مفاخر و رهبران تصوف در آفریقای جنوبی

مفاخر و رهبران تصوف در آفریقای جنوبی

نویسنده : علی نصیری

ویرای : دانشنامه ملل

تاریخ تصوف در آفریقای جنوبی با نام و یاد چهره‌هایی گره خورده است که نه‌تنها در ساحت معنوی، بلکه در عرصه‌های اجتماعی، آموزشی و فرهنگی نیز اثرگذار بوده‌اند. رهبران صوفیه در این سرزمین نقش مضاعفی ایفا کرده‌اند: از یک‌سو حافظ سنت‌های طریقتی و اخلاقی اسلام در محیطی استعماری و چندفرهنگی بودند، و از سوی دیگر، به‌عنوان کارگزاران اجتماعی، در حفظ هویت مسلمانان غیراروپایی نقش‌آفرینی کردند [1].

نخستین چهرهٔ شناخته‌شده در این تاریخ، شیخ یوسف المکاساری (1665–1699م) است؛ عالم و صوفی اهل اندونزی که پس از تبعید توسط استعمار هلند به کیپ‌تاون آمد. او در قریهٔ فاولز ساکن شد و با ارشاد بردگان و آزادشدگان مسلمان، نخستین جماعت صوفیانه را در جنوب آفریقا بنیان نهاد [2]. آموزه‌های او در باب زهد، مقاومت در برابر ستم، و «اسلام مردمی» بعدها به شالودهٔ تصوف دریایی (Oceanic Sufism) در منطقه بدل شد. آرامگاهش در فاولز، امروزه نه‌تنها زیارتگاهی برای مسلمانان، بلکه نمادی ملی از مقاومت معنوی در برابر استعمار است [3].

در مرحلهٔ دوم گسترش تصوف، با ورود مهاجران مسلمان از هند در سدهٔ نوزدهم، رهبران جدیدی ظهور کردند که تصوف را با سازمان‌دهی و نهادسازی پیوند زدند. برجسته‌ترین آنان حضرت صوفی صاحب بود که در سال ۱۸۹۵م از هند به آفریقای جنوبی آمد. وی با برخوردی کاریزماتیک و روحیه‌ای اصلاح‌گرانه، در مدت شانزده سال اقامتش بیش از دوازده مرکز اسلامی، جماعت‌خانه، یتیم‌خانه و مدرسه در شهرهای نیوکاسل، ورولام، لیدی‌اسمیت و ریورساید بنیان نهاد [4]. گفته می‌شود صوفی صاحب از طریق کرامت، رفتار مهربان و شفا دادن بیماران نفوذ معنوی عمیقی یافت و به «پیر بزرگ آفریقای جنوبی» شهرت پیدا کرد [5].

میراث اجتماعی و نهادی صوفی صاحب پس از درگذشت او (۱۹۱۱م) توسط شاگردان و جانشینانش تداوم یافت. در کیپ‌تاون، سلسلهٔ سجاده‌نشینان از حضرت شاه مولانا عبدالطیف (۱۹۰۵–۱۹۱۶) آغاز شد و پس از او به حضرت شاه محمد یوسف (۱۹۱۶–۱۹۳۷)، حضرت شاه امام عبدالکریم قاضی (۱۹۳۷–۱۹۸۷) و در نهایت حضرت امام عبداللطیف قاضی (از ۱۹۸۷ تاکنون) رسید [6]. این تداوم نسلی، نشان‌دهندهٔ نهادینه‌شدن خانقاه‌ها و مشروعیت معنوی جانشینی در میان صوفیان آفریقای جنوبی است.

در دربن و ریورساید نیز جانشینان صوفی صاحب چون حضرت شاه عبدالعزیز صوفی و حضرت شاه محمود سعید صوفی نقش مهمی در مدیریت مراکز دینی و حفظ زیارتگاه‌های تاریخی ایفا کردند [7]. مزار صوفی صاحب در ریورساید، که در کنار اقیانوس هند واقع شده، امروزه یکی از مراکز زیارتی مهم مسلمانان و حتی غیرمسلمانان است. این مکان، افزون بر بُعد معنوی، دارای کارکرد فرهنگی و گردشگری است و در کنار آن مسجد و موزه‌ای برای نگهداری آثار شخصی او ساخته شده است [8].

از دیگر مفاخر تصوف در این کشور می‌توان به حضرت بادشا پیر اشاره کرد که از یاران نزدیک صوفی صاحب بود و پس از مرگش، مزار او به دستور صوفی صاحب آباد شد. روایت‌های شفاهی مسلمانان دربن از کرامات و نفوذ روحانی بادشا پیر سخن می‌گویند و هر ساله در مراسم «اورسی شریف» یاد او گرامی داشته می‌شود [9].

