دیپلماسی فرهنگی آفریقای جنوبی

دیپلماسی فرهنگی در آفریقای جنوبی(South Africa’s Cultural Diplomacy) مجموعه‌ای از سیاست‌ها، برنامه‌ها و اقدامات است که با استفاده از ابزارهای فرهنگی و هنری—از جمله زبان، آموزش، سینما، گردشگری، میراث، رسانه و ورزش—تصویر بین‌المللی این کشور را شکل می‌دهد و به گسترش روابط و اعتماد میان ملت‌ها کمک می‌کند. این سیاست از پایان نظام آپارتاید (Apartheid) در سال ۱۹۹۴ آغاز شد و هدف آن بازسازی جایگاه کشور در جهان، پس از دهه‌ها انزوا و تحریم، از مسیر فرهنگ و گفت‌وگو بود.

پایهٔ نظری و اخلاقی این سیاست بر دو ستون استوار است: نخست، قدرت نرم (Soft Power) یعنی توان اثرگذاری از راه جذابیت و الگوگیری به‌جای اجبار، و دوم، اوبونتو (Ubuntu) که در زبان‌های بانتو به معنای «من هستم چون ما هستیم» است. اوبونتو، که در فلسفهٔ سیاسی و اجتماعی آفریقای جنوبی نقش محوری دارد، بر همبستگی انسانی، کرامت متقابل و وابستگی متقابل انسان‌ها تأکید می‌کند و به سیاست خارجی کشور بُعدی اخلاقی و انسانی می‌بخشد.

در این چارچوب، دیپلماسی فرهنگی تلاشی است برای تبدیل تجربهٔ تاریخیِ آشتی ملی، گذار صلح‌آمیز از تبعیض نژادی و ایجاد جامعه‌ای متنوع به روایت فرهنگیِ ملموس برای مخاطبان داخلی و خارجی. این روایت با عنوان «ملت رنگین‌کمان» (Rainbow Nation) شناخته می‌شود و از طریق هنر، میراث، موسیقی، رسانه و آموزش بازنمایی می‌گردد. سیاست فرهنگی کشور در سطح خارجی می‌کوشد این تصویر را با تجربهٔ زیستهٔ واقعی هم‌سو کند تا جذابیت فرهنگی به اعتماد، و اعتماد به همکاری تبدیل شود.

زمینهٔ تاریخی و حقوقی

گذار سیاسی در سال ۱۹۹۴ و تصویب قانون اساسی جدید در سال ۱۹۹۶ نقطهٔ عطفی در تاریخ آفریقای جنوبی بود. قانون اساسی نوین، که به‌طور گسترده‌ای از آن با عنوان «پیشرفته‌ترین متن حقوقیِ چندفرهنگیِ جهان جنوب» یاد می‌شود، ۱۱ زبان رسمی کشور را به رسمیت شناخت و اصول کرامت انسانی، برابری و آزادی را به‌عنوان مبانی نظام جدید تثبیت کرد. این ساختار زبانی و فرهنگی، علاوه بر کارکرد داخلی، بخشی از تصویر خارجی کشور را نیز شکل داده است. در سال ۲۰۲۳ با تصویب اصلاحیهٔ هجدهم قانون اساسی، زبان اشارهٔ آفریقای جنوبی (SASL) نیز به‌عنوان دوازدهمین زبان رسمی افزوده شد.

این معماری زبانی تأثیرات متعددی دارد: از یک‌سو، تنوع زبانی را در نظام آموزشی، رسانه‌ها و خدمات عمومی عینیت می‌بخشد، و از سوی دیگر، نشان می‌دهد که کشور نه‌فقط از نظر سیاسی بلکه از نظر فرهنگی نیز به فراگیری و همزیستی پایبند است. این فراگیری داخلی مبنای مشروعیت اخلاقی کشور در عرصهٔ بین‌المللی است و در سیاست خارجی با عنوان «تنوع در وحدت» (Unity in Diversity) تبلور می‌یابد . بر این اساس، کشوری که در داخل مرزهای خود عدالت و احترام به تنوع را رعایت می‌کند، در خارج از مرزها نیز به‌عنوان میانجی یا شریک قابل‌اعتماد شناخته می‌شود.

