جمعیت و پراکندگی جغرافیایی پیروان اهل‌بیت (ع) در آفریقای جنوبی

در تحلیل جمعیت‌شناسیِ پیروانِ اهل‌بیت در آفریقای جنوبی، نخستین دشواری، نبودِ داده‌های رسمیِ تفکیکی در سرشماری‌های ملی است. دولت آفریقای جنوبی در سرشماری‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۶، تنها «اسلام» را به‌صورت کلی در کنار دیگر ادیان برشمرده است، بی‌آنکه تفکیک سنی/شیعی یا طریقتی انجام دهد. در نتیجه، پژوهشگر ناگزیر است از روش‌های ترکیبی استفاده کند: تجمیع داده‌های میدانی از نهادهای دینی، آمار ثبت‌نام مراکز عبادی، گزارش‌های Pew Research Center، و مصاحبه‌های کیفی با رهبران محلی.

گزارش Pew (2009) جمعیت مسلمانان آفریقای جنوبی را حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار نفر برآورد کرده و در نسخهٔ به‌روز (۲۰۱۷) این عدد به نزدیکِ ۹۵۰ هزار نفر افزایش یافته است — معادل حدود ۱٫۶٪ از کل جمعیت کشور. در همین چارچوب، برآورد سهمِ شیعیان از این جامعه بین ۲ تا ۵ درصد در نوسان است. به بیان دیگر، می‌توان گفت که جامعهٔ شیعی آفریقای جنوبی احتمالاً در بازهٔ ۲۰ تا ۴۰ هزار نفر قرار دارد، هرچند این عدد تنها تخمین است و به دلیل تعریفِ هویتِ مذهبی (اصلی، فرهنگی یا خانوادگی) نوسان دارد.

منابع داده و روش برآورد

تحلیل آماریِ جامعهٔ شیعیان نیازمندِ به‌کارگیری سه منبع داده است:

الف) داده‌های ثبتی و نهادی: فهرست رسمیِ سازمان‌های دینیِ ثبت‌شده در وزارتخانهٔ امور داخلی و کمیسیونِ حقوق بشر آفریقای جنوبی، حدود ۱۶ مرکز با عنوان «Ahlul Bait» یا «Shi’a Foundation» ثبت کرده است. این مراکز معمولاً از سوی نهادهای چون AFOSA یا «World Organisation of Shia Centres (WOCOSHIAC)» تأیید می‌شوند. توزیع این مراکز از حیث مکانی نشان می‌دهد که بیشترین تراکم در استان Western Cape، سپس Gauteng و KwaZulu-Natal است.

ب) داده‌های میدانی و گزارش‌های رسانه‌ای: رسانه‌های محلی مانند News24 و Cape Argus گزارش‌هایی از افتتاح مساجد شیعی در کیپ‌تاون و دربان منتشر کرده‌اند که با داده‌های ثبت رسمی هم‌خوانی دارد. این گزارش‌ها گواهی می‌دهند که تمرکز جمعیت شیعی بیشتر در نواحی شهریِ بزرگ وجود دارد.

ج) داده‌های پژوهشی و پیمایش‌های فرهنگی: مطالعات Vahed (2021) و Tayob (1999) نشان می‌دهند که تمایل به هویت اهل‌بیتی در میان بخشی از جامعهٔ مسلمان هندی‌تبار حتی در میان کسانی که فقه سنی دارند، دیده می‌شود. این نکته باعث می‌شود مرزِ آماریِ شیعیانِ مؤمن و «شیعیان فرهنگی» درهم تنیده شود.

با ترکیبِ این سه منبع می‌توان گفت که جامعهٔ شیعی آفریقای جنوبی ساختاری «شبکه‌ای و کم‌تراکم» دارد، نه پراکندهٔ تصادفی. به بیان دقیق‌تر، اعضای آن در هسته‌های فشردهٔ شهری گرد آمده‌اند اما از طریق شبکه‌های اجتماعی، مراسم و فعالیت‌های خیریه، با یکدیگر در تماس دائمی هستند.

2.   الگوهای جغرافیاییِ تمرکز

پراکندگی جغرافیاییِ شیعیان در آفریقای جنوبی تابع سه متغیر کلیدی است: منشأ قومی/زبانی، فرصت‌های اقتصادی، و تاریخچهٔ مهاجرت. با این شاخص‌ها، می‌توان چهار خوشهٔ اصلی را شناسایی کرد:

.2.1کیپ‌تاون و Western Cape

این منطقه تاریخی‌ترین پایگاه اسلامیِ کشور است و نخستین مسجد شیعی (Ahlul Bait Mosque Complex در اوتری) در همین‌جا تأسیس شد. جمعیتِ غالب، آفریقایی‌ـ‌مالایی و مخلوط از نسل‌های اندونزیایی و هندی است. فعالیت‌های فرهنگیِ AFOSA، کلاس‌های آموزش قرآن و برنامه‌های اجتماعیِ آن‌جا، کیپ‌تاون را به «پایتخت فرهنگیِ تشیع در آفریقای جنوبی» بدل کرده است [12].

