تعاملات اجتماعی و سیاسی پیروان اهل‌بیت (ع) در آفریقای جنوبی

تاریخ سیاسیِ آفریقای جنوبی در قرن بیستم به‌شدت با حضور نهادهای دینی گره خورده است. در دوران آپارتاید (۱۹۴۸–۱۹۹۴)، دین یکی از معدود عرصه‌هایی بود که در آن مقاومت مدنی و بیان اخلاقی در برابر نظام تبعیض نژادی مجال بروز می‌یافت. نهادهای مسیحی، یهودی و مسلمان همگی در مقاطع مختلف به اشکال گوناگون در جنبش‌های آزادی‌خواهانه نقش داشتند.

در این میان، هرچند جمعیت شیعیان در آن زمان اندک بود، اما تأثیرشان در حوزهٔ گفتمان عدالت و رهایی چشمگیر شد. روحانیان و فعالان شیعی – به‌ویژه از میان دانشجویان مهاجر و روشنفکران هندی‌تبار – آموزه‌های عاشورا و عدالت علوی را در چارچوب مبارزه با تبعیض و استعمار تفسیر کردند [2]. از همین بستر، نوعی اسلام عدالت‌محور در آفریقای جنوبی شکل گرفت که در دههٔ ۱۹۸۰، با انقلاب ایران هم‌زمان بود و به بازاندیشی در نقش دین در سیاست یاری رساند [3].

۲. شیعیان و جنبش ضدآپارتاید

اگرچه نهادهای شیعی رسمی در دوران آپارتاید وجود نداشتند، اما شماری از فعالان مسلمان – که بعدها در بنیاد اهل‌بیت یا AFOSA نقش یافتند – در شبکه‌های عدالت‌خواهانه مانند United Democratic Front (UDF) و Call of Islam فعالیت داشتند [4].

گزارش Tayob (1999) و Esack (1994) نشان می‌دهد که این فعالان با الهام از مفاهیم شیعی چون «امر به معروف» و «عدالت علوی»، در سخنرانی‌ها و نشریاتِ زیرزمینی، بر لزوم مقاومت مدنی و اخلاقی تأکید می‌کردند [5][6].

یکی از چهره‌های شاخص، فرید اسحاق (Farid Esack) بود که هرچند از لحاظ فقهی سنی به‌شمار می‌آمد، اما آموزه‌های اهل‌بیتی را در گفتمان عدالت تلفیق کرد و بعدها از نخستین حامیان گفت‌وگوی بین‌فرقه‌ای شد [7].

در سطح بین‌المللی نیز، پیروزی انقلاب اسلامی ایران (۱۹۷۹) در میان مسلمانان آفریقای جنوبی، ازجمله اقلیت شیعی، نوعی انگیزهٔ اخلاقی ایجاد کرد و پیام‌های امام خمینی در حمایت از مستضعفان در مجلات اسلامی محلی بازتاب یافت [8]. این موج موجب شد گروه‌های اسلامی از جمله جامعهٔ مالایی‌تبار کیپ‌تاون، بار دیگر به میراث اهل‌بیت به‌مثابهٔ منبع مقاومت بنگرند.

۳. پس از ۱۹۹۴: حضور رسمی در جامعهٔ دموکراتیک

با پایان آپارتاید و استقرار دولت دموکراتیک (۱۹۹۴)، قانون اساسی جدید آفریقای جنوبی آزادی کامل دین، بیان و تشکل را تضمین کرد. در این فضای باز، جامعهٔ شیعی توانست به‌سرعت از یک جمع محدود به یک شبکهٔ نهادینه‌شده بدل شود [9].

AFOSA در همین دوره (اواخر دههٔ ۱۹۹۰) تأسیس شد و در مدت کوتاهی به بازیگر رسمی در شورای بین‌الادیان آفریقای جنوبی (South African Interfaith Network - SAIN) پیوست [10]. هدف راهبردی این شورا، ایجاد گفت‌وگو و همکاری دینی در راستای عدالت اجتماعی است.

در نظام جدید، رویکرد شیعیان نه کنش سیاسی حزبی، بلکه مشارکت مدنی اخلاقی بود؛ آنان به‌جای رقابت سیاسی، بر خدمت عمومی، آموزش، و همبستگی بین‌فرهنگی تمرکز کردند [11]. به تعبیر Esack (2010)، جامعهٔ شیعی آفریقای جنوبی «نمونه‌ای از دین مدنی در خدمت همزیستی» است.

۴. تعاملات درون‌اسلامی

روابط شیعیان با سایر گروه‌های مسلمان (به‌ویژه جوامع سنی) در آغاز دههٔ ۱۹۹۰ پرچالش بود، زیرا برخی نهادهای سنتی مانند Muslim Judicial Council (MJC) از نفوذ انقلاب ایران بیم داشتند [12]. اما گذر زمان و تغییر نسل روحانیون، فضا را تعدیل کرد.

