آموزش در عربستان سعودی
آموزش در عربستان سعودی
علی اکبر اسدی
آموزش و نظام آموزشی پیشرفته و کارامد یکی از ارکان اصلی توسعه در کشورهای مختلف به شمار می رود. این امر در عربستان سعودی نیز همواره مورد توجه بوده است. در حالی که در گذشته های دور همانند بسیاری از مناطق جهان اسلام آموزش در شبه جزیره عربی نیز به شکل سنتی در جریان بوده است، با تاسیس عربستان سعودی، نظام آموزشی مدرن نیز در این کشور ایجاد شده است. در شرایط جاری تقویت و بهبود نظام آموزشی یکی از اهداف مهم عربستان ذیل برنامه چشمانداز 2030 است و به شدت مورد توجه قرار گرفته است.
پیشینه آموزش در عربستان سعودی
تاریخ آموزش در شبهجزیره عربستان دارای گذشتهای نسبتا طولانی و تاریخی کوتاه اما مهم در دوره معاصر است. عبدالله بن عبدالعزیز، آغاز نظام آموزشی نوین عربستان را به زمان تأسیس پادشاهی عربستان سعودی (سال ۱۳۵۱ هجری) و سپس ایجاد وزارت معارف در سال ۱۳۷۳ هـ نسبت میدهد. اما گذشته آموزش در این سرزمین بسیار عمیقتر بوده و به دورههای نخستین تاریخ اسلامی بازمیگردد؛ زمانی که مساجد، مکتبخانهها و مدارس نهادهای اصلی آموزشی بودند. در مساجد، بهویژه در مسجدالحرام و مسجدالنبی، حلقههای درسی برپا میشد و هر دانشجو معلم و حلقهای را انتخاب میکرد که با سطح و نیاز او سازگار باشد. هدف اصلی آموزش در مساجد، بیان عقاید صحیح، مبارزه با بدعتها و خرافات و آموزش چهار علم اصلی شامل فقه مذاهب، زبان عربی، تفسیر و حدیث و موعظه و ارشاد بود.[1]
مکتبخانهها به عنوان نخستین نهاد تربیتی از اوایل دوره اسلامی شکل گرفت. هدف آنها آموزش دینی کودکان، تربیت اخلاقی و اسلامی، آموزش خواندن و نوشتن و حفظ قرآن کریم بود و در بسیاری از شهرها، آموزش قرآن پایان مرحله مکتبخانه محسوب میشد. در خصوص آموزش مدرسهای، سه نوع مدرسه در شبهجزیره عربی وجود داشت که عبارت بودند از: مدارس عثمانی؛ مدارس هاشمی و؛ مدارس اهلیه. مدارس عثمانی در مکه، مدینه، احساء و جده فعالیت داشت و در آنها زبان ترکی، ریاضیات و تاریخ تدریس میشد. در این مدارس قرآن کریم و زبان عربی نیز آموزش داده میشد، اما عمدتاً به زبان ترکی بود. بیشتر معلمان مدارس عثمانی ترک بودند و به همین دلیل شهروندان از این مدارس استقبال کمی میکردند. مدارس هاشمی در سال ۱۳۳۴ هـ توسط علی بن حسین تأسیس شد و مهمترین آنها مدرسه هاشمیه، دارالعلوم الشرعیة و مدرسه الخیریة بودند. سطح آموزش این مدارس پیشرفته نبود، اما هدف آنها دینی و خیریه بود. مدارس اهلّیه (خصوصی/مردمی) توسط اهالی شبه جزیره و مسلمانان مهاجر تأسیس شد و هدف آنها ایجاد نظامی بود که نیازهای جامعه را برآورده سازد. از مهمترین مدارس اهلیه مدرسه صولتیه در مکه، مدارس فخریه و مدارس الفلاح بودند. دلایل شکلگیری مدارس اهلّیه نیز عبارت بودند از: ناتوانی حکومتهای پیشین در ایجاد نظام آموزشی کامل؛ گسترش بیسوادی و نگرانی مردم از این وضعیت و؛ تلاش عثمانیها برای ترکسازی عربها. [2]
تحول آموزش مدرن در عربستان چهار مرحله دارد: مرحله پیدایش و تأسیس (۱۳۱۹–۱۳۴۴ هـ)؛ مرحله رشد و گسترش (۱۳۴۴–۱۳۷۳ هـ)؛ مرحله گسترش وسیع و تنوع منابع (۱۳۷۳–۱۳۹۰ هـ) و؛ مرحله بازنگری و توسعه (از ۱۳۹۰ هـ تا کنون). مرحله پیدایش و تأسیس (۱۳۱۹–۱۳۴۴ هـ) با تسلط خاندان سعودی بر ریاض در ۱۳۱۹ هـ آغاز شد و با ضمیمه شدن حجاز در ۱۳۴۴ هـ پایان یافت. در این دوره ملک عبدالعزیز توجه ویژهای به آموزش فرزندان بادیهنشین داشت. او با ساخت «هَجَر»ها (مراکز اسکان قبایل)، مساجد، تعیین وعاظ و اعزام آموزگاران، آموزش دینی و عمومی را ترویج کرد. در سال ۱۳۴۳ هـ نخستین «اجتماع آموزشی» با حضور علما در مکه برگزار شد تا مردم به آموزش تشویق شوند. در مرحله رشد و گسترش در سال ۱۳۴۴ هـ «اداره معارف عمومی» ایجاد شد که نقطه آغاز آموزش رسمی بود. رویدادهای مهم این دوره عبارت بودند از: تاسیس مجلس معارف در سال 1345؛ تأسیس مدرسه تحضیریه برای اعزام دانشجو به خارج در سال 1346؛ تأسیس دارالتوحید در سال 1355؛ تأسیس معهد علمی السعودی در سال 1364 و؛ افتتاح مدارس ابتدایی، متوسطه، معاهد معلمان و مدارس آموزش زبان و شبانه. [3]
در مرحله سوم توسعه آموزش در عربستان یعنی مرحله گسترش وسیع و تنوع منابع، در سال ۱۳۷۳ هـ اداره معارف به وزارت معارف تبدیل شد و بودجه آموزش بهطور قابلتوجهی افزایش یافت. تحولات مهم این دوره عبارت بودند از: تأسیس رئاسة تعليم البنات (آموزش دختران) در سال 1380؛ تأسیس مؤسسه آموزش فنی و حرفهای در سال 1395؛ تأسیس وزارت آموزش عالی در سال 1400. همچنین در این دوره آموزش در تمام سطوح از نظر افقی و عمودی توسعه یافت. مرحله چهارم یعنی بازنگری و توسعه نیز دارای ویژگیهای زیر است: ایجاد نهادهای تخصصی در وزارت آموزش برای توسعه و ارزیابی نظام آموزشی به صورت مستمر؛ نیاز فوری برای بازنگری سیاستهای آموزشی با هدف همسویی با نیازهای بازار کار و الزامات توسعه ملی و؛ آمادهسازی نیروی انسانی ماهر برای تحقق چشمانداز 2030.[4]
میزان باسوادی در عربستان
عربستان سعودی پیشرفت قابل توجهی در بهبود نرخ سواد خود داشته است. میزان باسوادی بزرگسالان (۱۵ سال به بالا) از ۷۱ درصد در سال ۱۹۹۲ به ۹۵ درصد در سال ۲۰۱۵ افزایش یافته است. نرخ سواد جوانان (۱۵ تا ۲۴ سال) در سال ۲۰۱۵ به ۹۹ درصد رسیده بود.[5] در سال ۲۰۲۰، میزان باسوادی کلی ۹۸ درصد، نرخ سواد مردان ۹۹ درصد و نرخ سواد زنان ۹۶ درصد گزارش شده است. جدیدترین دادهها در سال ۲۰۲۴ نشان میدهد که میزان باسوادی برای افراد ۱۵ تا ۲۴ سال به ۹۹.۸ درصد رسیده است.[6]
کاهش چشمگیر شکاف جنسیتی در سوادآموزی، به ویژه در میان جوانان، نشاندهنده سرمایهگذاری هدفمند و تغییرات اجتماعی گستردهتر در عربستان است. به عنوان نمونه، میزان باسوادی زنان در دهه ۱۹۷۰ تنها ۲ درصد بود، اما در سال ۲۰۱۵ به ۹۲ درصد و در سال ۲۰۲۰ به ۹۶ درصد رسید. در میان جوانان، این شکاف تقریباً از بین رفته و نرخ سواد برای هر دو جنس حدود ۹۹ درصد است. این پیشرفت فراتر از صرفاً بهبود آمار است و به معنای افزایش دسترسی زنان به آموزش، توانمندسازی آنها و مشارکت بالقوه بیشتر در نیروی کار و توسعه اقتصادی است. این تحول با اهداف گستردهتر چشمانداز ۲۰۳۰ در زمینه توانمندسازی زنان و تنوعبخشی به اقتصاد همسو است. [7]
سواد آموزی، سیاست ها، قوانین و ساختار آن در عربستان
قانون سوادآموزی و آموزش بزرگسالان در عربستان سعودی، که در ۱۶ فوریه ۱۹۷۲ صادر شد، مجموعهای از قوانین و مقررات با هدف سوادآموزی شهروندان در تمام گروههای سنی است. هدف اصلی آن فراهم آوردن فرصتهای آموزشی برای کسانی بود که نمیتوانستند بخوانند یا بنویسند و سن آنها از حداکثر سن پذیرش در مدارس ابتدایی گذشته، اما زیر ۴۵ سال بودند. این قانون روشهای مناسبی را برای سوادآموزی بزرگسالان ترسیم میکند که از جمله عبارتند از: سازماندهی کلاسهای منظم برای بیسوادان در سراسر عربستان، راهاندازی کمپینهای هدفمند در مناطق دورافتاده و دشوار و تاکید بر نقش مساجد، باشگاهها، مراکز تابستانی و نقاط تجمع اجتماعی در ترویج سواد. وزارت آموزش و پرورش مسئول تایید و اجرای برنامههای درسی است و از ساختمانهای دولتی (به ویژه مدارس، مراکز فرهنگی و اجتماعی) به عنوان مکان کلاسها استفاده میشود. معلمان از میان کارمندان دولتی یا افراد واجد شرایط دیگر انتخاب میشوند و داوطلبان نیز پذیرفته میشوند. [8]
پروژههای سوادآموزی و آموزش بزرگسالان از طریق منابع مختلفی تامین میشوند: مبالغ اختصاص یافته سالانه در بودجه وزارتخانهها و نهادهای مستقل، هزینههایی که قانون بر موسسات و شرکتها برای تلاشهای سوادآموزی تحمیل میکند، و کمکهای مالی ارائه شده برای این پروژهها. همچنین، هر منبع دیگری که توسط شورای وزیران تایید شود، میتواند به تامین مالی اضافه شود.[9]
این قانون همچنین نقش شرکتها و موسسات خصوصی را در سوادآموزی مشخص میکند. شرکتها و موسسات با بیش از بیست کارمند بیسواد در یک مکان موظفند کلاسهای ویژه سوادآموزی را دایر کنند یا هزینههای لازم را پرداخت کنند. شرکتها با کمتر از بیست کارمند بیسواد موظفند آنها را بدون هزینه در کلاسهای سوادآموزی دولتی ثبتنام کنند، به جز هزینههای حمل و نقل. آنها همچنین باید دادههای مربوط به تعداد کارمندان بیسواد و اقدامات خود در این زمینه را به وزارت آموزش و پرورش ارائه دهند. این الزام قانونی برای شرکتها جهت مشارکت در سوادآموزی کارکنانشان، یک مکانیزم پایدار برای تامین مالی و اجرای برنامههای سوادآموزی فراهم میکند. این نشاندهنده درک دولت از این واقعیت است که بیسوادی نه تنها یک چالش اجتماعی، بلکه یک مانع اقتصادی است که بهرهوری نیروی کار را کاهش میدهد. با مشارکت دادن مستقیم بخش خصوصی، دولت نه تنها بار مالی را تقسیم میکند، بلکه تضمین میکند که سوادآموزی با نیازهای بازار کار همسو شود و به طور مستقیم به بهبود مهارتهای نیروی کار و در نتیجه، افزایش بهرهوری و رشد اقتصادی کمک کند. [10]
وزارت آموزش و پرورش برنامههای مختلفی را برای آموزش مستمر و توسعه مهارتهای بزرگسالان اجرا میکند. این برنامهها فراتر از سوادآموزی سنتی رفته و شامل مهارتهای دیجیتال، حرفهای و سایر مهارتها میشوند. یکی از این برنامهها، برنامه محلههای باسواد است. این یک برنامه آموزشی و تربیتی است که به توسعه افراد از طریق آموزش مهارتهای حرفهای، زندگی و آگاهی میپردازد تا سطح فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی آنها را ارتقا داده و آنها را به اعضای فعال و مشارکتکننده در توسعه تبدیل کند. این برنامه نمونهای از توسعه پایدار و مسیری به سوی یادگیری مادامالعمر است. خدمات ثبتنام در "جامعه بدون بیسوادی" نیز یک برنامه آموزشی سوادآموزی است که به بیسوادان در هر کجای پادشاهی دسترسی پیدا میکند. این سرویس انعطافپذیر و جذاب است و با ارائه مشوقهای مادی برای افزایش انگیزه جهت پیوستن به برنامه همراه است. علاوه بر این، کمپینهای تابستانی سوادآموزی به صورت انتخابی برای یک دوره دو ماهه در مکانهایی برگزار میشوند که سازماندهی کلاسهای منظم دشوار است. این کمپینها شهروندان را در محل زندگیشان در شهرها و روستاها هدف قرار میدهند و با مشارکت بخشهای دولتی، خصوصی و سوم (غیرانتفاعی) و تحت نظارت وزارت آموزش و پرورش اجرا میشوند. هدف این کمپینها ریشهکن کردن بیسوادی، آموزش اصول سواد، افزایش آگاهی مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و بهداشتی، و تقویت حس تعلق ملی است. [11]
انتقال از "سوادآموزی" به "آموزش مستمر و یادگیری مادامالعمر" در راستای چشمانداز ۲۰۳۰ و انقلاب صنعتی چهارم، نشاندهنده یک تحول استراتژیک در رویکرد آموزشی عربستان سعودی است. این تغییر رویکرد، سواد را نه تنها به عنوان یک مهارت پایه، بلکه به عنوان یک فرآیند پویا و مستمر برای انطباق با تغییرات سریع جهانی و نیاز به نیروی کار انعطافپذیر و با قابلیت ارتقاء مهارت و بازآموزی میبیند. در یک اقتصاد دانشبنیان و دیجیتالی، سواد پایه کافی نیست؛ افراد باید بتوانند به طور مداوم مهارتهای جدید کسب کنند و با فناوریهای در حال تحول سازگار شوند. این سیاست، نه تنها به ریشهکن کردن بیسوادی کمک میکند، بلکه زیربنای لازم برای ایجاد یک جامعه یادگیرنده را فراهم میآورد که میتواند به طور فعال در نوآوری و رشد اقتصادی پایدار مشارکت کند.[12]
دولت عربستان در زیرساختهای آموزش سرمایهگذاری کرده تا استانداردهای سختگیرانه در زمینه محو بیسوادی تضمین شود. در راستای چشمانداز 2030، سوادآموزی از طریق تقویت تناسب نظام آموزشی با نیازهای اجتماعی-اقتصادی دنبال میشود. در این راستا برخی از مهمترین سیاستها عبارتاند از: توسعه مهارتهای پایهای دانشآموزان؛ بهبود روشهای تدریس و محیط یادگیری جهت ایجاد خلاقیت و نوآوری و؛ تقویت کادر آموزشی با توسعه حرفهای معلمان[13]
نظام آموزشی در عربستان
نظام آموزشی در عربستان در دورههای مختلف با تغییر و تحولات مهمی روبرو شده است. نظام آموزشی عربستان به شدت تحت تأثیر مذهب و ساختارهای سیاسی بوده است. برای دهه های متوالی اهداف آموزشی در این کشور بر ایجاد حس وفاداری، اطاعت و گسترش پیام اسلام و دفاع از آن در برابر دشمنان تأکید داشته است. بر این اساس آموزش دینی در تمام سطوح مورد تاکید قرار گرفته و حدود ۳۰ درصد از ساعات هفتگی در مدارس ابتدایی، ۲۴ درصد در راهنمایی و تا ۳۵ درصد در دبیرستان (رشتههای شریعت) به دروس دینی اختصاص داشته است. حتی در دانشگاههای فنی مانند دانشگاه نفت و مواد معدنی ملک فهد، دانشجویان ملزم به گذراندن دروس اجباری معارف اسلامی بودهاند. آموزش دختران برای مدت طولانی تحت نظارت ریاست عمومی آموزش دختران (تحت کنترل علما) بود تا اینکه پس از حادثه آتشسوزی مدرسهای در مکه در سال ۲۰۰۲، این سازمان با وزارت آموزش ادغام شد. همچنین تا سالهای گذشته محتوای کتابهای درسی به شدت تحت تأثیر ایدئولوژی وهابی بوده است که جهان را به دو دسته مؤمنان و کافران تقسیم میکند و نسبت به شیعیان و سایر فرقهها مواضع تندی داشته است. با این حال به تدریج و از جمله از سال 1999 اصلاحاتی در این خصوص آغاز شده است.[14]
نظام آموزشی در عربستان سعودی بهطور چشمگیری متحول و پیشرفته شده است. امروزه، عربستان سعودی یکی از کشورهایی است که همواره توجه ویژهای به آموزش دارد و بیوقفه اصلاحات و ابتکارات جدیدی را در نظام آموزشی خود اجرا میکند. عربستان سعودی دارای تعداد زیادی مؤسسات آموزشی، از جمله بیش از ۳۰ هزار مدرسه، مجموعه گستردهای از کالجها و مؤسسات مختلف است. این کشور همچنین بیش از ۵۰ دانشگاه دولتی و خصوصی برای تحصیلات عالی دارد. تمرکز اصلی نظام مدرسهای عربستان بر مطالعات اسلامی است. عربستان همواره سنتهای خود را حفظ کرده و در مدارس نیز علاوه بر پاسداری از ارزشها و فرهنگ خود، اهمیت زیادی به مدرنسازی میدهد. به همین دلیل، نظام آموزشی عربستان ترکیبی منحصربهفرد از فرهنگ سنتی سعودی و آموزش مدرن به شمار میرود.[15]
ویژگیها و محورهای اصلی سیستم آموزشی این کشور، مطالعات اسلامی و آموزشی دینی است. آنها به ارزشهای اسلامی، فرهنگ و سنتهای خود اهمیت اساسی میدهند.، اسلام و ارزشهای آن در برنامه درسی مدارس و فعالیتهای آموزشی منعکس شده است. در کنار آموزش سنتی، شیوههای مدرن و فناوری نیز بهطور فزایندهای در نظام آموزشی وارد شدهاند. این توازن میان سنت و مدرنسازی، تجربه یادگیری متفاوت و منحصربهفردی را در مدارس سعودی ایجاد کرده است. همچنین در مدارس دولتی و خصوصی، تفکیک جنسیتی وجود دارد. مدارس دخترانه و پسرانه از هم جدا هستند. علاوه بر این، طیف گستردهای از مدارس بینالمللی در عربستان فعالیت میکنند که از برنامههای آموزشی مختلف پیروی میکنند، بنابراین گزینهای مناسب برای دانشآموزان خارجی یا مهاجران مقیم عربستان به شمار میروند.[16]
ساختار آموزشی عربستان شامل چهار مقطع اصلی است که هرکدام مدت و ویژگیهای خاص خود را دارند:
- مهدکودک – ۳ سال
- آموزش ابتدایی – ۶ سال
- آموزش متوسطه – ۶ سال
- آموزش عالی
مهدکودک در عربستان الزامی نیست، اما در سالهای اخیر محبوبیت زیادی پیدا کرده است، زیرا والدین اهمیت آموزش اولیه و نقش کلیدی آن در رشد کودک خود را بهتر درک کردهاند. مهدکودکها و مراکز پیشدبستانی به شکل خصوصی، دولتی و بینالمللی در اختیار خانوادهها هستند. مهدکودک، برنامه رسمی آموزش کودکان ۳ تا ۶ سال است. این دوره در عربستان شامل دو سطح است: مهد کودک سطح یک برای کودکان ۳ تا ۴ سال و؛ مهد کودک سطح دو برای کودکان ۵ تا ۶ سال. هدف این مرحله، تقویت مهارتهای شناختی، هیجانی و اجتماعی و آمادهسازی کودکان برای ورود به مدرسه ابتدایی است. برنامه درسی شامل سواد اولیه، مهارتهای ریاضی، زبان عربی، آموزشهای اسلامی و فعالیتهای یادگیری مبتنی بر بازی است. [17]
آموزش ابتدایی شامل پایههای اول تا ششم است و دانشآموزان ۶ تا ۱۲ سال را پوشش میدهد. طبق قانون وزارت آموزش عربستان، حضور در مقطع ابتدایی برای همه دانشآموزان الزامی است.آموزش در مدارس دولتی رایگان و برای شهروندان سعودی و برخی دانشآموزان خارجی ارائه میشود. البته برای مهاجران، به دلیل اختلاف زبان یا کم بودن تعداد دانشآموزان خارجی، ممکن است ثبتنام در مدارس دولتی دشوار باشد. مدارس خصوصی گزینه مناسبی برای خانوادههایی هستند که به دنبال برنامه آموزشی بینالمللی هستند. مدارس خصوصی عربستان معمولاً برنامههایی مانند برنامه بینالمللی باکالوریه[18] ، برنامه آمریکایی یا بریتانیایی را ارائه میکنند و آموزش زبانهای غیر از عربی را نیز در بر میگیرند. این مدارس معمولاً امکانات بهتر و کیفیت آموزشی بالاتری نسبت به مدارس دولتی دارند. [19]
پس از دوره ابتدایی، آموزش متوسطه در دو بخش ارائه میشود: متوسطه اول برای دانشآموزان ۱۳ تا ۱۶ سال و متوسطه دوم برای دانشآموزان ۱۷ تا ۱۹ سال. این دوره الزامی نیست. مدارس دولتی برای شهروندان سعودی رایگان هستند و بر اساس برنامه ملی سعودی، موضوعاتی مانند ریاضیات، علوم، تاریخ، ادبیات، عربی، مطالعات اسلامی و زبان انگلیسی را آموزش میدهند. در پایان دوره متوسطه اول، دانشآموزان میتوانند در حوزه مورد علاقه خود مانند علوم، هنر، تجارت یا رشتههای فنی ادامه تحصیل دهند. مدارس خصوصی در این دوره نیز در دسترس هستند و برخی از آنها برنامه آموزشی ملی را دنبال میکنند و برخی نیز برنامه بینالمللی مانند برنامه بینالمللی باکالوریه را ارائه میدهند.[20]
اهداف آموزش عالی نیز شامل پرورش اسلامی، توسعه پژوهش، تربیت نیروی متخصص، حمایت از ترجمه علوم و مشارکت در تمدن جهانی است. عربستان دارای دانشگاههای دولتی و خصوصی متعددی است. دانشگاه ملک سعود و دانشگاه ملک عبدالعزیز از برجستهترین دانشگاههای دولتی هستند و تحصیل در آنها برای شهروندان سعودی رایگان است. دانشگاه الفیصل و دانشگاه پرنس سلطان از مشهورترین دانشگاههای خصوصی هستند که تعداد زیادی دانشجو را جذب میکنند. هر دو نوع دانشگاه، خصوصی و دولتی، آموزش باکیفیت و رشتههای متنوع ارائه میدهند و همچنین بورسیه و کمکهزینههای تحصیلی برای دانشجویان فراهم میکنند. در عربستان دانشجویان دانشگاهها کمکهزینه ماهانه دریافت میکنند. همچنین بورسیه دانشجویان و خانوادههای آنها توسط دولت تأمین میشود.[21]
زیرساخت های آموزش در عربستان
عربستان از نیمه قرن بیستم تلاشهای مهمی را برای توسعه زیرساختهای آموزشی آغاز کرد. به خصوص در دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰، با افزایش درآمدهای نفتی، تمرکز بر گسترش کمی و توسعه زیرساختهای آموزشی و ساخت مدارس و دانشگاهها افزایش یافت. همچنین این کشور سرمایهگذاری سنگینی در ساخت مساجد، مدارس و دانشگاهها در خارج از کشور (از مراکش تا اندونزی، اروپا و آمریکا) کرده است. برای مثال، ۱۶ آکادمی ملک فهد در کشورهایی مانند انگلستان و آمریکا تأسیس شدهاند. استفاده عمومی از اینترنت در عربستان در سال ۱۹۹۸ قانونی شد که به منزله بسترسازی مهمی برای توسعه آموزش مجازی محسوب میشود. اما دولت سرمایهگذاری زیادی برای فیلتر کردن وبسایتهای نامناسب انجام داد که به معنی ایجاد برخی محدودیتهاست.[22]
تعهد دولت به توسعه زیرساختهای مناسب مطابق استانداردهای سختگیرانه آموزشی در عربستان قابل توجه بوده است. ساخت مدارس و بهینه سازی آنان از جمله اقدامات مورد توجه بوده است. همچنین ساختار نظام آموزشی و نهادهای مرتبط با آن در سالهای اخیر تغییرات زیادی کرده است. ایجاد وزارتخانه واحدی برای آموزش در راستای چشمانداز ۲۰۳۰ از جمله اقدامات برجسته بوده است و مسئولیتهای آموزش مدارس و آموزش عالی در یک وزارتخانه واحد (وزارت آموزش) ادغام شد. ضمن اینکه چنیدین کمیسیون به لحاظ ساختاری ایجاد شده است. کمیسیون ارزیابی مستقل یک نهاد دولتی مستقل است که مستقیماً به شورای وزیران گزارش میدهد و مسئولیت ارزیابی و اعتباربخشی به کل سیستم آموزش و کارآموزی (دولتی و خصوصی) را بر عهده دارد. ساختار فدرالی این کمیسیون از ادغام چندین مرکز تخصصی تشکیل شده است، که از جمله عبارتند از: مرکز ملی سنجش برای آزمونها؛ کمیسیون ملی ارزیابی و اعتباربخشی دانشگاهی؛ مرکز ملی ارزیابی و تعالی مدارس؛ مرکز ملی ارزیابی و اعتباربخشی آموزش فنی و حرفهای.[23]
دیجیتالی سازی و توسعه اینترنت، گسترش آموزش مجازی، بهره گیری از سامانه های رایانش ابری و همچنین توسعه هوش مصنوعی به عنوان بخشی از اقدامات زیرساختی عربستان هستند که بهبود وضعیت آموزشی را هدف قرار میدهد. ضمن اینکه تقویت بخش مهمی از زیرساخت نرمافزاری و سختافزاری آموزش نیز در عربستان مورد توجه قرار گرفته است. عربستان رویکرد بلندپروازانهای در دیجیتالیسازی دارد و از جمله تلاشها در این راستا شامل ایجاد پلتفرمهای دیجیتال برای خودارزیابی مدارس و بارگذاری اسناد است که بار اداری را کاهش میدهد. همچنین آزمونهای کامپیوتر در نهادهای آموزشی و گذار به سمت آزمونهای تطبیقی کامپیوتری برای افزایش کارایی و دقت سنجش در حال انجام است. ضمن اینکه توسعه سیستمهای به اشتراکگذاری داده و امکانات پیشرفته امنیتی و پایگاههای داده برای نظارت «در لحظه»نیز توسط نهادهای دولتی ایجاد شده است[24]
سیاست ها ، قوانین، مقررات و برنامه های کلان عربستان در زمینه آموزش
در عربستان برای دهههای متوالی سیاستهای آموزشی برای حفظ پایههای مذهبی نظام سعودی طراحی شدند. دولت برای جلب رضایت علما، کنترل آموزش به ویژه آموزش دختران و محتوای درسی را به آنها واگذار کرده بود. در چهارچوب سیاست سعودیسازی، به دلیل فشار جمعیتی و بیکاری، دولت سیاست جایگزینی نیروی کار خارجی با نیروی کار بومی را دنبال نموده است. این امر نیازمند اصلاح سیستم آموزشی برای تطبیق مهارتهای فارغالتحصیلان با نیازهای بازار کار است. همچنین برای دهه های متوالی مقاومت در برابر اصلاح نظام آموزشی نیز در عربستان برجسته بوده است. لذا برغم برخی اتهامات و انتقادات، مقامات سعودی هرگونه ارتباط بین برنامه درسی خود و افراطگرایی را رد کرده و آموزش را مسئله حاکمیت ملی میدانند که اجازه دخالت خارجی در آن را نخواهند داد. تحول دیگر نیز ادغام نظارت بر مدارس دخترانه بود و پس از انتقاد شدید از پلیس مذهبی در حادثه آتشسوزی مدرسه مکه، دولت ریاست عمومی آموزش دختران را با وزارت آموزش ادغام کرد، اگرچه تأثیر واقعی آن بر کاهش نفوذ علما نامشخص بود.[25]
در دوره جدید سیاستهای آموزشی عربستان به شدت تحت تأثیر برنامه اصلاحات اقتصادی و اجتماعی ذیل چشمانداز 2030 است. هدف اصلی چشمانداز کاهش وابستگی به نفت و ایجاد اقتصاد پایدار است که اصلاحات آموزشی جزء حیاتی آن محسوب میشود. این اصلاحات بر تغییرات ساختاری و رویکردهای بنیادین دولت عربستان برای همسوسازی آموزش با نیازهای توسعه اقتصادی تمرکز دارد و محورهای اصلی آن عبارتند از:
- همسوسازی آموزش عالی با نیازهای بازار کار: یکی از سیاستهای اصلی، بستن شکاف بین خروجیهای آموزش عالی و الزامات بازار کار است. برای دستیابی به این هدف، سیاستگذاریها به سمت توسعه استانداردهای شغلی برای هر رشته تحصیلی و مشارکت نزدیک با بخش خصوصی هدایت میشود .
- توسعه برنامه درسی مدرن و شخصیتمحور: سیاست آموزشی بر تدوین یک برنامه درسی مدرن متمرکز است که بر استانداردهای دقیق در سوادآموزی، محاسبات، مهارتها و توسعه شخصیت استوار است. هدف این است که دانشآموزان نتایجی بالاتر از میانگینهای بینالمللی در شاخصهای جهانی آموزش کسب کنند. همچنین، سیاستهایی برای ردیابی پیشرفت و انتشار نتایج آموزشی جهت نشان دادن بهبود سالانه اتخاذ شده است .
- سیاستهای بورسیه تحصیلی هدفمند: فرصتهای بورسیه تحصیلی به سمت دانشگاههای معتبر بینالمللی و در رشتههایی که در خدمت اولویتهای ملی هستند، هدایت خواهد شد. این سیاست جایگزین اعزام عمومی دانشجو میشود تا اطمینان حاصل شود که نخبگان با تخصصهای مورد نیاز کشور بازمیگردند.
- خصوصیسازی و تغییر نقش دولت: قوانین و مقررات در حال بازنگری هستند تا به سرمایهگذاران و بخش خصوصی اجازه دهند خدمات آموزشی را ارائه دهند. سیاست کلان دولت، تغییر نقش از «ارائهدهنده خدمات» به «تنظیمکننده و ناظر» است. این امر شامل صدور مجوز برای مدارس خصوصی بیشتر و بهبود محیط کسبوکارهای آموزشی میشود .
- ایجاد پایگاه داده مرکزی و ردیابی دانشآموزان: یک سیاست زیرساختی مهم، ایجاد پایگاه داده متمرکز دانشآموزی است که دانشآموزان را از دوران کودکی تا آموزش عمومی (K-12) و فراتر از آن به آموزش عالی و فنی ردیابی میکند. هدف این سیاست بهبود برنامهریزی آموزشی، نظارت، ارزیابی و خروجیهاست.
- برنامه توسعه سرمایه انسانی: این یک برنامه کلان است که به اندازهگیری، ارزیابی و تحلیل کارایی خدمات دولتی میپردازد و از ارگانهای دولتی با کارکنان، مطالعات و مشاورههای مرتبط با سرمایه انسانی حمایت میکند .[26]
اصلاحات آموزشی عربستان حول پنج محور کلیدی شکل گرفته است. محور نخست تقویت کیفیت آموزشی بر اساس معیارهای جهانی است. در این راستا عربستان قصد دارد که آموزش را با استانداردهای جهانی هماهنگ کند. این سیاست شامل تدوین استانداردهای ملی یادگیری، ارتقای کیفیت معلمان و تمرکز بر نتایج یادگیری و نه صرفاً تدریس است. دومین محور استقلال نهاد ارزیابی و اعتبارسنجی ملی لست و در این راستا عربستان کمیسیونی مستقل برای ارزیابی آموزش و تربیت ایجاد کرده است. سیاست کلیدی این نهاد شامل استقلال مالی و اداری، اعتباربخشی مدارس، دانشگاهها و برنامههای آموزشی و همچنین سنجش کیفیت آموزش از پایه تا عالی است. این اقدام برای جلوگیری از نفوذ سیاسی و ایجاد قضاوت فنی انجام شده است.[27]
محور سوم در اصلاحات آموزش عربستان ادغام برنامه درسی و سنجش در یک نهاد واحد است. در این راستا سیاست برجسته عربستان، ادغام مدیریت برنامه درسی و ارزیابی یادگیری در یک سازمان مل است. هدف اصلی نیز همسویی بهتر آنچه تدریس میشود با آنچه سنجیده میشود. در این خصوص افزایش انسجام برنامه درسی و آزمونها و تعریف سطوح یادگیری قابل اندازهگیری در هر پایه به منظور افزایش کیفیت توسعه برنامه درسی و ارزیابی مورد تاکید است. محور چهارم تمرکز بر معلمان و استانداردسازی حرفهای است و اصلاحات عربستان تأکید ویژهای بر «حرفهایسازی معلمان» دارد. راهبردهای کلیدی در این خصوص عبارتند از: استانداردهای حرفهای ملی برای معلمان؛ چارچوب صلاحیتهای معلم و آموزش ضمن خدمت متناسب با فناوری. در این خصوص تاکید می شود هدف ارتقای عملکرد معلمان مطابق معیارهای بینالمللی است. محور پنجم اصلاحات آموزشی بهبود ارزیابی مدارس و انتشار عمومی نتایج است. این سیاست از طریق اقدامات زیر به شفافیت و پاسخگویی منجر میشود: ارزیابی عملکرد مدارس بر اساس شاخصها؛ انتشار نتایج به صورت عمومی و؛ رتبهبندی مدارس برای رقابت و کیفیت. این سیاست امکان مقایسه و بهبود عملکرد را فراهم میکند.[28]
در راستای تحقق اصلاحات آموزشی، ایجاد کمیسیون ارزیابی آموزش و تربیت[29] اقدامی اساسی است. این کمیسیون نهادی دولتی است که مسئول «ارزیابی، سنجش و اعتباربخشی» سیستمهای آموزشی و آموزشی-فنی است و از نظر حقوقی و مالی مستقل است. کمیسیون ارزیابی به صورت مستقیم به رئیس دولت گزارش میدهد، نه به وزارت آموزش، که نشاندهنده استقلال ساختاری آن است. این کمیسیون طبق قانون، دارای استقلال مالی و اداری است تا بتواند قضاوتهای فنی و بدون دخالت سیاسی ارائه دهد. همچنین برنامه استراتژیک ۲۰۲۳-۲۰۲۷ اولویتهای کمیسیون نظارتی را تعیین میکند و بر ابتکاراتی با تأثیر بالا و امکانپذیری متوسط تا بالا تمرکز دارد. [30]