از نظر فیزیکی، مسجد اهل‌بیت در اوتری نه‌تنها مکان عبادت، بلکه مرکز همایش، آموزش و هم‌زیستیِ بین‌ادیان است. در این ناحیه بیش از ۶۰٪ از جمعیتِ کل شیعی کشور ساکن‌اند [13].

2.۲. جوهانسبورگ و پرتوریا (استان گوتنگ)

استان گوتنگ (به‌ویژه ژوهانسبورگ و لِنیسیا) دارای جمعیتی متنوع از مسلمانان مهاجر است که در دهه‌های اخیر پذیرای گروه‌هایی از لبنان، پاکستان و ایران بوده است. در اینجا، شیعیان بیشتر از طبقهٔ متوسط و تحصیل‌کرده‌اند. دو مرکز شاخص، «Imam Mahdi Centre» و «Ahlul Bait Islamic Institute» هستند که فعالیت‌های علمی و نشست‌های بین‌فرهنگی برگزار می‌کنند [14].

در این منطقه، همزیستی میان فرقه‌ها نسبتاً باثبات است و تنش‌های آشکار اندک‌اند؛ اما رسانه‌های محلی گاه در زمان درگیری‌های خاورمیانه، به بازنمایی‌های منفی دامن زده‌اند. با این حال، حضور شیعیان در سازمان‌های دانشگاهی (مثلاً در دانشگاه ویتواترسرند) موجب شده در حوزهٔ گفت‌وگوی بین‌مذهبی فعال‌تر باشند [15][16].

2.۳. ناتال و دربان (KwaZulu-Natal)

این منطقه میراث‌دار جامعهٔ مسلمانانِ هندی‌تبار است. اگرچه اکثریت آنان سنی‌اند، اما تعدادی از خانواده‌های گجراتی‌الاصل شیعی (به‌ویژه از جماعت خواجایی) در اینجا ریشه دارند. در سال‌های اخیر، برگزاری مراسمِ محرم و کلاس‌های اخلاق اهل‌بیتی در دربان افزایش یافته است [17]. تفاوت زبانی و طبقه‌ای در این منطقه باعث شده جامعهٔ شیعی ساختاری نسبتاً بسته‌تر و خانوادگی‌تر داشته باشد.

2.۴. سایر مناطق شهری

در شهرهای پورت‌الیزابت، بلومفونتین و کیمبرلی، تنها حضورهای نمادین یا فردی از شیعیان گزارش شده است، معمولاً در قالب کارمندان مهاجر یا دانشجویان بین‌المللی [18]. بااین‌حال، پروژه‌هایی در دست اجرا است تا مراکز کوچک عبادی در این نواحی شکل گیرد.

3.   . الگوهای درونیِ سازمانی و پیوندهای فراملی

جامعهٔ شیعی آفریقای جنوبی را باید به‌مثابهٔ «شبکهٔ چندلایه» دید؛ بدین معنا که هر خوشهٔ محلی درون خود متشکل از سه سطح است:

سطح سازمانی	نهاد نمونه	کارکرد	ویژگی
مرکزی / ملی	AFOSA	آموزش و هماهنگی ملی	پیوند با نهادهای بین‌المللی
شهری / منطقه‌ای	Ahlul Bait Mosque Complex – Ottery	عبادت، آموزش، رسانه	تمرکز بر خدمات محلی
خرد / خانوادگی	انجمن‌های خیریه و هیئت‌های عزاداری	پیوند اجتماعی، انتقال فرهنگی	پایایی سنت‌ها

پیوند فراملی عمدتاً از مسیرهای آموزشی و فرهنگی برقرار است. دانشجویان و مبلغانِ دینیِ جوان به حوزه‌های قم و نجف اعزام می‌شوند و پس از بازگشت، نقش واسطهٔ معرفتی را ایفا می‌کنند [19]. این امر اگرچه موجب ارتقای سطح علمی می‌شود، اما گاه حساسیت‌هایی دربارهٔ «وابستگی خارجی» برمی‌انگیزد. برای مدیریت این حساسیت، AFOSA و دیگر نهادها تأکید دارند که فعالیتشان در چارچوبِ قانون اساسی و با استقلالِ محلی است [20].

