زیست بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی در لبنان
زیست بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی در لبنان
میترا صمیعی
دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه علامه طباطبائی
مقدمه
در این بخش با بررسی ابعاد گوناگون فضای مجازی و هوش مصنوعی لبنان، که شامل توسعه زیرساختها، ضریب نفوذ اینترنت، پذیرش شبکههای اجتماعی، نهادهای حاکمیتی دولتی و غیردولتی، چارچوبهای نظارتی و ابتکارات نوآورانه است، می پردازد. با وجود چالشهای اقتصادی و سیاسی قابل توجه، لبنان پیشرفت چشمگیری در زمینه دیجیتال سازی و تحول دیجیتال، اتصال تلفن همراه و نوآوری استارتاپها داشته است،. با این حال، ضعف کشور در زمینه زیرساخت های فضای مجازی، شکافهای نظارتی و عدم برنامهریزی راهبردی ، مانع جدی برای تحقق کامل پتانسیل دیجیتالی کشور است.
زیر ساخت های فضای مجازی
زیرساخت فضای مجازی لبنان در طول دو دهه گذشته به طور قابل توجهی تکامل یافته است، اگرچه با چالشهای اساسی ناشی از بیثباتی اقتصادی، مسائل سیاسی و کمبودهای زیرساختی قابل توجهی در فضای مجازی مواجه است. بخش مخابرات کشور لبنان تحت یک مدل انحصاری دوقطبی فعالیت میکند، به طوری که دو اپراتور تلفن همراه—آلفا و تاچ[1]—خدمات خود را تحت قراردادهای مدیریتی با دولت ارائه می کنند (وزارت مخابرات[2]، ۲۰۲۳). زیرساخت خطوط ثابت عمدتاً توسط اوجیرو (اداره کل اوجیرو)[3] مدیریت میشود، که یک نهاد دولتی است و مسئولیت حفظ و گسترش شبکه ملی مخابرات را بر عهده دارد. ناحیه اصلی اینترنت کشور لبنان متکی به چندین کابل زیردریایی بینالمللی است، از جمله سیستم های کابلی آیامایدبلیوای (هند-خاورمیانه-اروپای غربی)[4] و کادموس (سیستم کابل زیردریایی قبرس و لبنان)[5] که اتصال به شبکههای جهانی را برای لبنانیان فراهم میکنند( تلهجئوگرافی[6]، 2024). زیرساخت مخابراتی لبنان در جریان درگیریها و بحرانهای مختلف، به ویژه جنگ ۲۰۰۶ و انفجار فاجعهبار بندر بیروت در اوت ۲۰۲۰، که زیرساختهای مخابراتی را ویران کرد و خدمات را مختل کرد، آسیبهای قابل توجهی دید (اتحادیه بینالمللی مخابرات[7]، 2021). بحران اقتصادی مداوم از سال ۲۰۱۹ این بخش را بیشتر تحت فشار قرار داده است، به طوری که قطعی مکرر برق بر قابلیت اطمینان شبکه تأثیر گذاشته و سرمایهگذاری در ارتقاء زیرساختها را محدود کرده است (بانک جهانی[8]، ۲۰۲۳). استقرار فیبر نوری در لبنان، به ویژه در شهرهای بزرگ به تدریج در حال گسترش است، اگرچه پوشش آن در مقایسه با استانداردهای منطقهای محدود باقی مانده است. دولت طرحهایی را برای استقرار فیبر نوری به خانه در سراسر کشور آغاز کرده است، اما به دلیل محدودیتهای مالی و ناکارآمدیهای اداری، اجرای آن کند بوده است. شبکههای تلفن همراه، شاهد توسعه بیشتری بودهاند، به طوری که اپراتور های مخابراتی، شبکههای 4G را در اکثر مناطق پرجمعیت مستقر کردهاند، در حالی که استقرار 5G در مراحل برنامهریزی اولیه باقی مانده است(اتحادیه بینالمللی مخابرات، 2021).
ضریب نفوذ اینترنت، تلفنهای هوشمند و پهنای باند خانگی
1. نفوذ اینترنت
نفوذ اینترنت در لبنان در اوایل سال ۲۰۲۴ به حدود 1/86 درصد از جمعیت رسید که نشاندهنده رشد چشمگیری نسبت به سالهای گذشته است. این امر لبنان را در بین کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در رتبه بالاتری از نظر پذیرش اینترنت قرار میدهد(دیتاریپورتال، 2025). با این حال، این رقم نابرابریهای قابل توجهی را در کیفیت دسترسی، مقرون به صرفه بودن و قابلیت اطمینان در بین گروههای مختلف اجتماعی-اقتصادی و مناطق جغرافیایی لبنان را ایجاد کرده است. بحران اقتصادی به طور متناقضی پذیرش دیجیتال را تسریع کرده است، زیرا شهروندان به طور فزایندهای برای حوالهها، تجارت الکترونیک و ارتباط با لبنانیهای مقیم خارج از کشور به پلتفرمهای آنلاین متکی هستند. با این حال، سقوط لیره لبنان باعث شده است که خدمات اینترنتی نسبت به درآمد خانوار به طور فزایندهای افزایش یابد و گرانتر باشد و موانع مقرون به صرفهای برای جمعیتهای کمدرآمد را ایجاد کند (بانک جهانی، ۲۰۲۳).
2. نفوذ تلفنهای هوشمند
تعداد اتصالات تلفن همراه در لبنان در اوایل سال ۲۰۲۴ تقریباً به 25/5 میلیون نفر رسید که معادل 6/96 درصد از کل جمعیت لبنان است و نشان دهنده اتصال تقریباً همگانی تلفن همراه است(دیتاریپورتال، 2025). پذیرش تلفنهای هوشمند در لبنان بالا است و تخمین زده میشود بیش از ۹۰ درصد از کاربران تلفن همراه را شامل شود که ناشی از مقرون به صرفه بودن نسبی طرحهای تأمین مالی دستگاه و ضرورت اینترنت تلفن همراه برای تراکنشهای مالی و ارتباطات روزانه است(هوتسوئیت و وی آر سوشال[9]، 2024). بازار تلفنهای هوشمند در لبنان دارای طیف متنوعی از دستگاهها، از برندهای بینالمللی ممتاز گرفته تا برندهای چینی مقرون به صرفه است. رواج دستگاههای دو سیمکارته نشاندهنده راهبردهای کاربران برای به حداکثر رساندن پوشش و به حداقل رساندن هزینهها با جابجایی بین اپراتورها است (انجمن اقتصادی لبنان[10]، ۲۰۲۳). با توجه به ضعیف بودن زیر ساخت های پهنای باند ثابت اینترنت در لبنان، اینترنت تلفن همراه به اتصال اصلی دسترسی به اینترنت برای بسیاری از لبنانیها تبدیل شده است( جمهوری لبنان، وزارت اقتصاد و تجارت[11]، 2023).
