ایرانیان مقیم آفریقای جنوبی

ایرانیان مقیم آفریقای جنوبی کوچک‌ترین اما فعال‌ترین دیاسپورای ایرانی در قارهٔ آفریقا به‌شمار می‌روند. بنا بر گزارش رسمی وزارت امور خارجه (۱۴۰۲)، حدود دو‌هزار‌و‌چهارصد نفر از شهروندان ایرانی در این کشور زندگی می‌کنند. تمرکز جمعیتی آن‌ها در شهرهای ژوهانسبورگ، پرتوریا، کیپ‌تاون و دوربان است. این جامعه در دهه‌های اخیر با حفظ هویت ایرانی‌ـ‌اسلامی خود، در معرفی مؤلفه‌های فرهنگی ایران در کشور میزبان نقش‌آفرین بوده و از سوی محافل علمی به عنوان نمونه‌ای از یک «دیاسپورای اخلاقی» (Ethical Diaspora) معرفی شده است.

پیشینهٔ تاریخی

رد پای ایرانیان در آفریقای جنوبی به اوایل دههٔ ۱۳۲۰ش بازمی‌گردد؛ زمانی که رضا شاه پهلوی در تبعید در ژوهانسبورگ اقامت داشت و در همان‌جا درگذشت. طی دهه‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ش و در پی همکاری‌های نفتی و صنعتی میان ایران و رژیم آپارتاید، گروه کوچکی از کارشناسان ایرانی در صنایع نفت و گاز این کشور مشغول شدند. در ساختار طبقاتی آپارتاید، آنان به‌عنوان «سفیدپوست آسیایی» طبقه‌بندی شدند و از امتیازات کاری ویژه بهره‌مند بودند.

پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ش و قطع مناسبات با رژیم آپارتاید، این جمعیت موقتاً به ایران بازگشت؛ اما پس از لغو آپارتاید و برقراری روابط دیپلماتیک رسمی میان جمهوری اسلامی ایران و دولت نلسون ماندلا در ۱۹۹۴م، موج دوم مهاجرت شکل گرفت. در این مرحله، دانشجویان، بازرگانان و مهندسان ایرانی با هدف بهره‌گیری از ظرفیت‌های نوپدید اقتصادی و دانشگاهی به آفریقای جنوبی وارد شدند. به گفتهٔ پژوهشگران روابط ایران و آفریقای جنوبی، پیوند دو کشور از آغاز بر سه محور استوار بوده است: همکاری انرژی، حمایت سیاسی متقابل در جنبش عدم تعهد، و توسعهٔ تعاملات فرهنگی. این تعاملات، زمینهٔ حضور مستمر ایرانیان در آفریقای جنوبی را فراهم کرده است.

جمعیت و پراکندگی

بر اساس داده‌های وزارت امور خارجه و شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور، جمعیت ایرانیان مقیم در دههٔ ۱۳۷۰ حدود هزار نفر بود و تا سال ۱۴۰۲ به بیش از دو‌هزار‌و‌چهارصد نفر رسید. توزیع آنان عبارت است از: ژوهانسبورگ ۱۱۰۰ نفر، کیپ‌تاون ۱۰۰۰ نفر، پرتوریا ۲۰۰ نفر و سایر شهرها ۱۰۰ نفر. جامعهٔ ایرانی ترکیبی از گروه‌های اقتصادی، علمی و فرهنگی است: صاحبان شرکت‌های بازرگانی، فعالان صنایع‌دستی و فرش، پزشکان، استادان دانشگاه، دانشجویان، مهندسان، و خلبانان.

جمعیت کوچکی از ایرانیان آفریقایی‌الاصل موسوم به «شانگانی‌ها» نیز در استان‌های جنوبی ایران زندگی می‌کنند که ریشهٔ آنان به حضور تاریخی سیاهان تسونگا از آفریقای جنوبی در دورهٔ صفویه و قاجار بازمی‌گردد. این پیوند تاریخی بُعد فرهنگی خاصی به رابطهٔ دو کشور بخشیده است.

فعالیت‌های اقتصادی

فعالیت اقتصادی ایرانیان عمدتاً در حوزه‌های صادرات و واردات کالا، فرش، و خدمات فنی متمرکز است. شماری از آنان در شرکت‌های بزرگ همچون ام.تی.آن(MTN)، ساسول(Sasol) و نوکیا(Nokia) اشتغال دارند. مرکز تجاری ایران در پرتوریا (تأسیس ۱۴۰۳ش) به‌عنوان نهادی تسهیل‌گر، مأمور هماهنگی میان بازرگانان ایرانی و نهادهای اقتصادی آفریقای جنوبی است.

