زیست بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی در عربستان سعودی

زیست‌بوم فضای مجازی به عنوان شبکه‌ای از فناوری‌ها، پلتفرم‌ها، سرویس‌ها و کاربران تعریف می‌شود که در فضای دیجیتال تعامل و همکاری می‌کنند. این مفهوم شامل زیرساخت‌های فنی، استانداردهای تکنولوژیکی، چارچوب‌های قانونی و فرهنگ نوآوری است که زمینه رشد و توسعه کسب‌وکارهای دیجیتال را فراهم می‌آورد. عربستان سعودی در چارچوب چشم‌انداز ۲۰۳۰ خود، تحول دیجیتال و توسعه زیست‌بوم هوش مصنوعی را به عنوان یکی از اولویت‌های کلیدی قرار داده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که عربستان سعودی با سرمایه‌گذاری گسترده در زیرساخت‌های دیجیتال و برنامه‌های آموزشی، در حال ایجاد زیست‌بومی پویا برای رشد فناوری‌های نوظهور است. در عصر حاضر، فناوری‌های هوش مصنوعی و فضای مجازی به عنوان محرک‌های اصلی تحول اقتصادی و اجتماعی شناخته می‌شوند. عربستان سعودی، به عنوان بزرگترین اقتصاد منطقه خاورمیانه، در چارچوب برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰ خود، تحول دیجیتال را به عنوان رکن اساسی توسعه ملی در نظر گرفته است.

سند چشم‌انداز عربستان سعودی 2030

در اواخر آوریل ۲۰۱۶، همراه با پیشنهاد محمد بن سلمان، شورای وزیران عربستان سعودی راهبرد بلندپروازانه و جاه طلبانه نوینی را به نام افق ۲۰۳۰ تصویب کرد، این چشم‌انداز مبتنی بر سه اصل بود که عبارتند از:

1. نقش محوری که عربستان باید در جهان عرب و اسلام ایفا کند؛
2. تغییر عربستان به‌عنوان موتور محرکه سرمایه‌گذاری جهانی؛
3. ۳- بهره‌گیری از موقعیت استراتژیک عربستان برای تبدیل شدن این کشور به درگاه تجارت بین‌المللی و رابط سه قاره که با ایده تقویت سه موضوع مهم «جامعه سرزنده و پویا، اقتصاد شکوفا، ملتی بلندپرواز» تدوین شده است.

بخشی از متن اصلی این سند به بیان محمد بن سلمان به این شرح است: «این سند، چشم‌انداز یک طرح بلندپروازانه و در عین حال قابل تحقق است که بیانگر اهداف و انتظارات درازمدت ما بوده و بازتاب دهنده نقاط قوت و توانمندی‌های کشور ماست»، سند چشم انداز عربستان سعودی برای سال ۲۰۳۰، در سه فصل به شرح زیر تنظیم شده است: فصل اول با عنوان «یک جامعه پویا»، دارای زیرعنوان‌های «جامعه پویا با ریشه‌های قوی»، «جامعه پویا درکنار زندگی پربار» و «جامعه پویا با شالوده‌های مستحکم» است، فصل دوم با عنوان «اقتصاد شکوفا»، به زیرموضوعاتی همچون: «فرصت‌های باارزش»، «سرمایه‌گذاری برای بلندمدت»، «گشایش کسب و کار» و «اهرم‌بندی موقعیت منحصر به فرد» می‌پردازد، فصل سوم نیز با عنوان «ملتی بلندهمت» به زیرتیترهای «ملتی بلندهمت تحت حکمرانی مؤثر»، «ملتی بلندهمت، توانمند و مسئولیت‌پذیر»، «چگونه این چشم‌انداز را محقق کنیم؟»، «برنامه بازسازی و احیای دولت»، «برنامه فرامین راهبردی»، «برنامه توازن مالی»، «برنامه مدیریت پروژه»، «برنامه بازبینی قوانین و مقررات»، «برنامه سنجش عملکرد»، «برنامه تحول راهبردی آرامکوی سعودی»، «برنامه بازسازی صندوق سرمایه‌گذاری عمومی»، «برنامه سرمایه انسانی»، «برنامه تحولات ملی»، «برنامه شراکت‌های راهبردی»، «برنامه خصوصی‌سازی»، «برنامه توانمندسازی مدیریت بخش دولتی» و «برنامه مشارکت‌های استراتژیک» تقسیم شده است(4؛ 5). مجموع این سه فصل ترسیم‌کننده چشم‌انداز عربستان سعودی برای سال ۲۰۳۰ است؛ سندی بلندپروازانه که عربستان راه‌کارهای مختلفی برای تحقق آن درنظر گرفته است.