مبانی مفهومی

اوبونتو (Ubuntu) مفهومی بومی است که در فرهنگ‌های زبانیِ بانتو به معنای «انسانیت در پیوند با دیگران» به کار می‌رود. در سیاست خارجی آفریقای جنوبی، اوبونتو راهنمایی برای شیوهٔ تعامل با جهان است و دیپلماسی کشور را از رقابت و سلطه به سوی همکاری و درک متقابل هدایت می‌کند. در سفیدنامهٔ سیاست خارجی با عنوان Building a Better World: The Diplomacy of Ubuntu (2011)، اوبونتو به‌عنوان «چارچوب ارزشیِ راهنمای کنش خارجی» تعریف شده است. این سند دولت را به «ترویج کرامت، احترام، همدلی و گفت‌وگو» در روابط بین‌المللی موظف می‌سازد.

در کنار آن، مفهوم قدرت نرم (Soft Power) که نخستین بار جوزف نای (Joseph Nye) در دههٔ ۱۹۹۰ مطرح کرد، مبنای تحلیلی دیپلماسی فرهنگی کشور را تشکیل می‌دهد. قدرت نرم به توانایی یک کشور در شکل دادن به ترجیحات و نگرش‌های دیگران از راه جاذبه، ارزش‌ها و الگوگیری اشاره دارد. در آفریقای جنوبی، این دو مفهوم در کنار هم به کار گرفته می‌شوند: اوبونتو به‌عنوان منبع اخلاقی و فرهنگیِ قدرت نرم، و قدرت نرم به‌عنوان ابزار تحقق عملی اوبونتو در سیاست خارجی.

به بیان ساده، این سیاست بر زنجیره‌ای علّی استوار است: ارزش‌ها → اعتماد → اعتبار هنجاری → پذیرش پیام → نفوذ بی‌اجبار. هرگاه میان گفتار رسمی و رفتار عملی کشور هم‌خوانی وجود داشته باشد، ارزش‌های اخلاقی به اعتماد تبدیل می‌شوند و اعتماد زمینهٔ نفوذ و همکاری را فراهم می‌کند.

نهادها و ساختار اجرایی

مسئولیت هدایت و هماهنگی دیپلماسی فرهنگی بر عهدهٔ وزارت روابط بین‌الملل و همکاری‌ها (DIRCO) است، اما این وزارتخانه به‌صورت شبکه‌ای با دیگر نهادهای تخصصی همکاری می‌کند. مهم‌ترین این نهادها عبارت‌اند از:

1. گردشگری آفریقای جنوبیSouth African Tourism (SAT))، که مسئولیت بازاریابی مقصد گردشگری و معرفی جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی کشور را بر عهده دارد. این سازمان هر سال نمایشگاه بزرگ نمایشگاه مسافرتی ایندابا آفریقا (Africa’sTravel Indaba)را در دوربان برگزار می‌کند؛ رویدادی که به‌عنوان مهم‌ترین گردهمایی حرفه‌ای گردشگری در قاره شناخته می‌شود. بخش آموزشی آن، با عنوان BONDay (Business Opportunity Networking Day)، برای تبادل دانش و شبکه‌سازی میان فعالان گردشگری طراحی شده است.
2. Brand South Africa (Brand SA) که از سال ۲۰۰۲ به‌عنوان متولی «برندسازی ملی» فعالیت می‌کند. این نهاد وظیفهٔ هماهنگی پیام‌ها، پایش ادراک جهانی از کشور، و سنجش شاخص‌های مربوط به اعتبار ملی و جذابیت فرهنگی را بر عهده دارد ؛
3. National Film & Video Foundation (NFVF) که در سال ۱۹۹۹ تأسیس شد و مأموریت آن حمایت از تولید، توزیع و پژوهش در زمینهٔ فیلم و تلویزیون است. گزارش‌های رسمی این بنیاد نشان می‌دهد که صنعت فیلم آفریقای جنوبی علاوه بر ارزش اقتصادی، اثر اجتماعی و فرهنگی مهمی در تقویت تصویر کشور داشته است؛
4. صندوق میراث جهانی آفریقاAfrican World Heritage Fund (AWHF))، که از سال ۲۰۰۶ با همکاری دولت آفریقای جنوبی و یونسکو تأسیس شد و به‌عنوان مرکز «ردهٔ دوم» (Category 2 Centre) در شبکهٔ جهانی یونسکو فعالیت می‌کند. هدف این نهاد آموزش، مشاوره و پشتیبانی از کشورهای آفریقایی در زمینهٔ ثبت و حفاظت میراث جهانی است؛

در کنار این نهادها، سیاست‌های دیجیتال نیز نقش پشتیبان دارند. «سفیدنامهٔ سیاست یکپارچهٔ فناوری اطلاعات و ارتباطات» (2016) و «کمیسیون ریاست‌جمهوری دربارهٔ انقلاب صنعتی چهارم» (2019–2020) چارچوب‌هایی برای تولید محتوای دیجیتال، گسترش زیرساخت ارتباطی و تحلیل داده‌های ادراکی فراهم کرده‌اند.