طبق گزارش «Iran-Africa Relations» (Lob 2024)، دیاسپورای ایرانی به‌ویژه در حوزهٔ انرژی و کالاهای فناورانه، نقش واسطه‌ای در گسترش مبادلات غیرمستقیم ایران و آفریقای جنوبی ایفا کرده است. محدودیت‌های ناشی از تحریم بانکی باعث شده مبادلات مالی از طریق صرافی‌ها و شبکه‌های شخصی انجام گیرد. با وجود این، ثبات نسبی اقتصادی آفریقای جنوبی فرصت مناسبی برای حضور شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی ایجاد کرده است.

فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی

بر اساس گزارش سیاستی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (۱۴۰۳)، رایزنی فرهنگی ایران در پرتوریا مهم‌ترین محور فعالیت‌های فرهنگی ایرانیان مقیم است. این نهاد سالانه برنامه‌هایی مانند جشن نوروز، شب شعر حافظ و سعدی، هفتهٔ فیلم ایرانی، و مسابقات ورزشی را برگزار می‌کند.

«کانون ایرانیان مقیم آفریقای جنوبی» که حدود دو دهه پیش تأسیس شده، ضمن برگزاری برنامه‌های خیریه و ورزشی، در تقویت پیوند اجتماعی میان خانواده‌های ایرانی نقش محوری دارد. همچنین، «انجمن دوستی ایران و آفریقای جنوبی» (تأسیس ۱۳۹۵ش) به‌عنوان سازمانی مردم‌نهاد (NGO)، در ترویج دیپلماسی عمومی (Public Diplomacy) و ارتباطات علمی میان دو کشور فعال است. طبق مصاحبهٔ رسمی رایزن فرهنگی ایران در پرتوریا (2023)، برنامه‌های مشترک فرهنگی با همکاری دانشگاه‌های پرتوریا و استلن‌بوش و مراکز اسلامی محلی برگزار می‌شود و ایرانیان در مناسبت‌های مذهبی مانند رمضان و محرم مشارکت دارند.

وضعیت دینی

جامعهٔ ایرانیان مقیم از نظر اعتقادی ناهمگون است. بخشی از دیپلمات‌ها و خانواده‌های مذهبی در مراسم دینی فعال‌اند، در حالی‌که نسل جوان‌تر گرایش سکولار دارد. مراکز اسلامی شیعی در پرتوریا و ژوهانسبورگ محل برگزاری نماز جماعت و مراسم عاشورا و عید فطر هستند. کاهش نسبی مشارکت نسل دوم در این مراسم ناشی از فاصلهٔ نسلی و تأثیر فضای رسانه‌ای جامعهٔ میزبان است.

چالش‌ها

امنیت و اقتصاد

ناامنی شهری، سرقت و جرایم سازمان‌یافته در ژوهانسبورگ و پرتوریا موجب افزایش هزینهٔ زندگی و اجبار خانواده‌ها به سکونت در مناطق حفاظت‌شده شده است (20). از سوی دیگر، نوسان نرخ ارز و هزینه‌های بالای حمل‌ونقل بر فعالیت تجاری ایرانیان تأثیر منفی دارد (21).

فرهنگی و هویتی

مطالعات دربارهٔ نسل دوم ایرانیان مهاجر نشان می‌دهد تسلط آنان بر زبان فارسی کاهش یافته است (22). بسیاری از خانواده‌ها در خانه به زبان انگلیسی تکلم می‌کنند و نسل جوان کمتر با شعر و ادبیات فارسی آشناست. این وضعیت، خطر گسست هویتی را افزایش داده است (23).

اجتماعی

اختلاف دیدگاه‌های سیاسی و مذهبی گاه باعث فاصله‌گیری خانواده‌ها از یکدیگر می‌شود. پژوهش موسوی‌زارع (1388) نشان می‌دهد رسانه‌های اجتماعی نقش دوگانه‌ای در همبستگی و واگرایی دیاسپورای ایرانی ایفا می‌کنند (24).

فرصت‌ها و ظرفیت‌ها

رویکرد مثبت دولت آفریقای جنوبی نسبت به ایرانیان و وجود ارزش‌های مشترک مانند حمایت از عدالت و مخالفت با استعمار، زمینهٔ همکاری فرهنگی را تقویت کرده است (25).

پژوهش MEARI (2025) و گزارش Rasanah (2022) تأکید دارند که دیاسپورای ایرانی می‌تواند به ابزار دیپلماسی نرم (Soft PowerSoft Power) جمهوری اسلامی ایران در قارهٔ آفریقا تبدیل شود، مشروط به سازماندهی شبکه‌ای و پیوند با نهادهای داخلی (26)(27).

همچنین، همکاری دانشگاه‌های ایران و آفریقای جنوبی در زمینه‌های معدن، محیط‌زیست و انرژی تجدیدپذیر، ظرفیت انتقال دانش و تجربه را میان دو کشور افزایش داده است (28).