این کشور با هدف کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و تنوع‌سازی اقتصاد، سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در حوزه فناوری‌های نوظهور انجام داده است (6). زیست‌بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی در عربستان سعودی، شامل طیف وسیعی از بازیگران از جمله دولت، بخش خصوصی، دانشگاه‌ها و استارتاپ‌ها است که در حال همکاری برای ایجاد محیطی نوآورانه هستند(7).

حکمرانی فضای مجازی

حکمرانی در واقع، قدرت برتری است که در حیطه دولت کشور، اراده‌ای فراتر از آن وجود ندارد، به گونه ای که در مقابل اعمال اراده و اجرای اقتدارش مانعی نمی‌پذیرد و از هیچ قدرت دیگری تبعیت نمی‌کند، این قدرت و اقتدار حاصل شده بر پایه ملت دارای هویت مشترک شکل گرفته که در پهنه جغرافیایی خاصی زیست می‌کنند، این اقتدار درونی و هویت ملی و مشترک با گسترش فضای مجازی در حال به چالش کشیده شدن است(8).

فضای مجازی به عنوان پدیده‌ای نوظهور در زندگی بشر، محصول عملکرد شبکه جهانی اینترنت است که امکان گردآوری، تمرکز، جابجایی، پردازش و کاربری اطلاعات را با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات بین کاربران اینترنت و بازیگران فضای مجازی در سراسر جهان فراهم می‌کند(9). در تعریف معنای حکمرانی فضای مجازی، می‌توان به تعریف حکمرانی اینترنت از سوی اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی (' WSIS) اشاره نمود: حکمرانی اینترنت، توسعه و کاربرد اصول، هنجارها، قوانین، رویه‌های تصمیم‌گیری و برنامه‌های شکل‌دهنده تکامل استفاده از اینترنت از سوی دولت‌ها، بخش خصوصی و جامعه مدنی، هر یک در نقش خاص خود می‌باشد(10).

رویکرد کشورها در مدیریت فضای مجازی

«حاکمیت داده» اصلی ترین رویکرد کشورها در مدیریت فضای مجازی به حساب می‌آید و مرور تجربیات کشورهای منطقه در خصوص فضای مجازی که دغدغه‌های مشابه با کشور ما دارند، نشان می‌دهد که این کشورها نیز مایل به مدیریت فضای مجازی هستند؛ آنها تمامی توان خود را به کار می‌گیرند تا از اطلاعاتشان محافظت کنند و مهم است که اطلاعات کاربرانشان برای تحلیل به خارج از کشورشان منتقل نشود.

برای تحقق مفهوم حکمرانی فضای مجازی، حکومت‌ها سعی می‌کنند حاکمیت سرزمینی خود را در فضای مجازی بازتعریف و اعمال کرده، سیاست‌هایی را برای شکل‌دادن به فعالیت‌ها در فضای مجازی تدوین و اجرا کنند، رویه‌های عمل قانونی و مشروع را در فضای مجازی تعیین و روابط میان بازیگران و گروه‌های اجتماعی مختلف را تنظیم کنند.

بررسی شاخصه های حکمرانی فضای مجازی در کشوررهای منطقه

ساختار حکمرانی و مدیریت فضای مجازی در کشورهای منطقه منتخب نشان می‌دهد که همه این کشورها برای آینده حکمرانی فضای مجازی تا سال ۲۰۳۰ سناریو دارند . وضعیت حکمرانی فضای مجازی و سایبری در کشورهای منطقه در جدول شماره 1 خلاصه شده است.

جدول شماره 1. شاخصه‌های حکمرانی فضای سایبر در کشورهای منطقه

سناریوهای حکمرانی فضای مجازی	کشور	ردیف
۱.فیلترینگ محتوا و پلتفرم ها؛ 2. توجه به گسترش خدمات دولت الکترونیکی؛ 3. ایجاد محیطی جذاب برای سرمایه گذاری در بخش ICT؛ 4. تلاش برای افزایش سهم این بخش در تولید ناخالص داخلی غیرنفتی؛ 5. تلاش برای کاهش درصد خروج درآمدهای صنعت اطلاعات و ارتباطات ازکشور.	عربستان سعودی	1
۱.اعمال قوانین سانسور و فیلترینگ؛ 2. سانسور آنلاین و کنترل‌های دیجیتال بر رفتار عمومی؛ 3. اصل حاکمیت سایبری و توسعه اینترنت ملی 4. توسعه اینترنت اشیا(10)	ترکیه	2.
1. برنامه ملی دیجیتال 2030 که چارچوبی جامع برای رشد اقتصاد دیجیتال ارائه می‌دهد؛ 2. حاکمیت فضای مجازی توسط استراتژی دولت دیجیتال 2023-2025 ؛ 3. قانون مخابرات 2006، قوانین کلیدی که ارائه خدمات مخابراتی و VoIP را بدون مجوز غیرقانونی می‌داند.	قطر	3.
1. استراتژی دولت دیجیتال امارات ۲۰۲۵، با هدف ایجاد حکمرانی دیجیتال جامع، 2. تدوین چهارچوب های خط‌مشی دولت دیجیتال؛ 3. تقویت همکاری‌های بین سازمانی و یکپارچه‌سازی پلتفرم‌های دیجیتال؛ 4. دسترس‌پذیری و بهره‌برداری از داده به عنوان دارایی استراتژیک؛ 5. توسعه زیرساخت دیجیتال کشور مطابق با استانداردهای جهانی؛ 6. استراتژی ملی امنیت سایبری امارات متحده عربی (۲۰۱۹) چارچوبی جامع به‌منظور تقویت زیرساخت‌های سایبری کشور و ایجاد محیط دیجیتال امن برای شهروندان و مشاغل(11).	امارات متحده عربی	4.