عرصه‌های اصلی فعالیت

۱. گردشگری فرهنگی

دیپلماسی فرهنگی آفریقای جنوبی از گردشگری به‌عنوان ابزاری برای تجربهٔ مستقیم فرهنگ استفاده می‌کند. هدف، تبدیل «تماشای مقصد» به «زیستن در مقصد» است. در نمایشگاه Indaba، جاذبه‌های طبیعی با جشنواره‌ها، غذا، موسیقی و صنایع دستی ترکیب می‌شوند تا تجربه‌ای چندحسی برای بازدیدکنندگان فراهم گردد. این نوع تجربه، به‌ویژه برای گردشگران آفریقایی و منطقه‌ای، نقش مهمی در تکرار سفر و گسترش تصویر مثبت کشور دارد.

۲. میراث فرهنگی

میراث فرهنگی زبان مشترک اعتماد میان ملت‌هاست. مشارکت آفریقای جنوبی در پروژه‌های میراث جهانی و آموزش‌های تخصصی AWHF، شبکه‌ای از همکاری‌های قاره‌ای ایجاد کرده که علاوه بر حفاظت از آثار تاریخی، زمینه‌ساز تعامل فرهنگی میان دولت‌ها شده است.

۳. رسانه و پخش منطقه‌ای

شرکت MultiChoice Group با برندهای DStv، GOtv و Showmax یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌های رسانه‌ای در آفریقای زیرصحراست. پخش مشترک مسابقات ورزشی، سریال‌ها و مستندهای بومی در ده‌ها کشور، لحظات مشترکی پدید می‌آورد که به احساس نزدیکی فرهنگی میان ملت‌ها می‌انجامد.

۴. سینما و صنایع خلاق

سینما به‌عنوان آینهٔ جامعه و پنجره‌ای برای معرفی کشور عمل می‌کند. حمایت‌های NFVF از تولیدات داخلی و همکاری‌های بین‌المللی، به رشد صنعت فیلم و افزایش شناخت جهانی از مناظر و فرهنگ آفریقای جنوبی انجامیده است. شهرهای کیپ‌تاون و گائوتنگ از محبوب‌ترین مکان‌های فیلم‌برداری بین‌المللی در قاره هستند و هم‌تولیدی‌های سینمایی، علاوه بر جذب سرمایه، تصویر فرهنگی کشور را تثبیت می‌کنند.

۵. ورزش‌های بین‌المللی

ورزش ابزاری برای تقویت غرور ملی و نمایش توان سازمانی کشور است. میزبانی جام جهانی فوتبال ۲۰۱۰ نخستین تجربهٔ این نوع رویداد در قارهٔ آفریقا بود و تأثیر آن فراتر از عرصهٔ ورزش گسترش یافت. گزارش‌های «میراث ۲۰۱۰» (Legacy Reports) نشان می‌دهند که این رویداد موجب توسعهٔ زیرساخت‌های شهری، رشد گردشگری و افزایش اعتماد به ظرفیت مدیریتی کشور شد.

۶. دیپلماسی دیجیتال

با رشد فناوری‌های نوین، روایت فرهنگی کشور به فضای دیجیتال منتقل شده است. سفیدنامهٔ ۲۰۱۶ بر ایجاد پلتفرم‌های بومی و حمایت از تولیدکنندگان محتوای دیجیتال تأکید دارد. برنامهٔ «کمیسیون 4IR» نیز به بررسی نقش هوش مصنوعی، کلان‌داده و اینترنت اشیاء در توسعهٔ اقتصاد و فرهنگ دیجیتال می‌پردازد.