پیشنهادات سیاستی

ره‌نگاشت سیاستی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (۱۴۰۳) چند محور عملیاتی پیشنهاد کرده است (14):

1.    ایجاد شبکهٔ ارتباطی میان مرکز تجاری ایران و تجار ایرانی مقیم برای تسهیل تجارت دوجانبه.

2.    حمایت مالی و رسانه‌ای از انجمن دوستی ایران و آفریقای جنوبی جهت برگزاری رویدادهای مشترک.

3.    تأسیس «خانهٔ ایران» در کیپ‌تاون برای معرفی فرهنگ و صنایع‌دستی ایران.

4.    طراحی دوره‌های آموزش زبان فارسی برای نسل دوم مهاجران با پشتیبانی مرکز آموزش زبان فارسی.

5.    برگزاری کمپ‌های آموزشی خانواده‌محور دربارهٔ مهارت‌های ارتباطی و سبک زندگی ایرانی–اسلامی.

جمع‌بندی

جامعهٔ ایرانیان مقیم آفریقای جنوبی، با وجود جمعیت اندک، نقشی فراتر از اندازهٔ عددی خود در دیپلماسی فرهنگی ایران ایفا می‌کند. ویژگی‌های کلیدی این دیاسپورا عبارت‌اند از: پایبندی اخلاقی، عدم درگیری سیاسی، و حضور مؤثر در حوزه‌های علمی و فرهنگی.

اگر سیاست‌گذاران فرهنگی و اقتصادی ایران از ظرفیت‌های این جامعه به‌صورت سازمان‌یافته بهره ببرند، ایرانیان مقیم آفریقای جنوبی می‌توانند در آینده به عنوان بازوی نرم دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در قارهٔ آفریقا مطرح شوند (29).

منابع

(1) وزارت امور خارجهٔ جمهوری اسلامی ایران. (۱۴۰۲). گزارش آماری ایرانیان خارج از کشور. https://iranian.mfa.ir/files/mfairanian/Amar.pdf

(2) Cohen, R. (2008). Global Diasporas: An Introduction. Routledge.

(3) گزارش سیاستی ایرانیان مقیم در آفریقای جنوبی. (۱۴۰۳). سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی.

(4) Onderco, M. (2016). “A Battle of Principles: South Africa’s Relations with Iran.” Commonwealth & Comparative Politics, 54(2), 252-267. https://doi.org/10.1080/14662043.2016.1151168

(5) Karimi, Z. (2023). Locating Iranian Diasporas in Fifty Years of Academic Research. DOI:10.1080/19436149.2023.2256143

(6) Moshirzadeh, H. (2022). IR in Iran and South Africa: A Comparative Study. University of Tehran.

(7) Rasanah Centre for Research & Studies. (2022). Iran’s Policy in Africa: Between Ideological Dimensions and Economic Enticement. https://rasanah-iiis.org

(8) شورای عالی ایرانیان خارج از کشور. (۱۴۰۱). آمار ایرانیان مقیم قاره آفریقا.

(9) Crush, J., & Williams, V. (2018). Migration in Southern Africa: Policy Perspectives. SAMP.

(10) Moghaddam, M. S. (2013). African Diaspora in Iran: Zar Ritual and African Cultural Influence. ASA Annual Meeting. SSRN 2237256.

(11) Lob, E. (2024). A Political Economy Analysis of Changes and Continuities in Iran-Africa Relations. Florida International University.

(12) مقالهٔ «ظرفیت‌های فرهنگی و اقتصادی ایرانیان مقیم قارهٔ آفریقا.» (۱۴۰۲). پایگاه SID. https://www.sid.ir/paper/1008860/fa

(13) مقالهٔ «دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در آفریقای جنوبی.» (۱۴۰۲). انجمن سیاست‌پژوهی SPBA. https://www.spba.ir/article_183074.html

(14) همان. گزارش سیاستی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی.

(15) گفت‌وگوی رایزن فرهنگی ایران در پرتوریا. (2023). YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=LyOD7bUdTLY

(16) موسوی‌زارع، ح. (۱۳۸۸). «ایرانیان خارج از کشور و رسانه.» فصلنامه رواق اندیشه. https://hawzah.net/fa/Article/View/82413

(17) نگاهی به آفریقای جنوبی. (۱۳۸۴). نشریه حوزه. https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4473/4484/34712

(18) Therme, C. (2022). “Iran’s Policy in Africa: Between Ideological Dimensions and Economic Enticement.” Rasanah.

(19) MEARI Report. (2025). Ties to Tehran: South Africa’s Democracy & Its Relationship with Iran. cisp.cachefly.net

(20-29) استفاده ترکیبی از منابع بالا و گزارش PDF سیاستی.