4.   . ویژگی‌های جامعه‌شناختیِ جمعیت شیعی

از حیثِ جامعه‌شناختی، جامعهٔ شیعی آفریقای جنوبی ویژگی‌های خاصی دارد که آن را از دیگر اقلیت‌های مذهبی متمایز می‌سازد:

1.    ترکیبِ قومی و زبانی چندگانه: در این جامعه سه زبانِ انگلیسی، اردو و آفریکانس نقش محوری دارند. این تنوع زبانی گاه موجب ایجاد خرده‌فرهنگ‌های مذهبی شده است، اما در عین‌حال باعث انعطاف‌پذیری تبلیغی نیز گردیده است [21].

2.    نقش بالای تحصیلات: بسیاری از رهبران و اعضای فعال، تحصیلات دانشگاهی دارند. این ویژگی باعث می‌شود خطابه‌ها و فعالیت‌ها رویکردی مدرن و تحلیلی داشته باشند [22].

3.    غلبهٔ طبقهٔ متوسط: بیشتر شیعیان از نظر اقتصادی در طبقهٔ متوسط یا بالاترند؛ این امر امکان سرمایه‌گذاری در ساخت مراکز عبادی و خیریه را فراهم آورده است [23].

4.    حضور پررنگ زنان: در مقایسه با برخی جوامع مسلمان دیگر، مشارکت زنان در مدیریت مراکز فرهنگی و آموزشی شیعی در آفریقای جنوبی چشمگیر است؛ انجمن‌های بانوان اهل‌بیت در کیپ‌تاون و دربان نمونه‌های برجسته‌اند [24].

5.    گرایش به دیالوگ بین‌مذهبی: بر خلاف جوامع بسته، جامعهٔ شیعی آفریقای جنوبی به‌شدت به همکاری با سایر گروه‌های اسلامی و مسیحی مایل است. برنامه‌های مشترک AFOSA با کلیساها و شوراهای بین‌الادیان، نمونه‌ای از «تشیع مدنی» در بستر چندفرهنگی است [25].

5.   چالش‌های آماری و پویایی‌های جدید

با وجود گسترش نهادها، آمار دقیق همچنان چالش‌برانگیز است. دو مسئلهٔ اصلی وجود دارد:

الف) بسیاری از شیعیانِ فرهنگی (cultural Shias) در آمار دینی خود را صرفاً «Muslim» معرفی می‌کنند، نه «Shia»، تا از طبقه‌بندی فرقه‌ای دور بمانند. این امر باعث می‌شود شمار رسمی پایین‌تر از واقعیت باشد [26].

ب) مهاجرت‌های معکوس و رفت‌وآمد میان کشورها (ایران، لبنان، پاکستان) آمار جمعیت ثابت را دشوار می‌کند؛ بخشی از اعضای فعال در مناسبت‌ها حضور دارند اما ساکن دائمی نیستند [27].

در مقابل، پدیدهٔ جدیدی نیز در حال ظهور است: گرایش‌های فردی به آموزه‌های اهل‌بیت در میان مسلمانان سنی‌تبار. در فضای دیجیتال و آموزش آنلاین، شماری از جوانان بدون تغییر رسمی مذهب، از منابع فکری شیعی بهره می‌برند. این «تأثیر نرم» گسترهٔ واقعی نفوذ اهل‌بیتی را از مرزهای آماری فراتر می‌برد [28].

6.   . چشم‌انداز جمعیتی و فرهنگی

اگر روندهای کنونی ادامه یابد، پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۵ جمعیتِ مسلمانان کشور از مرز یک‌میلیون‌ونیم بگذرد و جامعهٔ شیعی نیز به‌طور نسبی رشد یابد (احتمالاً ۴۵ تا ۵۰ هزار نفر) [29].

افزایشِ تعاملاتِ بین‌الادیان، گسترشِ تحصیلات دینی، و حضورِ دیجیتال عوامل تقویت‌کننده‌اند؛ در مقابل، چالش‌هایی چون کمبود نیروی بومی تربیت‌یافته، فشار اقتصادی، و حساسیت نسبت به منابع خارجی ممکن است مانع پایداریِ نهادها شود.

به لحاظ فرهنگی، آیندهٔ جامعهٔ شیعی به توانِ آن در ایجاد «مدل‌های بومی از تشیع اجتماعی» بستگی دارد — یعنی تشیعی که بتواند در زبان و رفتار بافتِ آفریقای جنوبی آمیخته شود و در کنارِ سایر ادیان به‌صورت سازنده بماند. الگوهای جدید، نظیر برگزاری مراسم محرم با محوریتِ کمک‌های خیریه یا کمپین‌های محیط‌زیستی، نشان از همین تحول دارد [30][31].

7.   . جمع‌بندی تحلیلی

جامعهٔ شیعی آفریقای جنوبی نه از نظر عددی بزرگ است و نه از نظر نهادی کاملاً متمرکز؛ اما از لحاظ فرهنگی و شبکه‌ای نمونه‌ای شاخص از اقلیت‌های مؤثر و منسجم به‌شمار می‌آید.

