‌ها

تقویت نگاه تجاری و اقتصادی عربستان به مساله حج و عمره و تلاش برای افزایش درآمدها در این عرصه باعث شده تا خدمات ارایه شده جنبه تجاری پیدا نموده و هزینه های حجاج و زائرین افزایش یابد.

تداوم چالشهای امنیتی و ایمنی حجاج و زائرین

تأمین امنیت میلیون‌ها زائر همواره بزرگ‌ترین چالش مدیریت حج بوده است. تاریخ معاصر حج با حوادث مرگباری گره خورده است که سوءمدیریت و عدم پاسخگویی مقامات سعودی را برجسته می‌کند.  از جمله دو حادثه در سال 2015 به نماد این ناکامی تبدیل شدند. سقوط جرثقیل در مسجدالحرام  در۱۱ سپتامبر ۲۰۱۵ که به کشته شدن 107 نفر و زخمی شدن صدها تن دیگر  منجر شد. در ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵ نیز ازدحام شدید جمعیت در یکی از خیابان‌های منتهی به محل رمی جمرات در منا، به مرگبارترین حادثه تاریخ حج تبدیل شد.

حمل‌ونقل و ترافیک

جابجایی میلیون‌ها نفر بین اماکن مقدس در یک بازه زمانی کوتاه، چالش لجستیکی عظیمی ایجاد می‌کند. ترافیک سنگین و تأخیر در جابجایی یکی از این مشکلات است. محدود بودن شبکه جاده‌ای بین اماکن مقدس منجر به ترافیک سنگین، تأخیرهای طولانی و صف‌های طولانی وسایل نقلیه می‌شود. نقطه بحرانی "نَفره" یکی از موارد مهم است و جابجایی زائران از عرفات به مزدلفه که باید در یک بازه زمانی حدود شش ساعته انجام شود، یکی از بزرگترین چالش‌های حمل‌ونقل است. عدم هماهنگی و زمان‌بندی ناکافی نیز مشکل دیگری است و کمبود جدول زمانی دقیق و هماهنگ بین حالت‌های مختلف حمل‌ونقل (اتوبوس‌های معمولی، اتوبوس‌های شاتل و قطار) شرایط را بدتر می‌کند.

مشکلات زیرساخت‌ها و خدمات

با توجه به هدف عربستان برای میزبانی از سی میلیون عمره‌گزار و ۴.۵ میلیون حاجی تا سال ۲۰۳۰، زیرساخت‌ها و خدمات فعلی با چالش‌های جدی برای پاسخگویی به این تقاضای فزاینده روبرو هستند. در خصوص اسکان و پذیرایی به توسعه ظرفیت اقامتی، به ویژه برای زائرانی که از کشورهای کم‌درآمد می‌آیند (۷۰ درصد از کل زائران)، نیاز مبرمی وجود دارد. همچنین^. به دلیل محدودیت منابع آب زیرزمینی و شرایط آب و هوایی عربستان، تأمین آب آشامیدنی برای میلیون‌ها زائر در فصول اوج، یک چالش بزرگ است. همچنین نیاز به فناوری‌های هوشمند مساله‌ای مهم است. اگرچه اقداماتی در این خصوص انجام شده، اما نیاز به گسترش فناوری‌های پیشرفته برای مدیریت بهتر جمعیت، ردیابی زائران، سیستم‌های اطلاع‌رسانی و بهبود تجربه کلی زائران همچنان احساس می‌شود.

نیز نگاه کنید به

نویسنده مقاله

علی اکبر اسدی