محیط زیست در ترکیه

محیط‌زیست در ترکیه

نویسنده : علی حکیم پور

ویرایش: دانشنامه ملل

مقدمه

محیط‌زیست ترکیه به‌سبب موقعیت جغرافیایی ویژه‌اش ــ میان ساختار زمین‌ساختی آناتولی، رشته‌کوه‌های ساحلی و پهنه‌های دریایی اژه، مرمره و مدیترانه ــ شکل گرفته است. این سرزمین با وجود تنوع بوم‌ناحیه‌ای چشمگیر، هم‌زمان تحت فشارهای روزافزون شهری، صنعتی و اقلیمی قرار دارد. سیاست‌های محیط‌زیستی ترکیه نیز آمیزه‌ای است از میراث مقررات‌محور گذشته و تلاش‌های تازه برای همسویی با استانداردهای اتحادیه اروپا و توافق‌های جهانی. [1].

۱) چارچوب حقوقی و نهادی محیط‌زیست

۱ـ۱) ساختار قانونی

قانون اساسی ترکیه (اصلاحات ۱۹۸۲ و پس از آن) حق برخورداری شهروندان از محیط‌زیست سالم را تضمین می‌کند و دولت را موظف می‌سازد که از منابع طبیعی حفاظت کرده و مانع آلودگی شود [2]. همچنین، «قانون محیط‌زیست» مصوب ۱۹۸۳ همراه با آیین‌نامه‌های تکمیلی، چارچوب اصلی حقوق محیط‌زیست در کشور را شکل می‌دهد.ترکیه عضو کنوانسیون‌های اصلی مانند:

1. کنوانسیون تغییر اقلیم و پیمان پاریس چارچوب اصلی مقابله با تغییرات اقلیمی و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای.
2. کنوانسیون تنوع زیستی حفاظت از گونه‌ها، زیستگاه‌ها و استفاده پایدار از منابع ژنتیکی.
3. کنوانسیون رامسر درباره تالاب‌ها تمرکز بر حفاظت و بهره‌برداری خردمندانه از تالاب‌های با اهمیت بین‌المللی.
4. پروتکل‌های بارسلونا برای مدیترانه حفاظت از محیط‌زیست دریایی و سواحل مدیترانه در برابر آلودگی و بهره‌برداری بی‌رویه.
5. کنوانسیون بازل در مدیریت پسماندهای خطرناک تنظیم انتقال فرامرزی و دفع ایمن پسماندهای خطرناک. [3].

۱ـ۲) نهادهای اصلی

نظام مدیریت محیط‌زیست ترکیه بر پایه مجموعه‌ای از نهادهای ملی و محلی شکل گرفته است که هرکدام وظایف مشخصی دارند:

نهاد	وظیفه
وزارت محیط‌زیست، شهرسازی و تغییر اقلیم	سیاستگذاری کلان و نظارت
DSİ (سازمان دولتی آب‌ها)	مدیریت منابع آب
OGM (مدیریت جنگل‌ها)	حفاظت و احیای جنگل‌ها
AFAD	مدیریت بحران‌های طبیعی و زیست‌محیطی
TÜİK	تولید داده و آمار محیط‌زیستی
EPA‌های محلی	اجرای مقررات در استان‌ها

ترکیه همسویی با استانداردهای اتحادیه اروپا را از طریق اجرای برنامه انطباق محیط‌زیستی دنبال می‌کند. [4].

۲) منابع طبیعی و تنوع زیستی

۲ـ۱) بوم‌ناحیه‌های اصلی

ترکیه سه قلمرو زیست‌جغرافیایی را در بر می‌گیرد:

1. مدیترانه‌ای
2. اوراسیایی–سیبری
3. ایرانی–تورانی

این تنوع زیست‌جغرافیایی، ترکیه را به یکی از کانون‌های مهم تنوع زیستی در منطقه تبدیل کرده است [5].