۷. میانجی‌گری منطقه‌ای

آفریقای جنوبی در بسیاری از مناقشات منطقه‌ای، از جمله در زیمبابوه و بوروندی، نقش تسهیل‌گر و میانجی داشته است. مشارکت در سازوکارهای اتحادیهٔ آفریقا (AU) و جامعهٔ توسعهٔ آفریقای جنوبی (SADC) سبب شده است که اعتبار هنجاری کشور در سطح قاره افزایش یابد و پیام‌های فرهنگی آن شنیدنی‌تر شود.

سازوکار اثرگذاری

دیپلماسی فرهنگی زمانی به نفوذ واقعی تبدیل می‌شود که جذابیت فرهنگی به اعتماد و سپس به همکاری منجر گردد. در آفریقای جنوبی، این فرایند بر چند حلقهٔ متوالی استوار است:

• هماهنگی گفتار و کردار (Legitimacy Alignment): هنگامی که ارزش‌هایی مانند کرامت، احترام متقابل و همزیستی که در اوبونتو بیان شده، در رفتار داخلی و خارجی کشور نیز بازتاب یابد، مشروعیت گفتار افزایش پیدا می‌کند؛
• تجربهٔ مستقیم و تکرارشونده (Repeated Exposure): تکرار مواجههٔ مثبت مخاطبان با محتوای فرهنگی، گردشگری یا ورزشی موجب شکل‌گیری «اثر هاله‌ای» می‌شود؛ یعنی تجربهٔ خوشایند در یک حوزه نگرش افراد را در دیگر حوزه‌ها نیز بهبود می‌بخشد ؛
• اعتبار هنجاری (Normative Credibility): موفقیت در میانجی‌گری‌های منطقه‌ای، مشارکت در پروژه‌های میراث و رویکرد چندجانبه‌گرایانه در سیاست خارجی، اعتماد به نیت کشور را افزایش می‌دهد؛
• حکمرانی تصویر و یادگیری داده‌محور (Image Governance): نهاد Brand South Africa با پایش مداوم ادراک جهانی و تحلیل داده‌ها، پیام‌های فرهنگی کشور را هماهنگ و اثربخشی آن‌ها را می‌سنجد. این رویکرد موجب می‌شود که تصمیم‌گیری‌ها به‌جای حدس، بر شواهد و داده‌های واقعی استوار باشد.

سنجش و ارزیابی

در ارزیابی دیپلماسی فرهنگی، شاخص‌های سنتی مانند تعداد رویدادها یا بازدیدکنندگان کافی نیستند. آفریقای جنوبی از رویکردی چندلایه استفاده می‌کند که سه سطح را شامل می‌شود:

• بروندادها (Outputs): شمار رویدادهای فرهنگی، آثار هنری، قراردادهای هم‌تولیدی، و دامنهٔ دسترسی رسانه‌ای؛
• پیامدهای نزدیک (Outcomes): تغییر در آگاهی، نگرش و تمایل مخاطبان خارجی برای سفر، تحصیل یا همکاری؛
• آثار میانی (Impacts): افزایش واقعی گردشگران و دانشجویان بین‌المللی، رشد همکاری‌های سینمایی و هنری، و بهبود رتبهٔ کشور در شاخص‌های جهانی برند ملی؛

گزارش‌های Brand SA و SAT نشان می‌دهد که تداوم تجربهٔ مثبت گردشگران و تقویت حضور فرهنگی در رسانه‌های قاره‌ای، مهم‌ترین عوامل ارتقای تصویر کشور در دههٔ گذشته بوده است.

چالش‌ها و محدودیت‌ها

دیپلماسی فرهنگی آفریقای جنوبی با چند چالش روبه‌رو است. نخست، رقابت شدید در بازار جهانی محتوا و پلتفرم‌های دیجیتال، که دسترسی به مخاطب را دشوارتر و پرهزینه‌تر کرده است. دوم، خطر شکاف میان گفتار و کردار؛ در صورتی که رخدادهای سیاسی داخلی یا مواضع خارجی با ارزش‌های اعلامی ناسازگار باشد، اعتبار هنجاری کشور آسیب می‌بیند. سوم، پراکندگی نهادی و ناهماهنگی پیام‌ها میان سازمان‌های مختلف که گاه از یک‌صدایی برند ملی می‌کاهد. همچنین، تفاوت ظرفیت‌های نهادی در کشورهای قاره‌ای می‌تواند مانع از پایداری همکاری‌های میراثی و فرهنگی شود.