زیرساخت‌های دیجیتالی

عربستان سعودی در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری قابل توجهی در توسعه زیرساخت‌های دیجیتال انجام داده است. بر اساس گزارش وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، نرخ نفوذ اینترنت در این کشور به بیش از ۹۸ درصد رسیده است . همچنین، پروژه نیوم (NEOM) به عنوان شهر هوشمند آینده، نمونه‌ای از تعهد این کشور به توسعه فناوری‌های پیشرفته محسوب می‌شود نئوم سرزمین آینده است، جایی که بزرگترین ذهن‌ها و بهترین استعدادها برای تجسم ایده‌های پیشگامانه و فراتر رفتن از مرزها در جهانی الهام گرفته از تخیل، توانمند می‌شوند(12).

مراکز داده و رایانش ابری

تأسیس مراکز داده ملی و جذب غول‌های فناوری جهانی مانند آمازون، مایکروسافت و گوگل برای ایجاد مراکز داده منطقه‌ای، از جمله اقدامات مهم در این زمینه بوده است(13). این اقدامات نه تنها زیرساخت‌های لازم برای توسعه خدمات دیجیتال را فراهم آورده، بلکه انتقال دانش فنی و بهبود ظرفیت‌های محلی را نیز به همراه داشته است.

هوش مصنوعی در عربستان سعودی

مطالعات نشان می‌دهد که کشورهای در حال توسعه برای بهره‌مندی از مزایای هوش مصنوعی، و تأثیر روزافزون آن بر بسیاری از بخش‌ها، مستلزم ارزیابی اثر آن بر دستیابی به اهداف توسعه پایدار است. توسعه سریع هوش مصنوعی باید با بینش و نظارت نظارتی لازم پشتیبانی شود تا فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی توسعه پایدار را ممکن سازند. عدم انجام این کار می‌تواند منجر به شکاف‌هایی در شفافیت، ایمنی و استانداردهای اخلاقی شود. هوش مصنوعی (AI) به طور فزاینده‌ای در زندگی مردم رایج می‌شود. توسعه سریع هوش مصنوعی باید با بینش و نظارت نظارتی لازم پشتیبانی شود تا فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی، توسعه پایدار را امکان‌پذیر کنند. عدم انجام این کار می‌تواند منجر به شکاف در شفافیت، ایمنی و استانداردهای اخلاقی شود(14 ؛ 15). عوامل کلیدی موفقیت شامل سرمایه‌گذاری در آموزش، توسعه زیرساخت‌ها، ایجاد چارچوب‌های قانونی مناسب و تقویت همکاری بین بخش‌های مختلف است(16).

پروژه‌های کلیدی راهبردی

عربستان سعودی برای دستیابی به چشم‌انداز ۲۰۳۰، چندین پروژه راهبردی را با هدف انتقال اقتصاد سعودی از وابستگی به نفت آغاز کرده است. از جمله برجسته‌ترین این ابتکاراتمی توان به موارد زیر اشاره نمود:

پروژه نیوم (NEOM)

این پروژه در سال ۲۰۱۷ راه‌اندازی شد و در چشم‌انداز ۲۰۳۰، به عنوان «منطقه‌ای آینده‌نگر در شمال غربی عربستان سعودی که با ۱۰۰ درصد انرژی تجدیدپذیر تامین می‌شود» توصیف شده است. نئوم که توسط صندوق سرمایه‌گذاری عمومی رهبری می‌شود، مکانی است که به مردم و طبیعت اولویت می‌دهد و مدل جدیدی برای زندگی، کار و شکوفایی پایدار ایجاد می‌کند. قابل توجه‌ترین بخش این پروژه «The Line» است، مجموعه‌ای از مجتمع‌های مسکونی و تجاری به هم پیوسته، تقویت‌شده توسط هوش مصنوعی و تامین‌شده توسط انرژی پایدار، بدون خیابان یا ماشین. در ابتدا، The Line به عنوان یک خط مستقیم به طول ۱۷۰ کیلومتر طراحی شده بود، با ظرفیت اسکان تقریباً ۹ میلیون نفر. با این حال، در آوریل ۲۰۲۴، بلومبرگ به نقل از منابع سعودی اعلام کرد که عربستان سعودی در حال کاهش مقیاس این پروژه به ۲.۴ کیلومتر، با حداکثر ظرفیت ۳۰۰۰۰۰ نفر است(32).

شهروند دیجیتال

پیشرفت در زمینه زیست بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی در چند سال گذشته در کشور عربستان سعودی، به طور چشمگیری افزایش یافته است، اما بیشتر دانش به دست آمده همچنان به صورت مجزا و غیرقابل دسترس برای مشاغل و افراد کوچکتر باقی مانده است. اما به لطف پروژه ای از هانسون رباتیکس( Hanson Robotics)، شرکتی که مسئول ساخت ربات انسان نمای به نام "صوفیا" است، این وضعیت می تواند تغییر کند. یکی از نوآوری‌های جالب توجه عربستان سعودی، اعطای تابعیت به ربات انسان‌نمای صوفیا در سال ۲۰۱۷ بود که نشان‌دهنده نگرش پیشرو این کشور نسبت به فناوری‌های نوظهور است. این اقدام نمادین، بازتاب رویکرد جدی عربستان سعودی در پذیرش و توسعه هوش مصنوعی است(17).

خدمات عمومی

دولت عربستان سعودی پروژه‌های متعددی را برای به کارگیری هوش مصنوعی در خدمات عمومی آغاز کرده است. سیستم‌های هوشمند ترافیک، پلتفرم‌های خدمات الکترونیک حکومتی و سیستم‌های تشخیص پزشکی از جمله این کاربردها هستند(18؛ 19). عربستان سعودی مانند سایر کشورها، از تکنولوژی شرکت‌های غربی نظیر اسمارت فیلترینگ( Smartfilter)، که یک شرکت آمریکایی است، استفاده می‌کند تا به طور خودکار وبسایت ها را براساس مواد خاصی فیلتر کند، درهمین حال براساس دستورالعمل‌های یک کمیته امنیتی تحت نظارت وزارت اطلاعات این کشور، سایت‌هایی که انتقاد از دولت عربستان سعودی دارند و یا سایت‌هایی که ایدئولوژی شیعه را تبلیغ می‌کنند نیز مسدود می‌شوند(10)

چالش‌ها

از عمده‌ترین چالش‌های پیش روی توسعه زیست‌بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی در عربستان سعودی، کمبود نیروی انسانی متخصص در این حوزه است . براساس مطالعه انجام شده توسط مؤسسه مطالعات استراتژیک ریاض، شکاف مهارت‌ها در حوزه‌های علوم داده، یادگیری ماشین و مهندسی نرم‌افزار به عنوان مانع اصلی رشد این بخش شناسایی شده است(20). چالش دوم مسائل قانونی و نظارتی است. توسعه چارچوب‌های قانونی مناسب برای حکمرانی هوش مصنوعی، حفاظت از داده‌ها و حریم خصوصی از جمله چالش‌های مهم است که عربستان سعودی با آن مواجه است. عدم وجود استانداردهای مشخص و رویه‌های واضح، ایجاد عدم اطمینان در میان سرمایه‌گذاران و توسعه‌دهندگان کرده است. علی‌رغم سرمایه‌گذاری‌های گسترده، عربستان سعودی هنوز به شدت به فناوری‌ها و راه‌حل‌های خارجی وابسته است(21). این وابستگی نه تنها هزینه‌های بالایی را به همراه دارد، بلکه امنیت ملی و استقلال تکنولوژیکی کشور را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد(10).

فرصت‌ها و پتانسیل‌ها

جمعیت جوان و تحصیل‌کرده عربستان سعودی، بازار مناسبی برای توسعه کاربردهای هوش مصنوعی و خدمات دیجیتال فراهم می‌آورد  با بیش از ۳۴ میلیون نفر جمعیت که حدود ۶۳ درصد آن زیر ۳۰ سال سن دارند، این کشور پتانسیل بالایی برای پذیرش و استفاده از فناوری‌های نوین دارد(22).  همچنین قرارگیری عربستان سعودی در مرکز منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، فرصت مناسبی برای تبدیل شدن به هاب منطقه‌ای فناوری فراهم می‌آورد .این موقعیت می‌تواند به جذب سرمایه‌گذاری‌های منطقه‌ای و توسعه صادرات خدمات فناوری کمک کند. دسترسی به منابع مالی قابل توجه از محل درآمدهای نفتی، امکان سرمایه‌گذاری گسترده در تحقیق و توسعه، زیرساخت‌ها و جذب استعدادهای جهانی را فراهم آورده است. صندوق سرمایه‌گذاری عمومی عربستان سعودیThe Public Investment Fund)) با بیش از ۶۰۰ میلیارد دلار دارایی، از جمله مهم‌ترین ابزارهای تأمین مالی پروژه‌های فناوری محسوب می‌شود(23).

مقایسه منطقه‌ای  زیست بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی در عربستان سعودی

رشد فناوری‌های نوظهور مانند هوش مصنوعی و توسعه زیست‌بوم فضای مجازی در کشورهای خاورمیانه، به ویژه عربستان سعودی، امارات متحده عربی، قطر، ترکیه و ایران، از اهمیت استراتژیک برخوردار است. هر یک از این کشورها رویکردهای متفاوتی را برای توسعه این حوزه‌ها در پیش گرفته‌اند. در این بخش زیست‌بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی کشورهای عربستان سعودی، قطر، امارات متحده عربی، ترکیه و ایران را از جنبه های چارچوب قانونی و سیاست‌گذاری؛ سرمایه‌گذاری و زیرساخت‌ها؛ تحقیقق و توسعه؛ استارتاپ ها و نوآوری مقایسه کرده و نقاط قوت و ضعف هر یک را بررسی می کنیم.

جدول شماره 2. مقایسه چارچوب قانونی و سیاست‌گذاری عربستان سعودی با کشورهای منطقه

چارچوب قانونی و سیاست‌گذاری	عربستان سعودی	اولویت تحول دیجیتال و هوش مصنوعی در چارچوب چشم‌انداز ۲۰۳۰
		تأسیس مرجع ملی هوش مصنوعی و داده( (SDAIA
		کمبود قوانین جامع در زمینه حریم خصوصی و اخلاقیات هوش مصنوعی
	امارات متحده عربی	پیشرو در منطقه با استراتژی ملی هوش مصنوعی ۲۰۳۱ و تأسیس وزارت هوش مصنوعی در سال ۲۰۱۷
		قانون‌گذاری پیشرفته در حوزه داده‌ها و حریم خصوصی
		ارائه تابعیت دیجیتالی برای جذب استعدادهای جهانی
	قطر	تدوین دستورالعمل هوش مصنوعی برای تنظیم استفاده از هوش مصنوعی توسط نهادهای دارای مجوز بانک مرکزی قطر در 2024(24)؛
		تمرکز برهمسویی چارچوب نظارتی خود در زمینه فضای مجازی و هوش مصنوعی با قوانین بین‌المللی تثبیت‌شده، به‌جای توسعه استانداردهای کاملاً مستقل(25).
	ترکیه	بخشنامه ریاست جمهوری شماره 2021/18 در مورد"استراتژی ملی هوش مصنوعی 2021-2025" با همکاری دفتر تحول دیجیتال ریاست جمهوری(26)؛
		ارائه چارچوب ملی هماهنگ برای توسعه هوش مصنوعی(26)؛
		همسویی ترکیه با استانداردهای اتحادیه اروپا ضمن حفظ استقلال استراتژیک خود(27).
	ایران	سند راهبردی هوش مصنوعی در سال ۱۴۰۰ تصویب شد، اما اجرایی‌سازی آن با چالش‌هایی همراه است؛
		قوانین محدودکننده فضای مجازی و عدم شفافیت در سیاست‌گذاری‌های هوش مصنوعی؛
		تمرکز بیشتر بر امنیت سایبری و محدودیت‌های دسترسی به پلتفرم‌های بین‌المللی

امارات در سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری پیشرو است، در حالی که عربستان، ترکیه و قطر به سرعت در حال پیشرفت و توسعه هستند. ایران با چالش‌های ساختاری و محدودیت‌های بین‌المللی مواجه است.

جدول 3. مقایسه سرمایه‌گذاری و زیرساخت‌های عربستان سعودی با کشورهای منطقه

	کشور	سرمایه‌گذاری و زیرساخت‌ها
1	عربستان	سرمایه‌گذاری گسترده در شهرهای هوشمند  مانند NEOM و The Line؛
		جذب شرکت‌های بین‌المللی مانند AWS و مایکروسافت برای ایجاد مراکز داده
2	امارات متحده عربی	توسعه شهر هوشمند دوبیو پروژه‌هایی مانند Masdar City
		میزبانی مراکز داده غول‌های فناوری مانندگوگل کلود( (google cloud و اوراکل(28).
3	قطر	تمرکز بر توسعه قابلیت‌های قوی مرکز داده و زیرساخت دیجیتال متمرکز
		تلاش برای ارتقای خود به عنوان مرکز منطقه‌ای هوش مصنوعی و خدمات فناوری؛
4	ترکیه	توسعه زیرساخت  های فضای مجازی و هوش مصنوعی از طریق مشارکت دولت و شرکت‌های فناوری بین‌المللی.
		رویکرد زیرساختی ترکیه ترکیبی از ابتکارات بخش دولتی و خصوصی است؛
		عضویت در ناتو و دسترسی به استانداردهای فناوری غربی.
5	ایران	تمرکز بر توسعه شبکه ملی اطلاعات و محدودیت در دسترسی به خدمات بین‌الملل؛
		سرمایه‌گذاری در مراکز داده داخلی ولی با چالش‌های فنی و مالی بسیار.