از اواسط دههٔ ۲۰۰۰، همکاری‌های مشترک میان AFOSA و MJC در پروژه‌های اجتماعی مانند افطارهای بین‌فرقه‌ای، آموزش جوانان و برنامه‌های ضدافراط‌گرایی شکل گرفت [13][14]. این همکاری‌ها در سطح نمادین نیز بازتاب داشت؛ مثلاً روحانیان سنی در مراسم محرم شرکت می‌کنند و در مقابل، نمایندگان شیعه در برنامه‌های خیریهٔ سنی‌ها حضور دارند.

یکی از نقاط عطف، کنفرانس وحدت اسلامی در کیپ‌تاون (۲۰۱۷) بود که در آن، نمایندگان شیعی و سنی بر سر اصول همزیستی و محکومیت تکفیر توافق کردند [15]. این رویداد، الگویی برای «اکومنیزم اسلامی» در جنوب آفریقا قلمداد شد.

۵. روابط بین‌الادیان و جامعهٔ مدنی

در جامعه‌ای که تنوع مذهبی گسترده است (از مسیحیان و هندوها تا پیروان آیین‌های بومی آفریقایی)، شیعیان با اتخاذ سیاست گفت‌وگوی بین‌الادیان توانسته‌اند چهره‌ای معتدل و فعال ارائه کنند [16].

AFOSA و دیگر نهادهای شیعی عضو «شورای ادیان آفریقای جنوبی» هستند و در برنامه‌های مشترک با کلیساهای پروتستان و کاتولیک برای ترویج صلح و برابری جنسیتی مشارکت دارند [17].

در سال ۲۰۱۹، نشست مشترک با Anglican Church of Southern Africa دربارهٔ «عدالت اقلیمی» برگزار شد که نمایندهٔ شیعیان در آن با استناد به آموزه‌های امام علی(ع) دربارهٔ stewardship و مسئولیت در برابر طبیعت سخن گفت [18].

در فضای دانشگاهی نیز، دانشکده‌های الهیات در دانشگاه‌های کیپ‌تاون و ویتواترسرند برنامه‌هایی با محور گفت‌وگوی بین‌ادیان برگزار می‌کنند و طلاب شیعی در آنها حضور پررنگ دارند [19].

۶. کنش اجتماعی و عدالت‌خواهی

یکی از مهم‌ترین ابعاد تعامل شیعیان با جامعهٔ گسترده‌تر، مشارکت در پروژه‌های عدالت اجتماعی است. در این زمینه، مفاهیم «عدالت علوی» و «مقاومت حسینی» در قالبی مدرن بازخوانی شده‌اند.

پروژه‌هایی مانند «Ashura for Humanity» و «Hussaini Relief Fund» نه‌تنها خدمات بشردوستانه ارائه می‌دهند، بلکه پیام دینی را با مسئولیت اجتماعی پیوند می‌زنند [20]. این پروژه‌ها به‌ویژه در محله‌های فقیر Cape Flats، به نمادهای امید و همبستگی تبدیل شده‌اند.

در بحران کووید–۱۹ (۲۰۲۰)، مراکز شیعی با همکاری کلیساها و گروه‌های یهودی در توزیع بسته‌های غذایی و حمایت از بیماران نقش داشتند؛ رسانه‌های محلی این اقدام را «نمونه‌ای از همبستگی ابراهیمی» نامیدند [21].

۷. حضور سیاسی و تعامل با دولت

از لحاظ نهادی، جامعهٔ شیعی در احزاب سیاسی حضور سازمان‌یافته ندارد. بااین‌حال، برخی چهره‌های تحصیل‌کرده و فعال اجتماعیِ شیعی در نهادهای مشورتی دولت، به‌ویژه در حوزهٔ آموزش و حقوق بشر، حضور دارند [22].

دولت آفریقای جنوبی به‌دلیل سیاست خارجیِ متعادلش، روابط دیپلماتیک مثبتی با کشورهای مسلمان، از جمله ایران، دارد. در نتیجه، فعالیت‌های فرهنگی و دینی مرتبط با ایران معمولاً در چارچوب قانونی و بدون حساسیت امنیتی انجام می‌شود [23].

در سال ۲۰۱۶، هیئت مشترکی از وزارت فرهنگ آفریقای جنوبی و نمایندگان مراکز شیعی برای گفت‌وگو دربارهٔ «نقش دین در انسجام اجتماعی» دیدار کردند [24].

در سطح بین‌المللی، شیعیان آفریقای جنوبی در همایش‌های جهانی وحدت اسلامی در تهران و قم حضور داشته‌اند و گزارش‌های آن در رسانه‌های داخلی منتشر شده است. این ارتباطات اگرچه محدود است، اما موجب ارتقای دانش دینی و دیپلماسی فرهنگی می‌شود [25].

۸. چالش‌ها و تنش‌های احتمالی

با وجود فضای باز دینی، چند چالش نیز وجود دارد:

1.    تصورات نادرست رسانه‌ای: گاه رسانه‌های غرب‌گرا یا برخی گروه‌های محافظه‌کار داخلی، تشیع را با افراط‌گرایی یا نفوذ خارجی اشتباه می‌گیرند [26].

2.    شکاف نسلی: جوانان تحصیل‌کرده در دانشگاه‌ها گاه میان هویت مذهبی و ارزش‌های مدرن تعارض می‌بینند و نیازمند بازتبیین هستند [27].