جمع‌بندی

دیپلماسی فرهنگی در آفریقای جنوبی، حاصل تجربهٔ تاریخی گذار از تبعیض به همزیستی و تلاش برای بازسازی چهرهٔ کشور در جهان است. این دیپلماسی در پی آن است که مفهوم اوبونتو را—که بر همدلی و کرامت انسانی تأکید دارد—به عمل سیاسی و فرهنگی تبدیل کند. به همین دلیل، فعالیت‌های فرهنگی، گردشگری، سینمایی، ورزشی و آموزشی کشور در چارچوبی هماهنگ و ارزش‌محور اجرا می‌شوند تا مخاطبان خارجی تصویری واقعی، چندبعدی و انسانی از جامعهٔ آفریقای جنوبی دریافت کنند.

پایداری و اثربخشی این سیاست به هماهنگی میان نهادها، استمرار در روایت واحد، و استفاده از داده‌های واقعی برای شناخت مخاطب وابسته است. اگر این حلقه‌ها هم‌زمان عمل کنند، دیپلماسی فرهنگی می‌تواند نه‌تنها وجههٔ کشور را تقویت کند، بلکه زمینه‌ای پایدار برای همکاری و اعتماد میان آفریقای جنوبی و جهان پیرامون فراهم آورد.

منابع

1. Government of South Africa – Department of International Relations and Cooperation. (2011). White paper on South African foreign policy: Building a better world—The diplomacy of Ubuntu. Government of South Africa. https://www.gov.za/documents/white-papers/white-paper-south-african-foreign-policy-building-better-world-diplomacy
3. Government of South Africa. (1996). Constitution of the Republic of South Africa, 1996 (s.6 Official Languages). Government of South Africa. https://www.gov.za/documents/constitution/constitution-republic-south-africa-1996-04-feb-1997
5. Government of South Africa. (2023). Constitution Eighteenth Amendment Act, 2023 (South African Sign Language as an official language). Government of South Africa. https://www.gov.za/documents/constitutional-amendments/constitution-eighteenth-amendment-act-3-2023-english-sesotho-27
7. South African Tourism. (2024). Africa’s Travel Indaba – BONDay. South African Tourism. https://www.southafrica.net/gl/en/corporate/press/african-businesses-encouraged-to-redefine-themselves-on-the-global-stage
9. African World Heritage Fund (AWHF). (n.d.). About AWHF. AWHF. https://awhf.net/
10. UNESCO World Heritage Centre. (2010–). African World Heritage Fund – Category 2 Centre. UNESCO. https://whc.unesco.org/en/awhf
11. MultiChoice Group. (2025). Who we are. MultiChoice. https://www.multichoice.com/about-us.php
13. National Film & Video Foundation (NFVF). (2021). Economic impact of the South African film industry. NFVF. https://www.nfvf.co.za/wp-content/uploads/2022/02/Economic-Impact-of-the-South-African-Film-Industry-Report_-August-2021.pdf
14. FIFA. (2010–2024). 2010 FIFA World Cup South Africa™ – Legacy reports. FIFA. https://inside.fifa.com/tournaments/mens/worldcup/2010south-africa/watch/south-africa-s-2010-fifa-world-cup-legacy-lives-on-2474285
15. Brand South Africa. (2002–2025). Mandate & nation brand insights. Brand South Africa. https://brandsouthafrica.com/

1. Government of South Africa. (2016). National integrated ICT policy white paper. Government of South Africa. https://www.gov.za/sites/default/files/gcis_document/201610/40325gon1212.pdf
2. The Presidency (RSA). (2020). Presidential Commission on the 4IR (PC4IR): Overview & report. Government of South Africa. https://www.gov.za/sites/default/files/gcis_document/202010/43834gen591.pdf
3. Southern African Development Community (SADC). (2007, March 29). Extraordinary Summit communiqué (Zimbabwe facilitation mandate). SADC. https://www.sadc.int/sites/default/files/2021-
4. 08/SADC_Extraordinary_Summit_Communique-_March_2007.pdf
5. ACCORD. (2010–2013). South Africa’s mediation in Burundi/Zimbabwe (case analyses). ACCORD. https://www.accord.org.za/news/accord-paper-examines-successes-challenge-south-africas-mediation-efforts-zimbabwe/
6. Nye, J. S. (2004). Soft power: The means to success in world politics. PublicAffairs. https://www.goodreads.com/book/show/85037.Soft_Power