3. پهنای باند اینترنت خانگی
پهنای باند اینترنت خانگی در لبنان از لحاظ تاریخی از استانداردهای منطقهای و بینالمللی بسیار عقب مانده است. میانگین سرعت پهنای باند ثابت برای دانلود تقریباً 87/7 مگابیت بر ثانیه است که به طور قابل توجهی کمتر از میانگین جهانی است(شاخص جهانی اسپیدتست[12]، 2024). این محدودیت ناشی از غلبه فناوری خط اشتراک دیجیتال نامتقارن( ای.دی.اس.ال)[13]، عدم پیاده سازی و استقرار فیبر نوری و سرمایهگذاری ناکافی در ارتقاء شبکه های مخابراتی و ارتباطی است. وزارت مخابرات تلاش کرده است تا از طریق ابتکارات مختلف، از جمله یارانههای نصب فیبر نوری و بستههای اشتراک دیجیتال نامتقارن( ای.دی.اس.ال) ارتقا یافته که سرعتهایی تا ۵۰ مگابیت بر ثانیه را در مناطق شهری منتخب ارائه میکند، به این کاستیهای کشور رسیدگی کند (وزارت مخابرات، ۲۰۲۳). با این حال، سرعتهای واقعی اغلب به دلیل ازدحام شبکه، زیرساختهای قدیمی و قطعیهای مکرر برق که تداوم خدمات را مختل میکند، کمتر از نرخهای اعلام شده است. پهنای باند تلفن همراه به یک جایگزین مهم فزاینده تبدیل شده است و سرعت های دسترسی به اینترنت در بسیاری از مناطق لبنان از طریق شبکههای 4G ارائه میشود. با این حال، محدودیتهای حجمی داده و هزینههای بالاتر به ازای هر گیگابایت، قابلیت دوام پهنای باند تلفن همراه را به عنوان یک راه حل اصلی دسترسی به اینترنت برای فعالیتهایی نظیر آموزش آنلاین، دورکاری کارمندان، عملیات مالی که نیاز به اینترنت پر سرعت دارند، محدود شده است.(سازمان تنظیم مقررات مخابرات[14]، ۲۰۲۴).
شبکههای اجتماعی و پلتفرمهای پیامرسان
لبنان ضریب پذیرش بسیار بالایی در رسانههای اجتماعی نشان میدهد که هم بازتابی از دانش فناوری جمعیت لبنان و هم اهمیت ارتباطات دیجیتال در حفظ ارتباط با دیاسپورای گسترده لبنانی است. تعداد کاربران رسانههای اجتماعی در لبنان در اوایل سال 2025 تقریباً 10/4 میلیون نفر بود که معادل 4/75 درصد از کل جمعیت لبنان است(دیتاریپورتال، 2025).
1. پلتفرمهای غالب
واتساپ همچنان پلتفرم پیامرسان غالب در لبنان است و تقریباً همه کاربران تلفنهای هوشمند از این پیام رسان استفاده میکنند. رمزگذاری سراسری، قابلیتهای پیامرسانی گروهی و ویژگیهای تماس صوتی و تصویری رایگان، آن را برای ارتباطات شخصی و تجاری مردم لبنان ضروری کرده است( هوتسوئیت و وی آر سوشال[15]، 2024). در طول بحران های اقتصادی، واتساپ برای هماهنگی حوالههای ارسالی از سوی مهاجران و حفظ ارتباطات خانوادگی از این پیام رسان بیشتر استفاده شد. فیسبوک در لبنان ، بهویژه در میان مردم مسنتر و صفحات تجاری،حضور پررنگی دارد. کسبوکارهای لبنانی بهطور گسترده از فیسبوک برای بازاریابی، خدمات مشتری و معاملات تجارت الکترونیکی استفاده میکنند. گروههای اجتماعی در فیسبوک به عنوان پلتفرمهای مهمی برای تبادل اطلاعات محلی، هماهنگی های محله ای و مشارکت مدنی عمل میکنند(کمپ[16]، 2024). اینستاگرام به ویژه در میان جمعیت جوانتر رشد بیشتری یافته است. اینفلوئنسرهای لبنانی، طراحان مد، رستورانها و اپراتورهای گردشگری از قالب بصری اینستاگرام برای برندسازی و تعامل با مشتری استفاده میکنند. این پلتفرم به ویژه برای شرکتهای کوچک و متوسط که فاقد ویترینهای سنتی هستند، به مرکز اقتصاد دیجیتالی لبنان تبدیل شده است(رسانه و جامعه عرب[17]، 2024). تیکتاکدر بین کاربران جوانتر رشد بسیار زیادی داشته است و تولیدکنندگان محتوای لبنانی، دنبالکنندگان منطقهای قابل توجهی را به دست آوردهاند. این پلتفرم به عنوان یک خروجی مهم برای تفسیرهای سیاسی، هجو های اجتماعی و بیان فرهنگی، به ویژه در دورههای بیثباتی سیاسی، ظاهر شده است( کمپ، 2024). تلگرام در میان کاربران و فعالان سیاسی، به ویژه در جریان جنبشهای اعتراضی ۲۰۱۹، به دلیل ویژگیهای امنیتی و عملکرد کانال برای انتشار اطلاعات، برجسته شد. گروههای سیاسی مختلف، رسانهها و سازمانهای جامعه مدنی کانالهای تلگرامی فعالی دارند(مرکز مطالعات سیاسی لبنان[18]، 2023).
2. رفتار و الگوهای رسانههای اجتماعی
کاربران رسانههای اجتماعی لبنانی سطوح تعامل بالایی را نشان میدهند و روزانه چندین بار وارد سیستم میشوند و محتوای گستردهای تولید میکنند. قابلیتهای چندزبانه جمعیت لبنان (عربی، فرانسوی، انگلیسی) در الگوهای متنوع تولید و مصرف محتوا منعکس میشود. گفتمان سیاسی جایگاه برجستهای در رسانههای اجتماعی لبنان دارد و کاربران به طور فعال در بحث در مورد فرقهگرایی، حکومتداری و اصلاحات شرکت میکنند(ابوجعوده[19]و همکارن، 2020). بحران اقتصادی در لبنان، الگوهای استفاده از رسانههای اجتماعی را تغییر داده است و پلتفرمها به طور فزایندهای عملکردهای عملی مانند هماهنگی نرخ ارز، اطلاعات مربوط به دسترسی به محصول و سازماندهی کمکهای متقابل را انجام میدهند. گروههای فیسبوکی که به تبادل دلار تازه، یافتن محصولات کمیاب و هماهنگی کمکهای بشردوستانه اختصاص داده شدهاند، به ابزارهای ضروری بقاء در لبنان تبدیل شدهاند (بانک جهانی، ۲۰۲۳).