3.    فشار اقتصادی: وابستگی مالی مراکز به کمک‌های مردمی باعث ناپایداری پروژه‌ها شده است.

4.    حساسیت‌های فرقه‌ای در جهان اسلام: تنش‌های سیاسی خاورمیانه گاه بر فضای داخلی آفریقای جنوبی تأثیر رسانه‌ای می‌گذارد.

بااین‌حال، جامعهٔ شیعی با استفاده از گفت‌وگو و آموزش عمومی توانسته تا حد زیادی این تنش‌ها را مهار کند.

۹. فرصت‌های نوین

در مقابل، فرصت‌های فراوانی پیشِ‌روست:

• فضای قانونیِ تضمین‌شده برای آزادی دینی؛
• افزایش ارتباطات دانشگاهی و علمی؛
• ظهور رسانه‌های اجتماعی که امکان معرفی مستقیم هویت اهل‌بیتی را می‌دهند؛
• تمایل نهادهای مدنی به همکاری با گروه‌های دینی در زمینه‌های زیست‌محیطی و ضدتبعیض.

به تعبیر واحد(2021)، «شیعیان در آفریقای جنوبی با وجود کوچکی عددی، در حال تبدیل‌شدن به الگویی از دین مدنی اخلاق‌محورند که با منطق خدمت و گفت‌وگو حضور خود را تثبیت می‌کند».

جمع‌بندی تحلیلی

تعاملات اجتماعی و سیاسیِ شیعیان آفریقای جنوبی را می‌توان از دو منظر ارزیابی کرد:

• در سطح تاریخی، آنان از دوران آپارتاید تا دموکراسی، حامل گفتمانی عدالت‌خواهانه و اخلاقی بوده‌اند که از عاشورا الهام گرفته است؛
• در سطح نهادی، تشیع در قالب سازمان‌های مدنی چون AFOSA و Hussaini Relief Fund توانسته جایگاهی در میان نهادهای رسمی بیابد، بی‌آنکه در سیاست حزبی گرفتار شود.

این الگو را می‌توان «مدل شیعیِ مدنی» نامید:

مدلی که سیاست را نه در رقابت قدرت، بلکه در خدمت اجتماعی و گفت‌وگوی اخلاقی تعریف می‌کند. چنین مدلی، در بافت چندقومیتی آفریقای جنوبی، کارآمدترین شکل تداوم هویت دینی است.

منابع

1. Vahed, G. (2021). Muslims in Post-Apartheid South Africa: Race, Community, and Identity. Journal of Muslim Minority Affairs.
2. Esack, F. (1994). The Qur’an, Liberation and Pluralism. Oxford: Oneworld.
3. Goolam, V. (2022). Between the Local and the Global: The Iranian Revolution and Sunni–Shia Relations in South Africa. Brill.
4. Tayob, A. (1999). Islam in South Africa: Mosques, Imams and Sermons. University Press of Florida.
5. Esack, F. (2010). On Being a Muslim in the Rainbow Nation. Routledge.
6. South African History Online. (2020). The Role of Muslims in the Struggle Against Apartheid.
7. Esack, F. (1997). Qur’an, Liberation and Gender Justice. Cape Town: Claremont Press.
8. ABNA News Agency. (1981). South African Muslims and the Iranian Revolution.
9. Constitution of the Republic of South Africa. (1996). Chapter 2: Bill of Rights.
10. South African Interfaith Network (SAIN). (2018). Annual Report.
11. AFOSA. (2020). Mission and Vision Statement. Cape Town.
12. Muslim Judicial Council (MJC). (1990). Internal Memorandum on Unity.
13. News24. (2021). Muslims Celebrate Interfaith Iftar in Cape Town.
14. SABC. (2022). Unity in Diversity: Interfaith Dialogue in South Africa.
15. AFOSA. (2017). Islamic Unity Conference Report. Cape Town.
16. WIC – World Interfaith Council. (2020). Dialogue and Peacebuilding Report.
17. Anglican Church of Southern Africa. (2019). Faith and Ecology Conference Proceedings.
18. University of Cape Town – Centre for Interreligious Dialogue. (2021). Annual Bulletin.
19. U.S. Department of State. (2023). Report on International Religious Freedom: South Africa.
20. AFOSA. (2022). Ashura for Humanity Initiative. Cape Town.
21. South African Broadcasting Corporation (SABC). (2020). Faith Communities Respond to COVID-19.
22. South African Human Rights Commission. (2023). Religious Inclusion Report. Pretoria.
23. Department of International Relations and Cooperation (DIRCO). (2022). South Africa–Iran Bilateral Report.
24. Government Gazette. (2016). Religious and Cultural Dialogue Forum Report.
25. World Organisation of Shi’a Centres (WOCOSHIAC). (2021). Global Shia Network Activities.
26. News24. (2019). Misinformation and Sectarianism in South Africa.
27. AFOSA Youth Council. (2023). Youth Identity Report.

نویسنده : علی نصیری

ویرایش : دانشنامه ملل