۲ـ۲) جنگل‌ها و پوشش گیاهی

حدود ۲۹ درصد از سطح کشور پوشیده از جنگل است. نوار جنگلی دریای سیاه و جنگل‌های مدیترانه‌ای از مهم‌ترین زیست‌بوم‌های جنگلی به شمار می‌روند [6]. جنگل‌های آنتالیا، موغله، آیدین و آدانا در معرض آتش‌سوزی‌های فصلی قرار دارند، در حالی که جنگل‌های دریای سیاه بیشتر از طوفان و سیلاب آسیب می‌بینند [7].

۲ـ۳) تالاب‌ها و دریاچه‌ها

ترکیه دارای تالاب‌های مهمی است که در فهرست رامسر ثبت شده‌اند؛ از جمله تالاب باش‌تپه و دریاچه وان. با این حال، برخی تالاب‌ها مانند دریاچه توز و آنی تحت فشار برداشت آب و تغییر کاربری قرار دارند [8].

۲ـ۴) حیات‌وحش

حیات‌وحش ترکیه شامل گونه‌های برجسته‌ای همچون پلنگ آناتولی، بزکوهی، شوکا، کبک دری، پرندگان مهاجر ساحلی و گونه‌های دریایی مدیترانه‌ای است. شکار غیرمجاز و تخریب زیستگاه از مهم‌ترین تهدیدهای این گونه‌ها به شمار می‌رود [9].

۳) فشارهای محیط‌زیستی

۳ـ۱) توسعه شهری و فشار کاربری زمین

رشد شهرنشینی (بیش از ۷۵ درصد جمعیت) و ساخت‌وساز فشرده به ویژه در استانبول، ازمیر و مرسین، موجب فشار بر فضاهای سبز، افزایش آلاینده‌ها و تراکم ترافیکی شده است [10].

۳ـ۲) صنعتی‌سازی و آلودگی

برخی محورهای صنعتی مانند مرمره شرقی و اژه، کانون‌های آلودگی هوا، پساب صنعتی و زباله‌های خطرناک شده‌اند. صنایع پتروشیمی، فلزات و سیمان سهم عمده‌ای دارند [11].

۳ـ۳) آلودگی هوا

بیشترین آلودگی هوا در استانبول، بورسا، آنکارا، قوجاایلی و اسکی‌شهر گزارش شده و مرتبط با وسایل نقلیه، صنایع و گرمایش شهری است. غلظت PM2.5 در برخی فصول بالاتر از حد راهنمای سازمان جهانی بهداشت است [12].

۳ـ۴) آلودگی آب

ریزش فاضلاب شهری و صنعتی به مرمره و اژه، و فشار کشاورزی بر سفره‌های زیرزمینی در آناتولی مرکزی، مشکلات اصلی‌اند. در سال ۲۰۲۱ پدیده «موسیلِیج» در دریای مرمره نشانه آسیب‌پذیری اکوسیستم دریایی بود [13].

۳ـ۵) پسماند و بازیافت

سیاست مدیریت پسماند در ترکیه بر تفکیک، دفن کنترل‌شده و توسعه بازیافت متمرکز است. بیش از ۸۰ درصد پسماند شهری هنوز دفن می‌شود؛ اما برنامه‌های «صفر پسماند» در حال اجراست [14].

۳ـ۶) سواحل و دریاها

توسعه گردشگری در آنتالیا و اژه و فعالیت کشتیرانی در بسفر و داردانل، فشار بر سواحل و زیستگاه‌های دریایی ایجاد کرده است. آلودگی پلاستیک در سواحل مدیترانه چالش جدی است [15].

۴) بحران‌ها و حوادث محیط‌زیستی

۴ـ۱) آتش‌سوزی‌های جنگلی

سال ۲۰۲۱ به‌عنوان شدیدترین فصل آتش‌سوزی ثبت شد و بیش از ۲۰۰٬۰۰۰ هکتار سوخت [16].