بخش مهمی از مأموریت کمیسیون نظارتی این است که استانداردسازی برنامه درسی و سنجش/ارزیابی را همزمان برعهده بگیرد. یعنی هم طراحی استانداردهای درسی و هم ارزیابی میزان تحقق آنها را بر عهده داشته باشد. در چارچوب سیاستهای جدید، کمیسیون چهارچوب ملی استانداردهای برنامه درسی عمومی را برای دورههای ۱ تا ۱۲ آماده کرده است. این کمیسیون همزمان مسئول برگزاری آزمونهای ملی و سنجش عملکرد مدارس و دانشآموزان است. این کار باعث میشود که طراحی برنامه درسی و سنجش یادگیری، بهصورت هماهنگ و منسجم توسط یک نهاد واحد انجام شود. کمیسیون ارزیابی سنجش و اعتبارسنجی، بخشی از بازطراحی آموزش و اعتبارسنجی در عربستان است که متناسب با اهداف بلندمدت برنامه چشمانداز 2030 انجام میشود. نهادهاییی مانند کمیسیون با سیاستها و استراتژیهایی کار میکنند که تمرکز بر ارتقاء کیفیت، کارایی و انطباق با نیازهای بازار کار و توسعه انسانی دارد. [31]
طرح های کلان، نوآوری ها و تجارب عربستان در زمینه آموزش
در راستای تحقق اهداف و مقاصد مربوط به آموزش ذیل سند چشمانداز 2030، جهت گیریها، طرح ها و اقدامات مختلف در عرصه آموزشی عربستان در حال انجام است و این کشور در حال شکل دهی به تحولات و تجارب جدیدی در این خصوص است. حرکت از کمیت به کیفیت در عرصه آموزشی یکی از برنامه هاست. دولت آگاه شده است که باید از توسعه کمی به سمت بهبود کیفی آموزش حرکت کند و تلاشهایی برای تغییر روشهای تدریس، معرفی فناوریهای مدرن و کاهش یادگیری حفظی صورت گرفته است. چالش عدم تطابق مهارتها نیز معضلی دیگر است و تجربه نشان داده است که شکاف بزرگی بین خروجی سیستم آموزشی و نیازهای بازار کار عربستان وجود دارد. از جمله بین سالهای ۱۹۹۵ تا ۱۹۹۹، تنها دو درصد از فارغالتحصیلان دانشگاهی دارای مدرک فنی بودند.[32]
تجربه صدور آموزش نیز برای عربستان مهم است و این کشور تجربه گستردهای در صدور مدل آموزشی و مذهبی خود به خارج از کشور داشته است. این سیاست که با هدف مقابله با نفوذ بازیگران رقیب و کمونیسم و تثبیت رهبری جهان اسلام انجام شد، در دهه ۱۹۹۰ نتیجه معکوس داد و بسیاری از کسانی که در این سیستم آموزش دیده بودند، علیه خود نظام سعودی و متحدان غربی آن موضع گرفتند. همچنین تأکید بر آموزشهای فنی و حرفهای در عربستان افزایش یافته است، اما به دلیل جایگاه اجتماعی پایین کارهای یدی و تفاوت دستمزدها، استقبال دانشجویان کمتر از حد انتظار است. گسترش مدارس و دانشگاههای بینالمللی در داخل کشور، ایجاد دفاتر تحول و مدیریت استراتژیک در وزارت آموزش و استفاده از نظام آموزشی بریتانیا بهویژه در مدارس برای جذب دانشآموزان بینالمللی نیز بخش دیگری از تجارب آموزشی عربستان محسوب میشود.[33]
عربستان سعودی پروژهها و نوآوریهای متعددی را در سیستم ارزیابی آموزشی خود پیادهسازی کرده است:
- آزمون ملی مدارس: بر خلاف ارزیابیهای نمونهای گذشته، این آزمون به صورت سرشماری (برای همه دانشآموزان) در پایههای ۳، ۶ و ۹ اجرا میشود تا امکان پاسخگویی و رتبهبندی مدارس فراهم شود.
- استفاده از هوش مصنوعی: عربستان در حال بررسی استفاده از فناوریهای هوشمند، کلانداده و تحلیل یادگیری برای حمایت از ارزیابیهاست. برنامهریزی شده است که از الگوریتمها برای شناسایی مدارس در معرض خطر افت عملکرد استفاده شود.
- اپلیکیشن «مستقبلهم»: یک نوآوری برای دسترسی والدین به نتایج آزمون فرزندان و ارزیابی مدرسه آنها، همراه با مشاورههای تحصیلی است.
- شاخص ترتیب: رتبهبندی مدارس و ادارات آموزش و پرورش بر اساس میانگین نمرات دانشآموزان در آزمونهای استاندارد (GAT و SAAT) برای ایجاد رقابت و اطلاعرسانی به والدین است.
- مشارکت بینالمللی: شرکت در آزمونهای بینالمللی مانند PISA، TIMSS و TALIS برای محک زدن سیستم آموزشی در سطح جهانی.
- برونسپاری و بخش خصوصی: استفاده از تخصص بخش خصوصی و پیمانکاران خارجی برای طراحی و اجرای آزمونها جهت افزایش کارایی، مشابه مدلهایی در آمریکا و برزیل.[34]
برای تحقق اهداف و مقاصد اصلی در اصلاحات آموزشی در عربستان ذیل چشمانداز 2030، ابتکارات عملیاتی و پروژههای مشخصی مورد نظر قرار گرفته است که مهمترین آنها در زیر مورد اشاره قرار میگیرد:
- طرح ارتقاء برای مشارکت والدین: این یک طرح نوآورانه برای حل معضل عدم مشارکت کافی والدین در آموزش است. هدف طرح مشارکت ۸۰ درصد والدین در فعالیتهای مدرسه و فرآیند یادگیری فرزندان تا سال ۲۰۲۰ بوده است. مکانیزم آن نیز ایجاد هیئتهایی در مدارس به رهبری والدین برای باز کردن تالارهای گفتگو است. نوآوری اصلی آموزش معلمان برای برقراری ارتباط مؤثر با والدین و تجهیز آنها به روشهای موفق ارتباطی است.