امارات و عربستان، قطر و ترکیه در جذب سرمایه‌گذاری خارجی موفقتر بودند، در حالی که ایران به دلیل تحریم‌ها و محدودیت‌ها، بیشتر بر منابع داخلی تکیه دارد.

جدول شماره 4. مقایسه تحقیق و توسعه عربستان سعودی با کشورهای منطقه

ردیف	کشور	تحقیق و توسعه
1	عربستان سعودی	تأسیس دانشگاه فناوری ملک عبدالله (KAUST) با تمرکز بر هوش مصنوعی؛
		مشارکت با شرکت‌های بین‌المللی برای انتقال فناوری.
2	امارات متحده عربی	ایجادمراکز تحقیقاتی مانند دانشگاه هوش مصنوعی محمد بن زاید(MBZUAI)؛
		همکاری با دانشگاه های معتبر جهانی مانند MIT و آکسفورد.
3	قطر	تاکید بر مؤسسات دانشگاهی و مراکز تحقیقاتی تحت حمایت دولت؛
		استراتژی تحقیق و توسعه قطر بر کاربردهایی متمرکز است که با اولویت‌های ملی همسو هستند.
4	ترکیه	ایجاد یک اکوسیستم تحقیق و توسعه توزیع‌شده‌تر مبتنی بر همکاری دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقیقاتی و شرکت های خصوصی؛
		ایجاد چارچوبی برای هماهنگی بین نهادهای تحقیقاتی در جهت همسویی با اهداف ملی.
5	ایران	وجود دانشگاه‌های قوی مانند شریف و تهران در حوزه هوش مصنوعی و متخصصان توانمند؛
		کمبود بودجه و امکانات برای تحقیقات پیشرفته.

امارات با جذب استعدادهای جهانی و همکاری با مراکز بین‌المللی پیشتاز است. عربستان سعودی، قطر، ترکیه و ایران بیشتر بر منابع داخلی تکیه دارند.

جدول شماره 5. مقایسه استارتاپ ها و نوآوری عربستان سعودی با کشورهای منطقه

ردیف		استارتاپ ها و نوآوری
1	عربستان سعودی	رشد سریع اکوسیستم استارتاپی با حمایت صندوق سرمایه‌گذاری عمومی(PIF)؛
		برنامه‌هایی مانند LEAP برای جذب استارتاپ‌های فناوری.
2	امارات متحده عربی	دوبی به عنوان قطب استارتاپ‌های منطقه با برنامه‌هایی مانند شتاب‌دهنده‌های آینده دبی(Dubai Future Accelerators)؛
		ارائه تسهیلات ویژه برای شرکت‌های فناوری.
3	قطر	اکوسیستم استارتاپی قطر در زمینه هوش مصنوعی و فضای مجازی نسبتاً نوپا است؛
		دولت با ابتکارسرمایه‌گذاری‌ صندوق ثروت ملی، منابع قابل توجهی را برای استارتاپ‌های هوش مصنوعی فراهم کرده است.
4	ترکیه	اکوسیستم استارتاپی ترکیه متنوع واز بازار داخلی بزرگ‌تر و فرهنگ کارآفرینی تثبیت‌شده‌تری بهره می‌برد.
		استارتاپ‌های ترکیه در زمینه‌های فین‌تک، تجارت الکترونیک و برنامه‌های امنیت سایبری در سطح بسیار خوبی است.
5	ایران	وجود استارتاپ‌های موفق مانند اسنپ و دیجی‌کالا، اما با چالش‌های مالی و محدودیت‌های بین‌المللی؛
		کمبود حمایت دولتی در مقایسه با رقبا.

امارات و عربستان، قطر و ترکیه از نظر حمایت از استارتاپ‌ها و جذب سرمایه‌گذاری پیشرفته‌ترند، در حالی که ایران با وجود استعدادهای داخلی، با موانع خارجی مواجه است.

در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه، عربستان در زمینه توسعه زیست بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی، با کشورهای قطر، امارات متحده عربی، ترکیه و ایران در رقابت است(29). قطر و امارات متحده عربی برنامه‌های مشابهی برای توسعه فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی دارند. قطر با اجرای برنامه‌های «قطر 2022» و «چشم‌انداز قطر 2030»، به دنبال توسعه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و استفاده از هوش مصنوعی در بخش‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی است. امارات متحده عربی نیز با برنامه «استراتژی هوش مصنوعی امارات» که در سال 2017 معرفی شد، به دنبال تبدیل شدن به یک پیشرو در زمینه هوش مصنوعی در منطقه است. این برنامه شامل توسعه زیرساخت‌های لازم برای هوش مصنوعی، ایجاد یک اکوسیستم برای نوآوری و سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه است(30). ترکیه و ایران با تکیه بر نیروی انسانی متخصص تلاش می‌کنند در فضای رقابتی باقی بمانند، اما چالش‌های اقتصادی و سیاسی مسیر آنها را دشوار کرده است  در ایران، برنامه‌های مختلفی برای توسعه فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی در حال اجراست. «نقشه جامع علمی کشور» و «برنامه توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات» از جمله برنامه‌های مهم در این زمینه هستند. ایران نیز به دنبال توسعه زیرساخت‌های لازم برای هوش مصنوعی و استفاده از آن در بخش‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی است(31). در یک مقایسه کلی، عربستان سعودی، قطر، امارات متحده عربی و ایران، همگی در حال تلاش برای توسعه زیست بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی هستند. هر یک از این کشورها با توجه به شرایط و اولویت‌های خود، برنامه‌های متفاوتی را اجرا می‌کنند. عربستان با توجه به منابع مالی گسترده و برنامه‌های بلندپروازانه، پتانسیل تبدیل شدن به یک قطب مهم در این زمینه را دارد.

کتابشناسی

1) Jacobides, M.G.(2018),Towards a theory of ecosystems, Strategic management journal, 39(8),2255-2276 ,  https://doi.org/10.1002/smj.2904

2)Saudi Vision 2030( 2025). National Transformation Program, Available for https://www.vision2030.gov.sa/en/explore/programs/national-transformation-program

3) حاجی زاده، سیروس . (1401)، جایگاه سند 2030 در چشم‌انداز توسعه‌ای عربستان سعودی. مطالعات سیاسی جهان اسلام، 11(1)، 71- 101،  doi: 10.30479/psiw.2022.11591.2632

4) Ottaway, D. (2009). The King and Us: U.S.-Saudi Relations in the Wake of 9/11. Foreign Affairs, 88(3), 121–131. http://www.jstor.org/stable/20699567

5) آدمی، علی و مشتاقی، الله کرم . (1399). الگوهای سیاست خارجی عربستان سعودی بر اساس سند چشم‌انداز 2030، مطالعات بنیادین و کاربردی جهان اسلام، 2(5)، 100-130، قابل بازیابی از https://journal.iiwfs.com/article_120761.html

6) Digital policy alert (2022),  Saudi Arabia: Opened consultation on Saudi Data & AI Authority Draft , Available for https://digitalpolicyalert.org/event/14015-opened-consultation-on-sdaia-draft-ai-ethics-principles

7) Ziad Memish, Z.M.; Altuwaijri, M.M.;  Almoeen, A.H.;  Enani, S.M.(2021), The Saudi Data & Artificial Intelligence Authority (SDAIA) Vision: Leading the Kingdom’s Journey toward Global Leadership, Journal of Epidemiology and Global Health 11(2), 140-142, DOI: 10.2991/jegh.k.210405.001

8) کیان خواه، احسان (1398)، مقاله پژوهشی:چالش‌های راهبردی حکمرانی با گسترش فضای سایبر، امنیت ملی، 9(34) 153-174، قابل بازیابی از https://ns.sndu.ac.ir/article_869.html

9) فیروزآبادی، سید ابوالحسن و همکاران(۱۳۹۹)، درآمدی بر حکمرانی فضای مجازی، تهران: دانشگاه امام صادق (ع) و مرکز ملی فضای مجازی

10) محمدی، حافظ (1400)، مطالعه تطبیقی شاخص‌های حکمرانی سایبری در کشورهای جهان، فصلنامه حکمرانی متعالی، 3(1) ، قابل بازیابی از https://civilica.com/doc/1540883

11) زاویه(1404)، امارات متحده عربی کشوری پیشگام در تحول دیجیتال: مروری بر سیاست‌ها و اقدامات کلیدی، قابل بازیابی از https://zaviehmag.ir/articles/%d8%a7%d9%85%d8%a7%d8%b1%d8%a7%d8%aa-%d9%85%d8%aa%d8%ad%d8%af%d9%87-%d8%b9%d8%b1%d8%a8%db%8c-%da%a9%d8%b4%d9%88%d8%b1%db%8c-%d9%be%db%8c%d8%b4%da%af%d8%a7%d9%85-%d8%af%d8%b1-%d8%aa%d8%ad%d9%88%d9%84/

12) NEOM(2022), OUR VISION, Available for https://www.neom.com/en-us/about

13) AWS News Blog Team(2021),Top Announcements of AWS re:Invent 2021, Avaialble for https://aws.amazon.com/blogs/aws/top-announcements-of-aws-reinvent-2021/

14) Vinuesa, R.;  Azizpour, H.  Leite,L. &  Balaam, M.(2020), The role of artificial intelligence in achieving the Sustainable Development Goals, Nature Communications, 11(1),233, DOI:10.1038/s41467-019-14108-y

15) Vinuesa R, Azizpour H, Leite I, Balaam M, Dignum V, Domisch S, Felländer A, Langhans SD, Tegmark M, Fuso Nerini F. The role of artificial intelligence in achieving the Sustainable Development Goals. Nat Commun. 2020 Jan 13;11(1):233. doi: 10.1038/s41467-019-14108-y. PMID: 31932590; PMCID: PMC6957485.