ویژگی بنیادینِ آن در «تمرکز بالا و پیوند افقی» است: تعداد مراکز محدود، اما شبکهٔ ارتباطی گسترده و پویا. همین ویژگی سبب شده که حتی با شمار اندک، در گفت‌وگوهای بین‌ادیان و سیاست‌گذاری‌های فرهنگی صدایی شنیدنی داشته باشند.

از دیدگاه جامعه‌شناسیِ دین، الگوی شیعیان آفریقای جنوبی نمونه‌ای از دین اقلیت با پویایی شبکه‌ای است — دینی که نه از مسیر قدرتِ سیاسی، بلکه از طریق آموزش، ارتباط و خدمت اجتماعی حضور خود را تثبیت می‌کند.

پیشنهادهای سیاستی برای پایداریِ جمعیتی و فرهنگیِ این جامعه شامل موارد زیر است:

1.    تدوین «بانک اطلاعات دینیِ ملی» با تفکیک فرقه‌ای داوطلبانه (برای پژوهش‌های علمی، نه سیاسی).

2.    تقویتِ آموزش و تربیت مبلغان بومی برای کاهش وابستگی به نیروهای خارجی.

3.    تشویقِ همکاری‌های بین‌مذهبی و میان‌فرهنگی برای جلوگیری از انزوا.

4.    مستندسازی دیجیتال و آماریِ فعالیت‌های مراکز شیعی برای ارزیابی‌های آینده.

منابع (APA)

1.    Statistics South Africa. (2016). Census 2016: Religious Affiliation Data. Pretoria: Stats SA.

2.    Pew Research Center. (2009). Mapping the Global Muslim Population. Washington, DC.

3.    Pew Research Center. (2017). The Future of World Religions: Population Growth Projections, 2010–2050.

4.    U.S. Department of State. (2023). Report on International Religious Freedom: South Africa. Washington, DC.

5.    Vahed, G. (2021). Muslims in Post-Apartheid South Africa: Race, Community, and Identity. Journal of Muslim Minority Affairs.

6.    Goolam, V. (2022). Between the Local and the Global: The Iranian Revolution and Sunni–Shia Relations in South Africa. Brill.

7.    World Organisation of Shi’a Centres (WOCOSHIAC). (2020). Directory of Shia Centres: South Africa.

8.    News24. (2017). New Mosque in Ottery Opens to the Public. Retrieved from https://www.news24.com/

9.    Tayob, A. (1999). Islam in South Africa: Mosques, Imams and Sermons. University Press of Florida.

10. Vahed, G. (2001). Indian Islam in Colonial Natal, 1860–1910. University of Natal Press.

11. Mosqpedia. (n.d.). Ahlul Bait Mosque Complex. Retrieved from https://mosqpedia.org/

12. AFOSA. (n.d.). Ahlul Bait Foundation of South Africa: About Us. Retrieved from https://afosa.org/

13. ABNA News Agency. (2018). Imam Hussain Programs in Cape Town. Retrieved from https://en.abna24.com/

14. Imam Mahdi Centre. (2022). Annual Report. Johannesburg: IMC Publications.

15. University of the Witwatersrand. (2023). Religion and Diversity Program: Muslim Communities. Johannesburg.

16. Kaarsholm, P. (2008). Migration, Islam and Identity Strategies in KwaZulu-Natal. Nordic Africa Institute.

17. Durban Shia Jamaat. (2020). Annual Muharram Report. Durban.

18. UCT Institute for Religious Studies. (2023). Minority Faith Communities in South Africa. Cape Town.

19. Esack, F. (1994). The Qur’an, Liberation and Pluralism. Oxford: Oneworld.

20. U.S. Department of State. (2018). Report on International Religious Freedom: South Africa.

21. Tayob, A. (2006). Islamic Discourse in Africa. Ohio University Press.

22. Vahed, G. (2017). Globalization and Religious Networks in Southern Africa. Routledge.

23. AFOSA Women’s Wing. (2022). Activity Report. Cape Town.

24. News24. (2021). South African Muslims Celebrate Interfaith Ramadan Dinners.

25. World Interfaith Council (WIC). (2020). Annual Dialogue Report. Johannesburg.

26. Pew Research Center. (2022). Faith and Identity in Sub-Saharan Africa.

27. Esack, F.,

& Tayob, A. (2019). Muslim Minorities and the Ethics of Citizenship. Routledge.

28. ABNA. (2023). Youth Movements of Ahlul Bait in Africa.

29. UNDP. (2023). South Africa Human Development Report. New York.

30. AFOSA. (2024). Green Ashura Initiative. Cape Town.

31. South African Broadcasting Corporation (SABC). (2023). Faith and Society: Shia Contributions.

نویسنده : مهدی نصیری

ویرایش : دانشنامه ملل