۴ـ۲) سیلاب‌ها

سیلاب‌های شدید در منطقه دریای سیاه (کاستامونو، بارتین، سینوپ) طی سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ خسارات جدی وارد کرد [17].

۴ـ۳) زلزله و پیامدهای زیست‌محیطی

زلزله ۲۰۲۳ قهرمان‌مرعش موجب آزادسازی پسماند ساختمانی گسترده و مخاطرات آلودگی خاک و آب شد [18].

۵) سیاست‌های ملی و همسویی با اتحادیه اروپا

۵ـ۱) چارچوب سیاستی

سیاست محیط‌زیست ترکیه در دو دهه اخیر تحت تأثیر هم‌زمان دو جریان بوده است:

۱) الزامات عضویت بالقوه در اتحادیه اروپا و پذیرش Acquis Communautaire در حوزه محیط‌زیست؛

۲) ضرورت پاسخ به آسیب‌پذیری‌های جغرافیایی–اقلیمی داخلی [19].

اسناد کلیدی شامل:

• قانون محیط‌زیست و آیین‌نامه‌های اجرایی آن
• برنامه اقدام محیط‌زیست ملی
• راهبرد تنوع زیستی
• برنامه‌های کنترل آلودگی هوا و کیفیت آب
• «طرح اقدام دریاى مرمره» (۲۰۲۱)

همسویی با سیاست سبز اروپا از طریق «نقشه راه توافق سبز ترکیه» دنبال می‌شود که هدف آن تنظیم استانداردهای تولید، تجارت و انرژی با چارچوب جدید اتحادیه اروپا است [20].

۵ـ۲) پایش و استانداردها

ترکیه شبکه پایش کیفیت هوا و آب را گسترش داده، اما چالش‌هایی همچون یکپارچگی داده، دسترسی عمومی و ظرفیت نظارتی محلی باقی است [21].

۵ـ۳) ارزیابی اثرات زیست‌محیطی

مقررات EIA در ترکیه طی سال‌های اخیر بهبود یافته و اجرای آن در پروژه‌های بزرگ مانند سدسازی، حمل‌ونقل و صنایع انرژی الزامی است؛ با این حال نهادهای پژوهشی اروپایی یادآور می‌شوند که استقلال کارشناسی و مشارکت عمومی در برخی موارد نیازمند تقویت است [22].

۶) گذار سبز، انرژی و اقتصاد چرخشی

۶ـ۱) انرژی‌های تجدیدپذیر

ترکیه سرمایه‌گذاری چشم‌گیری در انرژی خورشیدی و بادی انجام داده است. ظرفیت تجدیدپذیر از مرز ۵۵ گیگاوات گذشت و توسعه پروژه‌های بزرگ بادی در ناحیه مرمره و اژه و زمین‌گرمایی در دنیزلی و آیدین ادامه دارد [23].

۶ـ۲) اقتصاد چرخشی و مدیریت پسماند

برنامه «صفر پسماند» از سال ۲۰۱۷ آغاز شد و بر کاهش تولید زباله، جداسازی در مبدا، توسعه بازیافت و استفاده از فناوری هوشمند در مدیریت پسماند تأکید دارد [24].

با وجود پیشرفت‌ها، سهم دفن زباله همچنان بالا است و تحقق اهداف اقتصاد چرخشی مستلزم سرمایه‌گذاری صنعتی، آموزش عمومی و زیرساخت شهری است [25].

۶ـ۳) کشاورزی پایدار

وزارت کشاورزی برنامه‌هایی برای مدیریت مصرف آب، استفاده از سیستم آبیاری قطره‌ای، تناوب کشت و حفاظت خاک اجرا کرده است. چالش اصلی، توازن میان امنیت غذایی، بهره‌برداری از منابع و سلامت خاک است [26].