- برنامه ملک سلمان برای توسعه سرمایه انسانی: این طرح بر آموزش نیروی کار دولتی تمرکز دارد. هدف اصلی آموزش ۵۰۰,۰۰۰ کارمند دولتی از طریق آموزش از راه دور تا سال ۲۰۲۰ بوده است. ساختار مدنظر تأسیس مراکز تعالی منابع انسانی در هر سازمان دولتی است و رویکرد کلیدی شناسایی و توانمندسازی رهبران آینده و ایجاد محیطی است که فرصتهای برابر و پاداش برای تعالی فراهم میکند .
- تأسیس شوراهای بخش: یک تجربه جدید در ساختار آموزشی-شغلی عربستان، ایجاد این شوراهاست که وظیفه دارند مهارتها و دانش مورد نیاز هر بخش اجتماعی-اقتصادی را به دقت تعیین کنند. این شوراها پل ارتباطی مستقیم بین صنعت و آموزش خواهند بود.
- درگاه ملی کار: راهاندازی این پلتفرم دیجیتال یک نوآوری برای اتصال مستقیم خروجیهای آموزشی به فرصتهای شغلی و نیازهای بازار است .
- توسعه شخصیت و ارزشهای اخلاقی: مدارس با همکاری خانوادهها طرحهایی را برای تقویت بافت جامعه اجرا میکنند تا دانشآموزان را با ارزشهای بنیادی مانند ابتکار، پایداری و رهبری، و همچنین مهارتهای اجتماعی و خودآگاهی مجهز کنند .
- مشارکتهای استراتژیک با بخش خصوصی: سرمایهگذاری در مشارکتهای استراتژیک با ارائهدهندگان دورههای کارآموزی و شرکتهای بزرگ خصوصی برای انتقال دانش و تجربه عملی به دانشآموزان و دانشجویان. [35]
منابع:
[1] جامعه المجمعه (2025)، نظام وسياسة التعليم بالمملكة، عالی الموقع:
https://m.mu.edu.sa/sites/default/files/content/2017/05/1_2.pdf
[2] المرجع السابق.
[3] المرجع السابق.
[4] المرجع السابق.
[5] Hollie Nielsen (2019), Literacy in Saudi Arabia: Striving for Excellence, 22 September 2019, at: https://www.fawco.org/global-issues/education/education-articles/4158-literacy-in-saudi-arabia-striving-for-excellence
[6] Ministry Of Education( 2025), Continuing Education And Literacy, at: https://moe.gov.sa/en/education/generaleducation/pages/literacy.aspx
[7] Ibid.
[8] Saudipedia (2025), Law of Literacy and Adult Education in Saudi Arabia, at: https://saudipedia.com/en/article/2939/government-and-politics/systems/law-of-literacy-and-adult-education-in-saudi-arabia
[9] Ibid.
[10] Ibid.
[11]https://dga.gov.sa/sites/default/files/202504/Effective%20Integration%20of%20Cloud%20Computing%20in%20Digital%20Transformation%20of%20the%20Education%20Sector-V1.0.pdf
[12] trade.gov (2024), Saudi Arabia - Digital Economy, 2024-09-19, at: https://www.trade.gov/country-commercial-guides/saudi-arabia-digital-economy-0
[13] منصور أحمد (2024)، لمحة عن مرحلة التعليم المدرسي في المملكة العربية السعودية مع التركيز على الرياض - فرص نمو استثنائية، ,دبي, الإمارات العربية المتحدة، کولیز، تقرير سلسلة المعرفة رقم 16. صص 5-30.
[14] MICHAELA PROKOP (2003), Saudi Arabia: the politics of education, International Affairs, 79,1, pp79-86.
[15] Melissa Gray (2024), saudi Arabia’s Schooling System Insights: A Detailed Guide, October 21st 2024, at: https://bigeasymagazine.com/2024/10/21/a-comprehensive-guide-to-schooling-system-in-saudi-arabia/
[16] Mansour Saleh Rashed Alabdulaziz (2019), Overview of the Education System in the Kingdom Of Saudi
Arabia, International Journal of Information Technology (IJIT) – Volume 5 Issue 2, Mar - Apr 2019, pp. 2-9.
[17] Melissa Gray, op.cit.
[18] International Baccalaureate
[19] Melissa Gray, op.cit.
[20] Melissa Gray, op.cit.
[21] Mansour Saleh Rashed Alabdulaziz, op.cit.
[22] MICHAELA PROKOP, op.cit.
[23] OECD (2024), A profile of an evaluation and assessment agency: Saudi Arabia’s Education and Training
Evaluation Commission, at: https://www.oecd.org/en/publications/a-profile-of-an-evaluation-and-assessment-agency_318266a4-en.html
[24] Ibid.
[25] MICHAELA PROKOP, op.cit.
[26] https://www.vision2030.gov.sa/media/rc0b5oy1/saudi_vision203.pdf
[27] OECD (2020), Education in Saudi Arabia, Reviews of National Policies for Education, OECD Publishing, Paris,
https://doi.org/10.1787/76df15a2-en.
[28] Ibid.
[29] ETEC
[30] Saudigazette (2022), ETEC, MoE implements National Tests (NAFS) prior to end of 3rd semester, June 04, 2022, at: https://saudigazette.com.sa/article/621384?utm
[31] Ibid.
[32] MICHAELA PROKOP, op.cit.
[33] منصور أحمد (2024)، المرجع السابق.
[34]OECD (2024),op.cit.
[35] https://www.vision2030.gov.sa/media/rc0b5oy1/saudi_vision203.pdf