رهبران صوفیانهٔ آفریقای جنوبی تنها محدود به طریقت قادریه نبوده‌اند. طریقت چشتیه و بریلوی نیز رهبران برجسته‌ای در سدهٔ بیستم به خود دید. در میان بریلوی‌ها، عالمانی چون مولانا عبدالرشید قادری و مولانا یوسف رضوی با تأسیس مدارس دینی، نقش مهمی در تثبیت شبکه‌های آموزشی و تربیت امامان محلی ایفا کردند [10]. از سوی دیگر، دئوبندی‌های صوفی‌گرا چون مولانا محمد ذکریا کاندلوی نیز در ایجاد حوزه‌های علمیه در خاوتنگ مؤثر بودند، هرچند رویکردشان بیشتر فقهی و تعلیمی بود تا عرفانی [11].

ویژگی مهم رهبران تصوف در آفریقای جنوبی، پیوند میان معنویت و خدمت اجتماعی است. آنان نه‌تنها به ارشاد و ذکر می‌پرداختند، بلکه با تأسیس مراکز خیریه، پخش غذای رایگان (نیازمندخانه‌ها) و کمک به آموزش فقرا، الگوی «تصوف اجتماعی» را تحقق بخشیدند [12]. در دوران آپارتاید، این خانقاه‌ها پناهگاه مسلمانان غیرسفیدپوست بودند و آموزه‌های صوفیانه چون «اخوت انسانی» و «عدالت الهی» به ابزاری معنوی برای مقاومت در برابر تبعیض بدل شد [13].

در کنار کارکرد اجتماعی، برخی از رهبران صوفیه در عرصهٔ ادبی و فرهنگی نیز اثرگذار بودند. حلقه‌های صوفیانهٔ دربن و کیپ‌تاون اشعار مذهبی و نعت‌خوانی‌هایی سرودند که با ترکیبی از زبان‌های اردو، مالایی و انگلیسی اجرا می‌شد و به نماد هویت چندفرهنگی مسلمانان بدل گردید [14].

به‌طور کلی، رهبران صوفیه در آفریقای جنوبی را می‌توان در سه نسل تاریخی دسته‌بندی کرد:

۱. پیشگامان تبعیدی (قرن ۱۷ و ۱۸) مانند شیخ یوسف المکاساری، که تصوف را وارد این سرزمین کردند؛

۲. نهادسازان (قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰) مانند حضرت صوفی صاحب و جانشینان او، که طریقت‌ها را در قالب مؤسسات دینی تثبیت نمودند؛

۳. رهبران معاصر (قرن ۲۱) که در کنار حفظ سنت‌ها، با چالش‌های نوین مدرنیت، رسانه و چندفرهنگی شدن جامعه روبه‌رو هستند.

میراث این رهبران موجب شد تصوف در آفریقای جنوبی از سطح تجربه‌ای فردی فراتر رود و به نهادی اجتماعی، آموزشی و فرهنگی با نفوذ پایدار در جامعهٔ مسلمانان تبدیل شود.

منابع

1. Bangstad, S. (2007). South African Muslims: History and identity. Cape Town: HSRC Press.
2. Amien, F. (2014). Cape Muslim heritage and Sufi traditions. Cape Town.
3. Vahed, G., & Jeppie, S. (2005). Muslims in South Africa: Political and cultural history. Durban: University of KwaZulu-Natal Press.
4. Joyce, R. (2010). Sufism in South Africa. Cape Town.
5. Moosa, E. (2011). Muslim communities in South Africa. Cape Town.
6. Tayob, A. (1999). Islam in South Africa: Mosques, Imams and Sermons. Gainesville.
7. Sufi.co.za. (n.d.). Official Sufi Heritage in South Africa.
8. امینی‌پیوندی، محمدرضا. (۱۳۹۲). اسلام و مسلمانان در آفریقای جنوبی. تهران.
9. صوفی، عارف. (۱۳۹۸). «جریان‌های صوفیانه در جنوب آفریقا». فصلنامه مطالعات آفریقایی، ۲(۳): ۴۱–۶۸.
10. Vahed, G. (2013). Religion and Cultural Hybridity among South African Muslims. Durban.
11. Ahmed, S. (2020). Women and Sufism in South Africa. Johannesburg.
12. Tayob, A. (2015). Islamic Education and Society in South Africa. Cape Town.
13. Bangstad, S. (2014). Race, Religion and Resistance in Apartheid South Africa. London: Routledge.
14. Amien, F. (2019). Oral Traditions and Sufi Poetry in Cape Town. Cape Town University Press.