۶ـ۴) ابتکار «پسماند صفر» (Sıfır Atık)

۶ـ۴) ابتکار «پسماند صفر» (Sıfır Atık)

ابتکار «پسماند صفر» نخستین بار در سال ۲۰۱۷ در ترکیه به‌عنوان یک پروژه محدود در نهادهای دولتی آغاز شد و به‌تدریج به یک سیاست ملی در مدیریت پایدار منابع و کاهش ضایعات تبدیل گردید [32]. هدف اصلی این سیاست، کاهش تولید زباله، جداسازی در مبدا، افزایش نرخ بازیافت و جلوگیری از دفن پسماند است.

خانم امینه اردوغان، بانوی اول ترکیه، در معرفی و ترویج این سیاست نقش محوری ایفا کرد. او نه‌تنها در سبک زندگی شخصی خود بر اجرای اصول «پسماند صفر» تأکید داشت، بلکه این ابتکار را در سطح بین‌المللی نیز مطرح کرد. در نتیجه، در مارس ۲۰۲۳ مجمع عمومی سازمان ملل متحد به پیشنهاد ترکیه، ۳۰ مارس به‌عنوان «روز جهانی پسماند صفر» تصویب شد [33]. در نخستین مراسم رسمی این روز، دبیرکل سازمان ملل، آنتونیو گوترش، از رهبری ترکیه و خانم اردوغان در این زمینه تقدیر کرد و آن را الگویی برای مقابله با بحران اقلیمی و حفاظت از سلامت عمومی دانست [34].

بر اساس گزارش‌های رسمی، اجرای این سیاست در سطح محلی و ملی منجر به افزایش نرخ بازیافت، صرفه‌جویی در منابع طبیعی و ایجاد ارزش اقتصادی قابل‌توجه شده است. تنها بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰، ترکیه توانست بیش از ۲۴ میلیون تُن پسماند قابل استفاده را بازیافت کند که حدود ۳۰ میلیارد لیر ارزش اقتصادی ایجاد کرد و از انتشار بیش از ۳ میلیون تُن گازهای گلخانه‌ای جلوگیری نمود [35][36]. در سال‌های بعد، این سیاست در استان‌ها و شهرهای مختلف گسترش یافت و به همکاری‌های رسمی با سازمان ملل و نهادهای بین‌المللی پیوند خورد [37].

علاوه بر این، ترکیه به دنبال ایجاد یک شبکه بین‌المللی همکاری در زمینه پسماند صفر است. خانم امینه اردوغان در اغلب سفرهای رسمی همراه رئیس‌جمهور، موضوع پسماند صفر را در دستور کار قرار داده و تفاهم‌نامه‌های همکاری با کشورهایی چون مالزی، سنگاپور و ژاپن امضا کرده است. مالزی در سال ۲۰۲۵ حمایت کامل خود را از «اعلامیه استانبول درباره پسماند صفر» اعلام کرد و در کنار بیش از ۱۰۰ کشور دیگر به این ابتکار پیوست [38]. سنگاپور و ژاپن نیز در قالب تفاهم‌نامه‌های دوجانبه، بر تبادل فناوری‌های نوین بازیافت، آموزش کارشناسان و توسعه اقتصاد چرخشی با ترکیه همکاری می‌کنند.

این شبکه تنها محدود به آسیا نیست؛ کشورهای اروپایی مانند ایتالیا و اسپانیا، کشورهای آفریقایی چون کنیا و مراکش، و کشورهای آمریکای لاتین مانند برزیل و مکزیک نیز در نشست‌های جهانی پسماند صفر حضور داشته‌اند و از این ابتکار حمایت کرده‌اند [39]. بدین ترتیب، «پسماند صفر» از یک پروژه ملی به یک جنبش جهانی چندقاره‌ای تبدیل شده است.