16) OECD (2019), Development Co-operation Report 2019: A Fairer, Greener, Safer Tomorrow, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/9a58c83f-en, Available for https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2019/12/development-co-operation-report-2019_8cdc520b/9a58c83f-en.pdf

17)Lucy Ingham (2017),Hanson Robotics: Bringing AI Development to the Masses, Verdict AI, Issue 2, Avaialble for https://verdict-ai.nridigital.com/verdict_ai_dec17/hanson_robotics_bringing_ai_development_to_the_masses

18)Saudi vision 2030(2024),Health Sector Transformation Program, Annual Report 2024, available for file:///C:/Users/asus/Downloads/en-annual-report-vision2030-2024.pdf

19) Ministry of Health of Saudi Arabia(2025), Saudization of Health Professions, Available for https://www.moh.gov.sa/en/Ministry/MediaCenter

20) Al-Rasheed,Madawi (2008). Kingdom Without Borders: Saudi Arabia's Political, Religious, and Media Frontiers, New York, Columbia Univer- sity Press.

21) اختیاری امیری، رضا، دهرویه، عباس  (1400). چالش های داخلی عربستان در پیشبرد سند چشم انداز 2030 در چارچوب نظریه دولت توسعه‌ای،  فصلنامه روابط خارجی، 13(1)، 113-146، قابل بازیابی از https://frqjournal.csr.ir/article_138409.html

22) Central Statistical Organization (2024),The Central Bureau of Statistics launched the yearbook 2021-2022, Available for https://cso-ye.org/storage/2024/02/%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%86%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%86%D9%88%D9%8A-%D9%84%D9%84%D8%A3%D8%AD%D8%B5%D8%A7%D8%A1-2021-2022-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D8%A7%D9%81%D8%B8%D8%A7%D8%AA.pdf

23) The Public Investment Fund, PIF (2023), Annual Report 2023, Invested in better, Available for file:///C:/Users/asus/Downloads/PIF-2023-Annual-Report-EN.pdf

24) FALQs: AI Regulations in the Gulf Cooperation Council Member States – Part Two. (2024, December). In Custodia Legis, Library of Congress. https://blogs.loc.gov/law/2024/12/falqs-ai-regulations-in-the-gulf-cooperation-council-member-states-part-two/

25) Qatar's AI landscape: A focus on data centres and aligning regulation with the US and the EU. (2024, November 26). Asia House. https://www.asiahouse.org/research-analysis/qatars-ai-landscape-a-focus-on-data-centres-and-aligning-regulation-with-the-us-and-the-eu

26) The National Artificial Intelligence Strategy 2024-2025 Action Plan. (2024, September 2). Mondaq. https://www.mondaq.com/turkey/new-technology/1510756/the-national-artificial-intelligence-strategy-2024-2025-action-plan

27) The Turkey National Artificial Intelligence Strategy (2021-2025). (2024, October 28). Digital Watch Observatory. https://dig.watch/resource/the-national-artificial-intelligence-strategy-2021-2025

28) Government of Dubai (2025), DUBAI AI LAB STRATEGY, Available for https://www.digitaldubai.ae/initiatives/ai-lab

29) فردوسی پور، مجتبی(1402)، چشم انداز طرح توسعه اقتصادی 2030 عربستان سعودی، قابل بازیابی از https://www.ipis.ir/portal/bookview1/723386/%DA%86%D8%B4%D9%85-%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B2-%D8%B7%D8%B1%D8%AD-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D9%87-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C-2030-%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%DB%8C

30) The United Arab Emirates'Government portal)2024(.UAE National Strategy for Artificial Intelligence 2031, https://u.ae/en/about-the-uae/strategies-initiatives-and-awards/strategies-plans-and-visions/government-services-and-digital-transformation/uae-strategy-for-artificial-intelligence

31) نقشه جامع علمی کشور ایران»، منتشر شده در وب‌سایت رسمی «شورای عالی انقلاب فرهنگی ایران».

32) Ali Noureddine, A. (2024), Economy of Saudi Arabia, Edited by Erik Prins, Available for https://fanack.com/saudi-arabia/economy-of-saudi-arabia