زیست بوم هوش مصنوعی
زیست بوم هوش مصنوعی لبنان نوپا باقی مانده است اما توسعه امیدوارکنندهای را نشان میدهد که عمدتاً توسط مؤسسات دانشگاهی، استارتآپهای فناوری و ابتکارات فردی هدایت نی شوند و سرمایهگذاری نظامند دولت یا برنامهریزی راهبردی دولتی دیده نمی شود.
1.مؤسسات دانشگاهی و تحقیقاتی
چندین دانشگاه لبنانی برنامهها و مراکز تحقیقاتی مرتبط با هوش مصنوعی را در لبنان تأسیس کردهاند. دانشگاه آمریکایی بیروت[20]، برنامههای علوم کامپیوتر با تخصصهای هوش مصنوعی ارائه میدهد و میزبان ابتکارات تحقیقاتی بسیاری در یادگیری ماشین، پردازش زبان طبیعی و بینایی کامپیوتر است (دانشگاه آمریکایی بیروت، ۲۰۲۴). دانشگاه آمریکایی لبنان[21] و دانشگاه آمریکایی علم و فناوری[22] نیز به طور مشابه برنامههای درسی و قابلیتهای تحقیقاتی هوش مصنوعی را توسعه دادهاند. این مؤسسات با شرکای بینالمللی در پروژههای مختلف هوش مصنوعی همکاری میکنند، اگرچه خروجی تحقیقات به دلیل محدودیتهای مالی، فرار مغزها و محدودیتهای زیرساختی محدود باقی مانده است. محققان لبنانی اغلب ضمن انجام تحقیقات از راه دور از لبنان یا مهاجرت دائمی برای فرصتهای بهتر، وابستگی خود را به مؤسسات بینالمللی حفظ میکنند (یونسکو[23]، ۲۰۲۳).
2. استارتاپهای هوش مصنوعی و بخش خصوصی
زیست بوم استارتاپی لبنان شامل چندین شرکت است که در حال توسعه برنامههای کاربردی هوش مصنوعی، بهویژه در حوزههای فینتک[24]، هلثتک[25] و تجارت الکترونیک هستند. شرکتهایی مانند گروه شناختی[26] و فارغالتحصیلان مختلف شتابدهندهها، راهحلهای یادگیری ماشین را برای امتیازدهی اعتباری، شناسایی تقلب و پیشبینی رفتار مشتری توسعه دادهاند(بری تک[27]، 2024). استعدادها و متخصصان بسیاری برای توسعه هوش مصنوعی در لبنان وجود دارد، بهطوری که بسیاری از مهندسان و دانشمندان داده لبنانی از طریق تحصیلات بینالمللی یا دورکاری برای شرکتهای جهانی، تخصص کسب کردهاند. با این حال، بحران اقتصادی و فروپاشی بخش بانکی، دسترسی به بودجه را بهشدت محدود کرده و بسیاری از استارتاپهای متمرکز بر هوش مصنوعی را مجبور کرده است تا ضمن حفظ گروه های توسعه در لبنان، فعالیتهای خود را به خارج از کشور منتقل کنند(تلاش لبنان[28]، 2023).
3. کاربردها و پذیرش هوش مصنوعی
پذیرش هوش مصنوعی در بخش خصوصی لبنان محدود است. بانکها و مؤسسات مالی، رباتهای چت خدمات مشتری و شناسایی تقلب مبتنی بر هوش مصنوعی را پیاده سازی کردند. پلتفرمهای تجارت الکترونیک در لبنان از سیستمهای توصیهگر در سطوح نسبتاً ابتدایی در مقایسه با استانداردهای بینالمللی استفاده میکنند(چشم انداز اقتصادی لبنان[29]، 2022). ارائهدهندگان مراقبتهای بهداشتی، کاربردهای هوش مصنوعی را برای تصویربرداری تشخیصی و مدیریت بیمار بررسی کردهاند، اما پیادهسازی آن به دلیل هزینه ها، الزامات زیرساختی و عدم قطعیت نظارتی محدود باقی مانده است. طرحهای کشاورزی، تکنیکهای کشاورزی دقیق را با استفاده از تجزیه و تحلیل مبتنی بر هوش مصنوعی آزمایش کردهاند، اگرچه پذیرش و استفاده از آن به دلیل هزینههای بالا و خدمات توسعه محدود، هنوز اجرایی نشده است(سازمان غذا و کشاورزی[30]،۲۰۲۳).
4. چالشها و محدودیتها
زیست بوم هوش مصنوعی لبنان با چالشهای ساختاری متعددی روبرو است. فقدان مجموعه دادههای بزرگ در مقیاس مناسب برای آموزش مدلهای یادگیری ماشین، توسعه محلی را محدود میکند. قوانین و مقررات مربوط به حریم خصوصی هنوز در لبنان خیلی توسعه نیافته است و عدم اطمینان مردم را برای ایتفاده از برنامههای کاربردی هوش مصنوعی ایجاد کرده است. فقدان بودجه تحقیقاتی تخصصی هوش مصنوعی و حمایت دولت، نوآوریهای دانشگاهی و تجاری را محدود میکند(عبدالنور و همکاران[31]،۲۰۲۲). فرار مغزها شاید مهمترین محدودیت در لبنان باشد، زیرا که متخصصان خبره هوش مصنوعی اغلب برای به دست آوردن فرصتهای شغلی مناسب با درآمد بالاتر به کشورهای حوزه خلیج فارس، اروپا و آمریکای شمالی مهاجرت میکنند. بحران اقتصادی در لبنان این روند مهاجرت و فرار مغزها را تسریع کرده و نیروی کار بالقوه برای توسعه هوش مصنوعی را در کشورکاهش داده است. علاوه بر این، فقدان ابزارها و مدلهای هوش مصنوعی به زبان عربی، برنامههای کاربردی مرتبط با زمینههای محلی و زبان عربی محدود میکند (یونسکو، ۲۰۲۳).