برای نهادینه‌سازی این سیاست، ترکیه اقدام به تأسیس بنیاد پسماند صفر کرده است که وظیفه آن هماهنگی پروژه‌ها، آموزش عمومی و توسعه همکاری‌های بین‌المللی است [36]. این بنیاد در کنار وزارت محیط‌زیست، شهرسازی و تغییرات اقلیمی، بازوی اصلی اجرای برنامه‌ها و پیگیری اهداف جهانی در حوزه اقتصاد چرخشی محسوب می‌شود.

۷) مشارکت اجتماعی، آموزش محیط‌زیست و حکمرانی

۷ـ۱) آموزش محیط‌زیستی

مفاهیم محیط‌زیستی در کتاب‌های درسی و برنامه‌های آموزشی دانشگاهی گنجانده شده و دانشگاه‌های آنکارا، استانبول، METU و Ege کانون پژوهشی مهم هستند [27].

۷ـ۲) نقش سازمان‌های مدنی

سازمان‌های مردم‌نهاد در حوزه‌های حفاظت از طبیعت، پاکسازی ساحلی، احیای جنگل، و آموزش عمومی فعال‌اند. برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد افزایش آگاهی عمومی و رسانه‌ای موجب بلوغ بیشتر گفتمان محیط‌زیست شده است [28].

۷ـ۳) مشارکت محلی

برنامه‌ریزی شهری در آنکارا، استانبول، ازمیر و بورسا به سمت مدیریت هوا، کاهش ترافیک، گسترش فضاهای سبز و حمل‌ونقل پاک حرکت کرده است [29].

۸) چشم‌انداز و چالش‌های آینده

۸ـ۱) چالش‌های ساختاری

چالش‌های اصلی محیط‌زیستی ترکیه در افق بلندمدت شامل:

• فشار رشد جمعیت شهری
• نیاز به سرمایه‌گذاری پایدار در صنعت و انرژی
• حفاظت جنگل‌ها و پیشگیری از آتش‌سوزی
• مدیریت آب و حفظ تالاب‌ها
• انطباق با سیاست‌های اقلیمی و تجاری اتحادیه اروپا
• ارتقای شفافیت داده و مشارکت عمومی در سیاست‌گذاری [30]

۸ـ۲) فرصت‌های راهبردی

• موقعیت ژئوپلیتیکی برای تبدیل‌شدن به قطب انرژی پاک منطقه
• ظرفیت بالای انرژی‌های خورشیدی و بادی
• امکان توسعه گردشگری پایدار و بوم‌گردی
• قدرت دانشگاهی برای رهبری پژوهش‌های اقلیمی و محیط‌زیستی منطقه [31]

۸ـ۳) جمع‌بندی

محیط‌زیست ترکیه در حال گذار از یک شیوه‌ی سنتی مدیریت به الگویی نوین است که بر پایه‌ی حفاظت از منابع، سازگاری با تغییرات اقلیمی، توسعه انرژی‌های پاک و هماهنگی با استانداردهای جهانی شکل می‌گیرد. تحقق این گذار تنها با تداوم سیاست‌های پایدار، تقویت نهادهای مسئول و ارتقای آگاهی عمومی امکان‌پذیر خواهد بود.