ساختارهای حاکمیتی دولتی و غیردولتی
1. موسسات دولتی
وزارت مخابرات به عنوان مرجع اصلی دولتی در زمینه سیاستگذاری در مخابرات کشور، توسعه زیرساختها و قوانین و مقررات خدمات ارتباطی در کشور عمل میکند. این وزارتخانه بر اپراتورهای تلفن همراه و اوجیرو نظارت دارد، اگرچه اثربخشی آن به دلیل دخالتهای سیاسی، محدودیتهای مالی و تغییرات مکرر وزیران، کمتر است (وزارت مخابرات[32]، 2023). اوجیرو (اداره کل مدیر اوجیرو) [33]، زیرساخت خطوط ثابت، خدمات اینترنتی و پروژههای وایفای عمومی لبنان را مدیریت میکند. با وجود محدودیتهای منابع، اوجیرو چندین ابتکار نوسازی از جمله استقرار فیبر نوری و ارتقاء شبکه های مخابراتی را اجرا کرده است. این سازمان در مقایسه با سایر نهادهای دولتی حرفه ای تر عمل میکند، اگرچه همچنان تحت تأثیر ناکارآمدیهای بوروکراسی اداری و فشارهای سیاسی در کشور قرار دارد (اوجیرو، 2024). سازمان تنظیم مقررات مخابرات[34]، برای کمک و تدیون و بررسی مقررات مربوط به بخش مخابرات تأسیس شد، اما مأموریت و اختیارات آن تاکنون مورد مناقشه با وزارت مخابرات است. اثربخشی سازمان تنظیم مقررات مخابرات به دلیل تداخل صلاحیتهای اجرایی با وزارت مخابرات و عدم استقلال نهادی آن محدود است(سازمان تنظیم مقررات مخابرات، 2024). مشاور در امور اصلاحات اداری دفتر وزیر (اُمسار)[35]، ابتکارات مختلف دولت الکترونیک را با هدف دیجیتالی کردن خدمات عمومی و بهبود کارایی اداری انجام می دهد. این پروژهها شامل درخواستهای آنلاین گذرنامه، سیستمهای ثبت کسبوکار و پلتفرمهای پرداخت دیجیتالی است(اُمسار، 2023). دانشگاه لبنان نشاندهنده مشارکت بخش آموزش عالی دولتی در توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات از طریق برنامههای علوم کامپیوتر و مهندسی هوش مصنوعی است. با وجود محدودیتهای منابع، این دانشگاه تعداد قابل توجهی از فارغالتحصیلان رشته فناوری اطلاعات را به منظور یاری رساندن به اقتصاد دیجیتالی لبنان، تربیت می کند (دانشگاه لبنان، 2024).
2. سازمانهای غیردولتی و جامعه مدنی
بریتک به عنوان مرکز پیشرو در زمینه انکوباتور فناوری و نوآوری لبنان فعالیت میکند و از استارتآپها از طریق منتوری، ارتباطات مالی و تأمین فضای کاری پشتیبانی میکنند. بریتک شرکتهای فناوری موفق متعددی را پرورش داده و ارتباطات قوی با سرمایهگذاران و شتابدهندههای بینالمللی دارد(بریتک، 2024).
مرکز فناوری بریتانیا-لبنان( یو.کی.ال.تی.اچ) [36]، از طریق ظرفیتسازی، رویدادهای شبکهسازی و ارتباط با بازارهای بینالمللی، توسعه بخش فناوری را تسهیل میکند. این مرکز از شرکتهای فناوری لبنانی متعددی در جهت گسترش عملیات و دسترسی به فرصتهای جهانی پشتیبانی کرده است(مرکز فناوری بریتانیا - لبنان، 2023).
انجمن زنان کارآفرین لبنان(ال.ال.دبلیو.بی.) [37]،کارآفرینی زنان را در بخشهای فناوری از طریق برنامههای آموزشی، مربیگری و حمایت ترویج میکند. این سازمان به نابرابریهای جنسیتی در زیست بوم فناوری لبنان میپردازد و از استارتآپهای تحت رهبری زنان حمایت میکند(انجمن زنان کارآفرین لبنان، 2024).
انجمن اینترنتی، شاخه لبنان[38]، از آزادی اینترنت، حقوق دیجیتال و بهبود اتصال حمایت میکند. این شعبه در بحثهای سیاستی، ظرفیتسازی و کمپینهای آگاهیرسانی پیرامون مسائل حکمرانی اینترنت مشارکت میکند (انجمن اینترنت، ۲۰۲۳).
منطقه دیجیتال بیروت(بی.دی.دی.)[39]، به عنوان یک خوشه صنایع فناوری و خلاقانه در مرکز بیروت فعالیت میکند و فضای کار، فرصتهای شبکهسازی و خدمات پشتیبانی را برای شرکتهای فناوری فراهم میسازد. با وجود آسیبهای ناشی از انفجار سال ۲۰۲۰ در بندر بیروت، بی.دی.دی.، به یک نقطه کانونی برای جامعه استارتآپی لبنان تبدیل شده است (منطقه دیجیتال بیروت، ۲۰۲۴).
اسمِکس(تبادل رسانههای اجتماعی)[40]، بر حقوق دیجیتالی، آزادی اینترنت و حاکمیت فناوری تمرکز دارد. این سازمان به انجام تحقیقات، حمایت و ظرفیتسازی در زمینههای حریم خصوصی، نظارت و مسائل مربوط به امنیت دیجیتالی میپردازد و نقشی حیاتی در دفاع از حقوق دیجیتال یدر محیط سیاسی پیچیده لبنان ایفا میکند( اسمِکس، 2024).
سیاستها، قوانین و برنامههای راهبردی
چارچوب نظارتی لبنان برای فضای مجازی و هوش مصنوعی همچنان پراکنده، منسوخ و به طور ناکافی اجرا میشود که منعکسکننده چالشهای گسترده حکومتی و ناکارآمدی سیاسی است.
1. مقررات مخابرات
بخش مخابرات لبنان تحت قانون ۴۳۱/۲۰۰۲ فعالیت میکند که تلفن همراه را آزاد کرد، اما مالکیت دولتی زیرساختها را حفظ نمود. این قانون ساختار دوقطبی را ایجاد کرد و سازمان تنظیم مقررات مخابرات را تأسیس کرد، اما اجرای بعدی آن بهطور قابل توجهی از هدف اصلی قانون منحرف شد. آزادسازی کامل و خصوصیسازی تاکنون محقق نشدهاست و جناحهای سیاسی کنترل انتصابات و سیاستهای مخابراتی را به عهده گرفتند (وزارت مخابرات، ۲۰۲۳).
دستورالعملهای مختلف وزارتی جنبههای خاصی از خدمات مخابراتی، از جمله قیمتگذاری، استانداردهای کیفیت و رویههای صدور مجوز را تنظیم میکنند. با این حال، عدم قطعیت نظارتی و اجرای ناهماهنگ، چالشهایی را برای اپراتورها و سرمایهگذاران ایجاد میکند. عدم وجود مقررات بهروز که به فناوریهای نوظهور مانند 5G، اینترنت اشیا و خدمات ابری میپردازد، ابهام قانونی بیشتری ایجاد میکند(سازمان تنظیم مقررات مخابرات، 2024).
2. امنیت سایبری و حفاظت از دادهها
لبنان فاقد قوانین جامع امنیت سایبری است که آسیبپذیریها و عدم قطعیتهای قابل توجهی را برای فعالان اقتصاد دیجیتالی ایجاد کرده است. قانون مجازات شامل مقرراتی برای رسیدگی به جرایم رایانهای و دسترسی های غیرمجاز است، اگر چه این مقررات مربوط به اصلاحیههای سال ۱۹۹۹ است و به طور کافی به تهدیدات امنیت سایبری عصر حاضر نمیپردازد (قانون مجازات لبنان[41]، 1943).
در لبنان قانون خاصی برای حفاظت از دادهها وجود ندارد و این کشور را در میان معدود کشورهایی قرار می گیرد که فاقد چنین قانونی هستند. این فقدان، چالشهایی را برای شرکتهای لبنانی که به دنبال فعالیت در سطح بینالمللی هستند، بهویژه با شرکای اروپایی که مشمول الزامات انطباق با مقررات عمومی حفاظت از دادهها(جی.دی.پی.آر) [42] هستند، ایجاد میکند. سازمانهای جامعه مدنی پیشنویس قانون پیشنهادی حفاظت از دادهها را تهیه کردهاند، اما هنوز توسط پارلمان لبنان مصوب نشده است(اسمِکس، ۲۰۲۱).
مفاد جرایم سایبری در قانون لبنان، به دلیل ایجاد فضای گسترده برای سانسور و نظارت دولت، نگرانیهایی را در بین مدافعان حقوق دیجیتالی و حقوق بشر ایجاد کرده است. مفادی که سخنان آنلاینی که برضد امنیت ملی یا اخلاق عمومی باشد را جرم انگاری میکند و به عنوان ابزاری بالقوه برای سرکوب مخالفان و محدود کردن آزادی بیان قرار می دهد (دیدهبان حقوق بشر[43]، ۲۰۲۱).
3. تجارت الکترونیکی و اقتصاد دیجیتال
مقررات مستقیم مربوط به تجارت الکترونیک در لبنان همچنان در دست بررسی است و تعدادی قوانین و مقررات در قانون تجارت، مقررات حمایت از مصرفکننده و مصوبات مخابراتی به صورت پراکنده به این موضوع پرداخته است. عدم وجود قوانین اختصاصی تجارت الکترونیکی، ابهاماتی را در مورد مسائلی مانند قراردادهای الکترونیکی، امضای دیجیتال، حمایت از مصرفکننده در معاملات آنلاین و سازوکارهای حل اختلاف ایجاد میکند (انجمن اقتصادی لبنان، 2023).
بانک مرکزی لبنان (بانک دو لیبان)[44]، بخشنامههای مختلفی را صادر کرده است که بر پرداختهای دیجیتال و تراکنشهای الکترونیکی تأثیر میگذارد، اگرچه این بخشنامهها در درجه اول برای خدمات بانکداری سنتی طراحی شدهاند، نه برای نوآوریهای نوظهوری مانند فینتک. فروپاشی بخش بانکی، توسعه تجارت الکترونیکی را پیچیدهتر کرده است و چالشهای پردازش پرداخت، رشد کسب و کار آنلاین را محدود میکند(بانک دو لیبان، ۲۰۲۳).
4. برنامه های راهبردی و ابتکارات تحول دیجیتال
لبنان در سال ۲۰۲۲ "راهبرد تحول دیجیتال" را تدوین کرد که در آن اهداف دولت الکترونیکی، زیرساختهای دیجیتالی، زیست بوم های نوآوری و توسعه مهارتهای دیجیتالی مشخص شده است (جمهوری لبنان، ۲۰۲۲). با این حال، به دلیل نبود بودجه اختصاصی، هماهنگی نهادی و اراده سیاسی، اجرای آن حداقلی بوده است. این راهبرد بیشتر آرمانی باقی ماند و عملیاتی نشد. طرحهای مختلف دیجیتالیسازی خاص هر بخش پیشنهاد شده یا بهطور جزئی اجرا شدهاند، از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد»
ü سامانههای پرونده الکترونیکی سلامت؛
ü ثبت دیجیتال زمین؛ و
ü صدور مجوز کسبوکار آنلاین.
با این حال، این تلاشها همچنان پراکنده، ناهماهنگ و با کمبود بودجه مواجه شدند. فقدان استانداردهای یکپارچه سازی سامانه های دولتی اطلاعات، راهبرد تحول دیجیتال در این کشور را با چالش روبرو کرده است(اُمسار، 2023).
5. حاکمیت هوش مصنوعی
لبنان مقررات خاص هوش مصنوعی، چارچوبهای اخلاقی یا ساختارهای حکمرانی را توسعه نداده است. فقدان راهبرد هوش مصنوعی، این کشور را برای رسیدگی به پاسخگویی الگوریتمی، تعصب، شفافیت و نگرانیهای امنیتی که باعث اقدام قانونی در سایر حوزههای قضایی شده است، آماده نمی کند. این خلاء نظارتی و قانونی هم تهدیدها و هم فرصتهای بالقوه را به همراه سیاست های حمایتی دولتی، ایجاد میکند(یونسکو، 2023).
کنشگران دانشگاهی و جامعه مدنی خواستار گفتگوی ملی در مورد حکمرانی هوش مصنوعی شده اند و بر نیاز به چارچوب هایی تاکید می کنند که ضمن توانمندسازی نوآوری، به نگرانی های اخلاقی نیز رسیدگی کنند. با این حال، این درخواست ها هنوز به ابتکارات سیاستی ملموس یا اقدام دولتی تبدیل نشده است (عبدالنور و همکاران، 2022).
تجربیات و نوآوریها
علیرغم چالشهای بزرگ، زیست بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی لبنان، نوآوریهای قابل توجهی داشته و انعطافپذیری خوبی را در زمینه کارآفرینی و کاربردهای خلاقانه فناوری، از خود نشان داده است.
1.دستاوردهای زیست بوم استارتاپی
استارتاپهای فناوری لبنانی به موفقیتهای چشمگیری در بازارهای منطقهای و بینالمللی دست یافتهاند. شرکتهایی مانند آنگامی(استریم موسیقی)[45]، اینستاباگ (ابزارهای توسعهدهنده)[46] و سیز (بازار خودرو)[47]،سرمایهگذاری بینالمللی قابل توجهی را به دست آورده و در چندین کشور گسترش یافتهاند(وامدا[48]، 2024). این داستانهای موفقیت، استعداد کارآفرینی و تواناییهای فناوری لبنان را علیرغم محدودیتهای زیرساختی و مالی نشان میدهد.
زیست بوم استارتاپی لبنان سازگاری قابل توجهی با شرایط بحرانی از خود نشان داده است، به طوری که کارآفرینان راه حل هایی را برای رفع نیازهای فوری مانند هماهنگی تبادل ارز، تدارکات تحویل در طول قرنطینه و پلتفرم های تامین مالی جمعی را برای کمک های بشردوستانه توسعه داده اند. این نوآوری بحران محور، کاربردهای عملی با تأثیر اجتماعی قابل توجهی را تولید کرده است( بریتِک، 2024).
2. نوآوریهای فینتک
خودکار سازی بخش بانکداری سنتی لبنان، فضایی را برای نوآوری در زمینه فناوری مالی (فینتک) در لبنان ایجاد کرد. استارتآپها در لبنان، سیستمهای پرداخت جایگزین، پلتفرمهای انتقال الکترونیکی پول و راهکارهای ارزهای دیجیتال را توسعه دادند تا شهروندان لبنانی بتوانند محدودیتهای بانکی را کنار گذاشته و راحتی خرید خود را حفظ کنند (تلاش لبنان، 2023).
اپلیکیشنهای پرداخت موبایلی در مقابل پرداخت های نقدی رواج یافت. این پلتفرمها تراکنشهای الکترونیکی را برای بازرگانان و مصرفکنندگانی که به خدمات بانکی سنتی دسترسی نداشتند را امکانپذیر ساخت و نشان داد که چگونه نیاز، نوآوری را در محیطهای با امکانات مالی محدود به پیشرفت و توسعه سوق میدهد (انجمن اقتصادی لبنان، 2023).
3. ابتکارات دولت الکترونیکی
با وجود پیشرفت محدود، برخی از خدمات دولت الکترونیکی به موفقیت چشمگیری دست یافتهاند. درخواست آنلاین گذرنامه، زمان صدور آن را کاهش و مراحل اداری خشک و زمانبر را به حداقل رسانده و تجربه شهروندان را بهبود بخشیده است. سیستمهای ثبت الکترونیکی کسبوکار، رویههای کارآفرینی را در کشورسادهتر کردهاند(اُمسار، 2023).
وزارت آموزش و پرورش[49] به منظور رفع بحران تعطیلی مدارس به دلیل کووید-۱۹، سامانه های آموزش و یادگیری دیجیتالی را توسعه داد و ظرفیت خود را برای انطباق با ابزارهای دیجیتالی در شرایط اضطراری و بحرانی نشان داد. این سامانه ها در شرایط بحرانی دیگری هم به ارائه خدمات آموزشی پرداختند و دستورالعمل ها و رویههایی را برای ادغام فناوری در آموزش مدارس ایجاد کردند (وزارت آموزش و پرورش، ۲۰۲۳).
4. صنایع خلاق و محتوای دیجیتال
جامعه خلاق لبنان از پلتفرمهای دیجیتال برای دستیابی به دامنه بینالمللی بهره برده است. موسیقیدانان، فیلمسازان، طراحان و هنرمندان لبنانی از رسانههای اجتماعی، پلتفرمهای پخش آنلاین و تجارت الکترونیکی برای دسترسی به مخاطبان و بازارهای جهانی استفاده میکنند. این اقتصاد خلاق دیجیتالی به یک منبع مهم درآمد ارزی و نفوذ فرهنگی تبدیل شده است (رسانه و جامعه عرب، 2024).
سازندگان محتوای لبنانی به دنبالکنندگان قابل توجهی در رسانههای اجتماعی دست یافتهاند، به طوری که چندین نفر از آنها در بین پرطرفدارترین اکانت های رسانه ای در جهان عرب قرار دارند. این اینفلوئنسرها با تولید محتوا، مشارکت با برندها و محصولات دیجیتال، کسبوکارهایی را ایجاد کردهاند که پتانسیل اقتصادی اقتصاد توجه را نشان میدهد (کمپ، ۲۰۲۴).
5. فعالیت دیجیتال جامعه مدنی
سازمانهای جامعه مدنی لبنان به طور موثری از ابزارهای دیجیتالی برای حمایت، سازماندهی و کمپینهای آگاهیرسانی استفاده کردهاند. در جریان اعتراضات اکتبر ۲۰۱۹، فعالان از راهبردهای پیچیده رسانههای اجتماعی، ارتباطات رمزگذاریشده و پلتفرمهای اطلاعاتی جمعسپاریشده برای هماهنگی تظاهرات و مستندسازی واکنشهای دولت استفاده کردند(اسمِکس، 2024).
سازمانهای حقوق دیجیتال، کارهای مهمی در زمینه مستندسازی نظارت، دفاع از حریم خصوصی و حمایت از آزادی اینترنتی انجام دادهاند. این تلاشها باعث افزایش آگاهی در مورد امنیت دیجیتالی در بین روزنامهنگاران، فعالان و جمعیتهای آسیبپذیر شد و به ایجاد یک جامعه مدنی آگاهتر و مقاومتر کمک کرد (انجمن اینترنتی، 2023).
6. فناوری آموزش
آموزگاران و کارآفرینان لبنانی راهکارهای مختلف فناوری آموزشی را برای رفع نیازهای محلی توسعه دادندو برنامههای یادگیری زبان عربی، برنامههای درسی تخصصی برای دانشجویان لبنانی در خارج از کشور، و پلتفرمهایی که داوطلبان دیاسپورا را با دانشجویان محلی مرتبط میکنند، نوآوری متناسب با این زمینه را نشان میدهد (یونسکو، 2023).
دانشگاهها قابلیتهای یادگیری آنلاین و ترکیبی را گسترش دادند و برخی از مؤسسات سیستمهای مدیریت یادگیری پیچیده و ابزارهای ارزیابی دیجیتالی را توسعه دادند. این انطباقها دسترسی را برای دانشجویان در مناطق دورافتاده و کسانی که در طول بحرانها تحت تأثیر چالشهای نقل و مکان و مهاجرت قرار داشتند، بهبود بخشید (دانشگاه آمریکایی بیروت[50]، 2024).
7. تحولات فناوری سلامت
ارائهدهندگان خدمات بهداشتی و درمانی، پلتفرمهای پزشکی از راه دور، پروندههای الکترونیکی سلامت و سیستمهای مدیریت نوبتدهی را مورد آزمایش قرار دادند. در حالی که میزان پذیرش هنوز محدود است، این ابتکارات پتانسیل بهبود دسترسی به مراقبتهای بهداشتی و کارایی در سیستم بهداشتی پراکنده لبنان را نشان می دهد(سازمان بهداشت جهانی[51]، 2023).
استارتآپها، برنامههایی را توسعه دادند که به چالشهای خاص مراقبتهای بهداشتی مانند ردیابی دارو، مدیریت بیماریهای مزمن و حمایت از سلامت روان میپردازند. بحران اقتصادی و همهگیری، علاقه به راهکارهای سلامت دیجیتال را تسریع کرد، اگرچه مقیاسبندی همچنان با موانع نظارتی و مالی محدود میشود (چشمانداز اقتصادی لبنان[52]، ۲۰۲۲).
نتیجهگیری
زیست بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی لبنان، تصویری پیچیده از پتانسیل محدودشده توسط چالشهای سیستمی را ارائه میکند. علیرغم ضریب بالای نفوذ اینترنت و تلفنهای هوشمند، پذیرش قوی رسانههای اجتماعی، استعداد کارآفرینی و ظرفیت نوآوری نشانداده که این زیست بوم در محیطی عمل میکند که با کمبودهای زیرساختی، شکافهای نظارتی، بیثباتی اقتصادی و اختلال عملکرد حکمرانی مشخص میشود.
زیرساختهای مخابراتی، با وجود اینکه اتصالات اینترنتی گستردهای دربین مردم لبنان وجود دارد، اما پهنای باند محدود، مشکلات قابلیت اطمینان و سرمایهگذاری ناکافی در فناوریهای نسل های نوین فناوری و مخابراتی، سرعت اینترنت در این کشور پایین است. رسانههای اجتماعی به عنوان یک پلتفرم اصلی ارتباطی و تجاری عمل میکنند و تا حدی ضعفهای موجود در نهادهای سنتی را جبران میکنند. زیست بوم هوش مصنوعی همچنان در مراحل اولیه قرار دارد و ابتکارات دانشگاهی و کارآفرینی انجام گرفته با محدودیتهای مالی، فرار مغزها و فقدان چارچوبهای راهبردی به مرحله تکامل نرسیده است. نهادهای دولتی اثربخشی محدودی در توسعه و اجرای راهبردهای دیجیتالی منسجم را نشان میدهند، در حالی که بازیگران غیردولتی - دانشگاهها، مراکز رشد، سازمانهای جامعه مدنی و استارتآپها - بیشتر نوآوریها را از طریق تدبیر و ارتباطات بینالمللی هدایت میکنند. چارچوب های نظارتی در لبنان کافی نیست و فاقد قوانین حفاظت از دادهها، قوانین مخابراتی منسوخشده و فقدان ساختار حکمرانی هوش مصنوعی و داده است. علیرغم این محدودیتها، نوآوران لبنانی به ویژه در کارآفرینی، فناوری مالی، صنایع خلاق و فعالسازی دیجیتالی به موفقیتهای قابل توجهی دست یافتهاند. این زیست بوم، انعطافپذیری و سازگاری قابل توجهی را نشان میدهد و شرایط بحرانی اغلب راهحلهای نوآورانه را تسریع میکند. با این حال، تحقق کامل پتانسیل دیجیتالی لبنان، نیازمند بهبودهای اساسی در زیرساختها، اصلاحات جامع نظارتی، برنامهریزی راهبردی، سرمایهگذاری عمومی و مهمتر از همه، ثبات سیاسی و حکمرانی مؤثر است. توسعه آتی زیست بوم فضای مجازی و هوش مصنوعی لبنان، به طور جدی به رفع این چالشهای اساسی ضمن استفاده از سرمایه انسانی قابل توجه کشور، فرهنگ کارآفرینی و ارتباطات منطقهای بستگی دارد. بدون اصلاحات نظامند، لبنان خطر عقب افتادن از رقبای منطقهای خود خواهند داشت و با از دست دادن بااستعدادترین متخصصان فناوری خود به دلیل مهاجرت، چرخهای از پتانسیل تحققنیافته و فرصتهای از دست رفته را تداوم میبخشند.
منابع مورد استفاده
Abdul-Nour, G., Ghanem, S., & Mourad, M. (2022). Artificial intelligence development in Lebanon: Challenges and opportunities. Lebanese Science Journal, 23(2), 145-162.
Aboujaoude, E., Ghanem, M., & Khoury, R. (2020). Social media use in Lebanon: Patterns, political engagement, and mental health implications. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 23(12), 847-854.
American University of Beirut. (2024). Computer science and artificial intelligence programs. Retrieved from https://www.aub.edu.lb
Arab Media & Society. (2024). Digital creative industries in the Arab world: The Lebanese experience. Arab Media & Society, Spring 2024, Available for https://www.arabmediasociety.com/
Banque du Liban. (2023). Circulars on electronic payments and digital transactions. Central Bank of Lebanon Official Publications, Available for https://www.bdl.gov.lb/intermediatecirculars.php
Beirut Digital District. (2024). Annual report on Lebanon's technology ecosystem. Available for https://www.beirutdigitaldistrict.com
Berytech. (2024). Lebanese startup ecosystem report 2024. Beirut: Berytech Foundation, Available for https://berytech.org/wp-content/uploads/2025/07/Berytech-Impact-Report-2024.pdf
DataReportal. (2025). Digital 2025: Lebanon. Available for https://datareportal.com/reports/digital-2025-lebanon
Endeavor Lebanon. (2023). Technology entrepreneurship in crisis: Lebanese startup ecosystem analysis. Beirut: Endeavor Lebanon, Available for https://lebanon.endeavor.org
Food and Agriculture Organization. (2023). Digital agriculture in Lebanon: Current state and prospects. FAO Regional Office for the Near East and North Africa, Available for https://www.fao.org/agroinformatics/events/events-detail/digital-agriculture-solutions-forum-2023/en
Hootsuite & We Are Social. (2024). Digital 2024 Lebanon report. Retrieved from https://www.hootsuite.com
Human Rights Watch. (2021). Lebanon: Cybercrime law threatens free speech. Retrieved from https://www.hrw.org
International Telecommunication Union. (2021). Lebanon telecommunications infrastructure assessment report. Geneva: ITU, Available for https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Documents/facts/FactsFigures2021.pdf
Internet Society. (2023). Internet governance and digital rights in Lebanon. Internet Society Lebanon Chapter Annual Report, Available for https://isoc.org.lb/activities/
Kemp, S. (2024). Digital 2024: Lebanon – DataReportal global digital insightsAvailable from https://datareportal.com
Lebanese Center for Policy Studies. (2023). Digital communication platforms and political mobilization in Lebanon. Beirut: LCPS, Available for https://www.lcps-lebanon.org/
Lebanese Economic Association. (2023). Digital economy in Lebanon: Constraints and opportunities. Beirut: LEA Publications.
Republic of Lebanon ,The Ministry of Economy and Trade. (2023). “towards the Future, towards Lebanon as a Digital Country, Available for https://www.economy.gov.lb/en/news/a-cooperation-agreement
Lebanese Penal Code. (1943, as amended). Republic of Lebanon Official Gazette, Available for https://learningpartnership.org/resource/penal-code-lebanon-document-arabic
Lebanese University. (2024). Engineering and computer science programs. Retrieved from https://www.ul.edu.lb
Lebanon Economic Vision. (2022). Digital transformation for economic recovery. McKinsey & Company Report for the Lebanese Government, https://omsar.gov.lb/Assets/DT_EN.pdf
Lebanese League for Women in Business. (2024). Women in technology: Annual report. Beirut: LLWB, https://llwb.org/wp-content/uploads/2025/01/LLWB-Annual-Report-2023-final-website.pdf
Ministry of Education and Higher Education(2023). Digital learning initiatives report. Republic of Lebanon, Ministry of Education and Higher Education, Available for https://www.mehe.gov.lb/en
Ministry of Telecommunications. (2023). Annual report on telecommunications sector development. Republic of Lebanon, Ministry of Telecommunications, Available for https://www.trc.gov.lk/content/files/reports/Annual%20Report%202023_ENG.pdf
Office of the Minister of State for Administrative Reform. (2023). E-government projects progress report. Republic of Lebanon, OMSAR, Available for https://www.omsar.gov.lb/Media/Publications/Strategies/Updated-E-Government-Strategy?lang=en-us
Ogero. (2024). Infrastructure development and services report. Office of the General Manager of Ogero, Available for https://www.ogero.gov.lb/
Republic of Lebanon. (2022). National digital transformation strategy 2022-2025. Beirut: Office of the Prime Minister, Available for https://omsar.gov.lb/Assets/DT_EN.pdf
SMEX. (2021). Data protection in Lebanon: Challenges and proposed frameworks. Social Media Exchange Publications, Available for https://smex.org/smexs-recommendations-for-lebanon-at-the-universal-periodic-review-upr/
SMEX. (2024). Digital rights in Lebanon: Annual assessment. Beirut: Social Media Exchange, Available for https://smex.org/smex-launches-its-2024-annual-report-digital-rights-in-times-of-war/
Speedtest Global Index. (2024). Lebanon internet speed rankings, Available for https://www.speedtest.net/global-index/lebanon
TeleGeography. (2024). Lebanon telecommunications infrastructure map. Retrieved from https://www.telegeography.com
Telecommunications Regulatory Authority. (2024). Market analysis and regulatory framework. Republic of Lebanon, TRA, Available for https://www.tra.gov.om/DownloadFile.jsp?type=DocumentList&code=620
UK Lebanon Tech Hub. (2023). Supporting Lebanon's technology sector: Impact report. British Embassy Beirut, Available for https://www.gov.uk/government/news/uk-lebanon-technology-hub
UNESCO. (2023). Artificial intelligence readiness assessment: Lebanon. UNESCO Regional Bureau for Education in the Arab States, Available for https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000385198
Wamda. (2024). Lebanese startup success stories and regional expansion. Available for https://www.wamda.com
World Bank. (2023). Lebanon economic monitor: The great denial. Washington, DC: World Bank Group, Available for https://www.worldbank.org/en/country/lebanon/publication/lebanon-economic-monitor
World Health Organization. (2023). Digital health in Lebanon: Assessment and recommendations. WHO Country Office Lebanon, Available for https://www.who.int/about/accountability/results/who-results-report-2024-2025/region-EMRO/2024/lebanon
[1] Alfa and touch
[2] Ministry of Telecommunications
[3] Ogero (Office of the General Manager of Ogero)
[4] . IMEWE (India-Middle East-Western Europe)
[5] CADMOS (Cyprus and Lebanon Submarine Cable System)
[6] TeleGeography
[7] International Telecommunication Union(ITU)
[8] World Bank: https://data.worldbank.org/country/lebanon
[9] Hootsuite & We Are Social
[10] Lebanese Economic Association
[11] Republic of Lebanon ,The Ministry of Economy and Trade.
[12] Speedtest Global Index : https://www.speedtest.net/global-index
[13] . Asymmetric Digital Subscriber Line (ADSL) فناوریای است که دسترسی به اینترنت پرسرعت را از طریق خطوط تلفن مسی استاندارد ارائه میدهد و معمولاً سرعت دانلود بیشتری نسبت به سرعت آپلود ارائه میکند. برخلاف سرویس تلفن مسی معمولی دایلآپ، ADSL اتصالات پهن باند همیشه روشن و به طور مداوم در دسترس را فراهم میکند. ADSL از این نظر نامتقارن است که از بیشتر کانالها برای انتقال پاییندستی به کاربر استفاده میکند و فقط بخش کوچکی را برای بارگذاری اطلاعات از کاربر به کار میگیرد.
[14] Telecommunications Regulatory Authority(TRA)
[15] Hootsuite & We Are Social
[16] Kemp, S.
[17] Arab Media & Society
[18] Lebanese Center for Policy Studies
[19] Aboujaoude, E., Ghanem, M., & Khoury, R
[20] American University of Beirut
[21] The Lebanese American University (LAU)
[22] the American University of Science and Technology (AUST)
[23] . UNESCO: https://www.unesco.org/en
[24] fintech
[25] healthtech
[26] Cognitive Group
[27] Berytech
[28] Endeavor Lebanon
[29] Lebanon Economic Vision
[30] Food and Agriculture Organization
[31] Abdul-Nour, G., Ghanem, S., & Mourad, M
[32] Ministry of Telecommunications: https://mpt.gov.lb/home
[33] Ogero (Office of the General Manager of Ogero) : https://www.ogero.gov.lb/
[34] Telecommunications Regulatory Authority
[35] Office of the Minister of State for Administrative Reform (OMSAR)
[36] UK Lebanon Tech Hub (UKLTH(
[37] Lebanese League for Women in Business (LLWB)
[38] Internet Society Lebanon Chapter
[39] Beirut Digital District (BDD)
[40] SMEX (Social Media Exchange)
[41] Lebanese Penal Code
[42] General Data Protection Regulation (GDPR)
[43] Human Rights Watch
[44] The Central Bank of Lebanon (Banque du Liban)
[45] Anghami (music streaming): https://www.anghami.com/
[46] Instabug (developer tools): https://github.com/instabug
[47] Seez (automotive marketplace) : https://seez.co/en/
[48] Wamda
[49] The Ministry of Education
[50] American University of Beirut
[51] World Health Organization
[52] Lebanon Economic Vision