1. Ministry of Environment, Urbanization and Climate Change (MoEUCC). (2023). Türkiye Environment & Climate Policy Overview. Ankara: MoEUCC.
2. Constitution of Türkiye. (1982, with amendments). Official Gazette of the Republic of Türkiye.
3. United Nations Treaty Collection. (2023). Status of Environmental Conventions: Türkiye. New York: UN.
4. European Commission. (2023). EU–Türkiye Environment Chapter Alignment Report. Brussels: EC.
5. Ministry of Agriculture and Forestry. (2023). National Biodiversity Strategy and Action Plan (Updated). Ankara.
6. General Directorate of Forestry (OGM). (2023). Forest Statistics 2023. Ankara: OGM.
7. General Directorate of Forestry (OGM). (2022). Mediterranean Wildfire Risk Report. Ankara: OGM.
8. Ramsar Secretariat. (2023). List of Wetlands of International Importance: Türkiye. Gland: Ramsar Convention Bureau.
9. Ministry of Agriculture and Forestry. (2023). Wildlife Protection Bulletin. Ankara.
10. Turkish Statistical Institute (TÜİK). (2023). Urbanization Indicators. Ankara: TÜİK.
11. OECD. (2022). Industrial Emissions Review: Türkiye. Paris: OECD.
12. World Health Organization (WHO). (2023). Air Quality Profile: Türkiye. Geneva: WHO.
13. MoEUCC. (2021). Sea of Marmara Mucilage Action Plan. Ankara.
14. MoEUCC. (2023). Zero Waste Programme Annual Report. Ankara.
15. UNEP/MAP. (2023). State of the Mediterranean Marine and Coastal Environment 2023. Nairobi/Athens: UNEP/MAP.
16. AFAD. (2022). Wildfire Response Report. Ankara: AFAD.
17. AFAD. (2023). Black Sea Flood Damage Report. Ankara: AFAD.
18. MoEUCC. (2023). Post-Earthquake Environmental Response Report. Ankara.
19. Presidency of Strategy and Budget (SBB). (2024). 12th Development Plan (2024–2028): Environment & Climate. Ankara.
20. Ministry of Trade. (2022). Turkey Green Deal Action Plan. Ankara.
21. OECD. (2022). Environmental Monitoring & Data Review: Türkiye. Paris: OECD.
22. European Environment Agency (EEA). (2023). EIA Implementation Review: Türkiye. Copenhagen: EEA.
23. Ministry of Energy and Natural Resources. (2024). Renewables Outlook 2024. Ankara.
24. MoEUCC. (2023). Zero Waste Initiative Progress Report. Ankara.
25. World Bank. (2023). Circular Economy in Türkiye. Washington, DC: World Bank.
26. Food and Agriculture Organization (FAO). (2023). Türkiye Agricultural and Environmental Report. Rome: FAO.
27. Middle East Technical University (METU). (2023). Environmental Research Programs Catalogue. Ankara: METU.
28. Istanbul Policy Center. (2022). Civil Society and Environmental Governance in Türkiye. Istanbul: Sabancı University.
29. Istanbul Metropolitan Municipality (IMM), Izmir Metropolitan Municipality, & Bursa Metropolitan Municipality. (2023). Municipal Climate Action Plans. Türkiye.
30. OECD. (2023). Environmental Governance Challenges in Türkiye. Paris: OECD.
31. International Renewable Energy Agency (IRENA). (2024). Türkiye Renewable Energy Opportunity Brief. Abu Dhabi: IRENA.
32. Ministry of Environment, Urbanization and Climate Change of Türkiye. (2022). Zero Waste Project Annual Report 2021–2022. Ankara: Government of Türkiye.
33. United Nations. (2023). General Assembly declares 30 March International Day of Zero Waste (A/RES/77/161). New York: United Nations.
34. United Nations Environment Programme. (2023). Zero Waste and circular economy: Global perspectives. Nairobi: UNEP
35. United Nations Development Programme Türkiye. (2021). Recycled wastes support Turkish economy. UNDP Türkiye.
36. Zero Waste Foundation. (2023). Zero Waste Global Commitment Report. İstanbul: Zero Waste Foundation. https://zerowaste.gov.tr
37. European Environment Agency. (2022). Circular economy and waste prevention in Europe – 2022 status report. Copenhagen: EEA.
38. The Star Malaysia. (2025, October 18). Malaysia reaffirms support for Istanbul Declaration on Zero Waste.
39. The Gulf Observer. (2024, November 12). Türkiye’s Zero Waste Project to thrive through global cooperation.

منبع اصلی

حکیم پور، علی(1397). نگاهی به ترکیه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی.