علم و تحقیقات در عربستان سعودی
علم و تحقیقات در عربستان سعودی
با توسعه تحولات و روندهای مدرن در عربستان سعودی از اواسط قرن بیستم و اولویت یافتن الزامات نوسازی در این کشور، توسعه علم و تحقیقات به تدریج اهمیت بیشتری یافت. در حالی که برای قرون متمادی علم و دانش به معنای سنتی و اسلامی آن در شبهجزیره عربی جایگاه خاص خود را داشت، با ورود امواج علوم مدرن و تمرکز دولت سعودی بر آن، توسعه و تقویت علم و تحقیقات در این کشور، وضعیت علمی این کشور نیز به تدریج با تغییراتی همراه شده است. به خصوص در دوره ملک سلمان با در اولویت قرار گرفتن برنامه چشمانداز 2030 و تاکید بر عبور تدریجی از اقتصادی نفتی به سمت اقتصادی متنوع، علم و تحقیق در این کشور به عنوان یکی از الزامات اصلی تحقق اهداف چشمانداز مورد توجه قرار گرفته است.
نوآوری و تحقیقات علمی به صراحت به عنوان اجزای جداییناپذیر چشمانداز ۲۰۳۰ تعریف شدهاند و در این چهارچوب تلاش میشود تا عربستان به عنوان کشوری پیشرو در عرصه دانش و نوآوری در سطح جهانی مطرح شود. راهبرد ملی عربستان بر شکلدهی به زیستبوم قوی تحقیق و توسعه، توجه به چالشهای کلیدی اجتماعی و اقتصادی و افزایش رقابتپذیری جهانی متمرکز است.[1]
در ابتدا، تمرکز اصلی چشمانداز ۲۰۳۰ بر بهبود وضعیت مالی و جذب سرمایهگذاری خارجی بود. اما با گذشت زمان، نقش تحقیق و توسعه به طور فزایندهای به عنوان یک محرک اصلی برای رشد غیرنفتی و ایجاد بخشهای اقتصادی جدید شناخته شده است. تأسیس سازمان توسعه، پژوهش و نوآوری با حوزههای اولویتدار مشخص و افزایش قابل توجه هزینههای تحقیق و توسعه، این تغییر جهت را تأیید میکند. این تحول نشان میدهد که تحقیق و توسعه دیگر صرفاً یک عنصر حمایتی برای صنایع موجود نیست، بلکه به طور فعال به عنوان یک موتور اصلی برای ایجاد زنجیرههای ارزش کاملاً جدید و قابلیتهای اقتصادی نوین در حال توسعه است. این تغییر استراتژیک نیازمند رویکردی متفاوت در توسعه استعداد، مدیریت مالکیت فکری و پذیرش ریسک است و عربستان را از یک دولت رانتیر به سمت دولتی نوآور سوق میدهد.[2]
حوزه های شاخص پژوهش و تحقیقات در عربستان
تلاشهای پژوهشی عربستان سعودی با اهداف چشمانداز ۲۰۳۰ در زمینه تنوعبخشی اقتصادی و توجه به چالشهای جهانی همسویی بالایی را نشان میدهد. سازمان توسعه، پژوهش و نوآوری عربستان که در سال ۲۰۲۱ تأسیس شد، فعالیتهای پژوهشی در چهار حوزه را در اولویت قرار داده است که عبارتند از: سلامت و رفاه، توسعه پایداری، انرژی و صنایع و اقتصادهای آینده (شامل هوش مصنوعی، اکتشافات فضایی و فناوریهای پیشرفته). این همسویی نشان میدهد که حوزههای پژوهشی انتخاب شده تصادفی نیستند؛ بلکه مستقیماً با چالشهای بزرگ جهانی (مانند تغییرات آب و هوایی، سلامت، امنیت غذایی) و اهداف خاص تنوع اقتصادی عربستان سعودی (کاهش وابستگی به نفت، ساخت صنایع جدید) مطابقت دارند. این رویکرد متمرکز امکان سرمایهگذاری و جذب استعداد متمرکز در حوزههای خاص با تأثیر بالا را فراهم میکند که به طور بالقوه به پیشرفتهای سریع و رهبری جهانی در این زمینهها منجر میشود.[3] حوزههای کلیدی پژوهش و نوآوری در عربستان را میتوان در قالب محورهای زیر مورد بررسی قرار داد.
انرژیهای تجدیدپذیر و پایدار: در عربستان تمرکز عمدهای بر توسعه فناوریهای پیشرفته برای تولید انرژی خورشیدی، بادی و هیدروژن وجود دارد. دولت سعودی قصد دارد تا سال ۲۰۳۰، ۵۰ درصد از برق خود را از منابع تجدیدپذیر تأمین کند. همکاریهای پژوهشی با هدف افزایش کارایی پنلهای خورشیدی صورت میگیرد و سرمایهگذاریهایی در تولید هیدروژن سبز، به ویژه در چارچوب چشمانداز پایدار نئوم، انجام میشود. دانشگاه نفت و معادن ملک فهد دارای مرکز ملی تعالی پژوهشی در زمینه انرژیهای تجدیدپذیر و یک مرکز همکاری با دانشگاه ام ای تی در زمینه آب پاک و انرژی پاک است.[4]
هوش مصنوعی، رباتیک و فناوریهای دیجیتال: در این حوزه تمرکز اصلی بر استفاده از هوش مصنوعی و رباتیک برای بهبود کارایی در صنایع مختلف مانند مراقبتهای بهداشتی، لجستیک و تولید است. پروژههای کلیدی شامل راهحلهای مبتنی بر هوش مصنوعی برای شهرهای هوشمند مانند نئوم و کاربردهای رباتیک در اتوماسیون و تولید پیشرفته است. دانشگاه علم و صنعت ملک عبدالله دارای مرکز تعالی در هوش مصنوعی مولد است. دره فناوری ریاض نیز فناوریهای اطلاعات و ارتباطات را به عنوان یک حوزه اصلی پژوهش شامل امنیت اطلاعات، خدمات الکترونیکی و مهندسی نرمافزار پوشش میدهد. در این راستا از جمله اجلاس دادههای هوشمند و هوش مصنوعی ۲۰۲۵ در ریاض با بودجه قابل توجهی برای «پروژه تعالی» در بخش داده و هوش مصنوعی، بر اهمیت دادهها، هوش مصنوعی و نوآوریهای دیجیتال تأکید نمود.[5]
بهداشت، بیوتکنولوژی و علوم زیستی: پیشبرد تحقیقات در فناوریهای پزشکی و پزشکی شخصی، از جمله توسعه پلتفرمهای سلامت دیجیتال و تحقیقات در مورد بیماریهای مزمن و درمانهای ژنتیکی یکی از حوزه های مهم تحقیقاتی در عربستان است. بخش علوم زیستی و محیط زیست دانشگاه ملک عبدالله شامل زیستشناسی، زیستشناسی محاسباتی، زیستشناسی عملکردی، ژنومیک، اپیژنتیک و علوم دریایی است. همچنین این دانشگاه دارای مرکز تعالی در سلامت هوشمند است. وادی مکه نیز دارای ابتکاراتی مانند «مکه، شهر قلب سالم» و «پروژه بررسی سلامت جهانی» است. اجلاس جهانی سلامت در ریاض (۲۰۲۳، ۲۰۲۵)، با بودجه و کمکهای مالی قابل توجهی برای تحقیقات در این زمینه بر زیستشناسی پیری و علم طول عمر سالم تمرکز داشته است. همچنین نمایشگاه جهانی سلامت در اکتبر 2025 در عربستان بر برابری سلامت، راهحلهای طول عمر و نوآوریهای سلامت دیجیتال تمرکز داشت. مساله دیگر اینکه تمایل انجام فعالیت در این عرصه از سوی بخش خصوصی نیز در حال افزایش است و از جمله شرکتهایی در حال بررسی توسعه درمانهای سلولی در عربستان سعودی هستند و برای سرمایهگذاری در بیوتکنولوژی با نئوم همکاری میکنند.[6]
آب، غذا و محیط زیست: در این خصوص دانشگاه ملک عبدالله از جمله مراکزی است که با بیست حوزه پژوهشی مرتبط از جمله سیستمهای محیط زیستی و علوم دریایی، تلاشهای پژوهشی خود را بر آب، غذا، انرژی و محیط زیست متمرکز کرده است. این دانشگاه دارای مرکز تعالی در امنیت غذایی پایدار است. همچنین هاب نوآوری آب نئوم به شیرینسازی پیشرفته با انرژی تجدیدپذیر، استفاده مجدد از آب بازیافتی و بدون پسماند، فرآوری آب شور برای مواد معدنی و استفاده هوشمند از آب اختصاص دارد. دره فناوری ریاض نیز شامل فناوریهای زیستی، کشاورزی و محیط زیست است که بر فناوریهای محیط زیست و علوم غذایی تمرکز دارد. [7]
فناوریهای شیمیایی، پتروشیمی و مواد پیشرفته: دانشگاه علم و فناوری ملک فهد با مؤسساتی مانند مؤسسه فناوری کالیفرنیا و دانشگاه فنی مونیخ در حوزه تحقیقات پالایش و پتروشیمی همکاریهای پژوهشی مهمی دارد و همچنین میزبان یک مرکز ملی تعالی پژوهشی در پالایش و پتروشیمی است. این دانشگاه در این حوزهها با شرکتهای آرامکو سعودی و سابیک نیز همکاری نزدیک دارد. دره فناوری ریاض نیز شامل حوزههای فناوری شیمیایی و مواد است و زیرمجموعههایی مانند فناوریهای پتروشیمی، صنایع شیمیایی، علم و مهندسی مواد و انرژیهای تجدیدپذیر را در بر میگیرد.[8]
اکتشافات فضایی و فناوریهای نوظهور: اکتشافات فضایی توسط سازمان توسعه، پژوهش و نوآوری عربستان بهعنوان یکی از حوزههای اولویتدار در چارچوب اقتصادهای آینده و بهمثابه یک فرصت راهبردی برای نوآوری شناسایی شده است. شهرک علم و فناوری ملک عبدالعزیز نیز شامل یک آژانس فضایی و دفتر تخصصی است که مسئولیت انجام پژوهشهای کاربردی و اجرای پروژهها در حوزههای علوم فضایی و هوانوردی را بر عهده دارد.[9]
پارک ها و مراکز شاخص پژوهشی و تحقیقاتی در عربستان
زیستبوم تحقیقاتی عربستان بر سه ستون اصلی استوار است که عبارتند از: دانشگاههای پژوهش محور مانند دانشگاه ملک عبدالله؛ مراکز ملی و حاکمیتی مانند سازمان توسعه، پژوهش و نوآوری و؛ موسسات تحقیق و توسعه صنعتی مانند موسسههای وابسته به ارامکو و سابیک. ضمن اینکه تأسیس پارکهای علم و فناوری در دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی عربستان به صراحت در هشتمین برنامه توسعه این کشور مورد تاکید قرار گرفته است که نقش اساسی آنها را در استراتژی اقتصاد دانشبنیان برجسته میکند. این پارکها و مراکز به عنوان رابطهای حیاتی برای همکاری بین دانشگاه، صنعت و دولت عمل میکنند و انتقال فناوری و تجاریسازی را تسهیل مینمایند.[10]
وجود پارکهای تحقیقاتی بزرگ در شهرهای مختلف عربستان نشاندهنده راهبردی کلیدی برای غیرمتمرکز کردن و تخصصیسازی تلاشهای تحقیقاتی در این کشور است. این توزیع ظرفیتها امکان مزیتهای رقابتی منطقهای را فراهم نموده و از تمرکز بیش از حد جلوگیری میکند و شبکه نوآوری ملی انعطافپذیرتری را ایجاد مینماید. این الگو میتواند به ظهور مجموعههای نوآوری منطقهای منجر شود که هر یک دارای نقاط قوت و ارتباطات صنعتی متمایزی هستند. [11] در این راستا مهمترین پارکها و مراکز تحقیقاتی عربستان را به صورت زیر میتوان مورد اشاره قرار داد.
شهرک علم و فناوری ملک عبدالعزیز: این شهرک یکی از اصلیترین نهادهای پژوهشی و علمی در عربستان است که از سال ۱۹۷۷ به منظور توسعه علم، فناوری و نوآوری ایجاد شده و شامل مراکز متعدد تحقیقاتی در حوزه انرژی، آب، فضا، بیوتکنولوژی، نانوفناوری و… است. این مرکز در سیاستگذاری علمی، تأمین مالی پژوهش و اجرای پروژههای کلان ملی نقشی محوری دارد و در حوزههای زیر فعال است: انرژی، آب و محیطزیست؛ هوافضا و علوم فضایی؛ نانوفناوری و فناوریهای پیشرفته.
دانشگاه علم و صنعت ملک عبدالله و پارک تحقیقاتی آن: دانشگاه ملک عبدالله دانشگاهی تحقیقاتی در زمینه علم و فناوری است که در سطح جهانی شناخته شده و به دلیل آزمایشگاههای پیشرفته و اساتید برجستهاش شهرت دارد. این دانشگاه زیستبوم فناوری عمیق بینظیری محسوب میشود. پارک تحقیقاتی و فناوری دانشگاه نیز بیش از ۲.۷ میلیون متر مربع مساحت دارد و فضای تحقیق و توسعه انعطافپذیری را برای شرکای شرکتی و استارتآپها فراهم میکند. این پارک تحقیقاتی دسترسی به آزمایشگاههای اصلی دانشگاه ملک عبدالله را فراهم میکند، که امکاناتی مشترک با تجهیزات تخصصی و مهندسان و دانشمندان متخصص است و نوآوری، خلاقیت و کارآفرینی را توسعه میدهد. همچنین دانشگاه ملک عبدالله از استارتآپها از طریق مرکز کارآفرینی و فضاهای کار مشترک در جده و ریاض حمایت میکند. این دانشگاه نسبت به پیگیری رشد در تحقیقات هدفمند برای رسیدگی به چالشهای عربستان و جهان متعهد بوده و در این راستا تلاش میکند.[12]
دانشگاه نفت و معادن ملک فهد: دانشگاه نفت و معادن ملک فهد با مؤسسات بینالمللی معتبری مانند دانشگاه ام آی تی، دانشگاه استنفورد، مؤسسه فناوری کالیفرنیا و دانشگاه کمبریج در حوزههای انرژی، نفت و گاز و پتروشیمی همکاریهای گسترده و قدرتمندی دارد. این دانشگاه میزبان چندین مرکز تعالی پژوهشی است؛ از جمله مراکزی که بر آب پاک و انرژی پاک، نانوفناوری، انرژیهای تجدیدپذیر، پالایش و پتروشیمی و خوردگی تمرکز دارند. همچنین مؤسسه تحقیقاتی دانشگاه ملک فهد بهعنوان مرکز اصلی پژوهشهای کاربردی فعالیت میکند و هدف آن تبدیل دانش و نتایج علمی به کاربردهای عملی و صنعتی است.[13]
وادی مکه: این نهاد شرکتی سرمایهگذاری بوده که به طور کامل به دانشگاه امالقرى متعلق است و با هدف کمک به اقتصاد دانشبنیان از طریق مشارکت بین مؤسسات آموزشی و پژوهشی و جامعه کسبوکار تأسیس شده است. مأموریت وادی مکه سرمایهگذاری در خصوص افراد، مکانها و تولید فکری به منظور تقویت نقش آن در ساخت جامعه و اقتصاد مبتنی بر دانش، با چشماندازی برای تبدیل شدن به یک عرصه فنی پیشرو در جهان برای خلاقیت، نوآوری و کارآفرینی است. اهداف استراتژیک این نهاد شامل فراهم کردن محیطی برای تحقیقات علمی اقتصادی، تأسیس مراکز رشد فناوری، سرمایهگذاری در اختراعات و مالکیت فکری، و جذب استعدادها است. پروژههای مهم آن نیز از جمله شامل ابتکارات بهداشتی مانند «مکه، شهر قلب سالم» و حمایت از تحولات دولت الکترونیک است.[14]
دره فناوری ریاض: این مجموعه ابتکار دانشگاه ملک سعود با هدف ایجاد مشارکت با بخشهای دولتی و خصوصی برای اقتصاد دانشبنیان است. دره فناوری ریاض به دنبال تجاریسازی نتایج تحقیقات، ارتقاء محیط پژوهشی و تشویق به تأسیس شرکتهای دانشبنیان فرعی است. این مرکز بر فناوری شیمیایی و مواد، فناوریهای زیستی، کشاورزی و محیط زیست، و فناوریهای اطلاعات و ارتباطات تمرکز دارد. دره فناوری ریاض نقطه کانونی کریدور دانش ریاض و ابتکارات ریاض هوشمند است که با سایر تحولات کلیدی مانند شهر علم و فناوری ملک عبدالعزیز ادغام میشود. این مرکز شامل یک مرکز رشد، مرکز کارآفرینان و دفتر انتقال فناوری است.[15]
مراکز تحقیق و توسعه شرکت آرامکو: این مجموعه شبکه تحقیقاتی صنعتی عظیمی است که شامل مراکز پیشرفته برای پژوهشهای انرژی، مواد، دیجیتالسازی و توسعه راهحلهای کربن پایین است. مراکز تحقیقاتی آرامکو بزرگترین شبکه تحقیقاتی صنعتی در عربستان است و بر فناوریهای بالادستی و پاییندستی نفت و گاز کربنزدایی، هیدروژن و دیجیتالسازی و هوش مصنوعی صنعتی متمرکز است و به نوعی موتور نوآوری صنعتی کشور محسوب میشود.[16]
رویدادهای شاخص علمی در عربستان
عربستان سعودی به طور فعال میزبانی و مشارکت در کنفرانسها و نمایشگاههای علمی بینالمللی را مورد توجه قرار داده که به عنوان بسترهایی برای تبادل آکادمیک، اشتراک دانش و تقویت همکاری عمل میکنند. این رویدادها برای نمایش پیشرفتهای عربستان سعودی، جذب استعدادها و سرمایهگذاری جهانی و ادغام عربستان در جامعه علمی جهانی حیاتی هستند.[17]
برگزاری طیف وسیعی از کنفرانسهای علمی نشاندهنده توجه راهبردی دولت عربستان به تقویت تبادل دانش در سطح داخلی و همچنین معرفی عربستان سعودی به عنوان رهبر و مرکزی جهانی برای حوزههای علمی خاص و با اولویت بالا است. تأکید بر جلب سخنرانان بینالمللی، مشارکتهای جهانی و نمایش نوآوریهای محلی نشان میدهد که این رویدادها ابزارهای حیاتی برای جذب محققان برتر، سرمایه خطرپذیر و کسبوکارها هستند که با هدف چشمانداز ۲۰۳۰ برای جذب افراد واجد شرایط از سراسر جهان همسو است. موفقیت این رویدادها در تبدیل شدن به رشد واقعی تحقیق و توسعه و جذب استعداد، معیار اصلی اثربخشی آنها خواهد بود. همچنین بر اهمیت گشودگی فرهنگی و اجتماعی برای پذیرش جامعه علمی بینالمللی متنوع تأکید میکند، که چشمانداز ۲۰۳۰ نیز از طریق اصلاحات اجتماعی به آن پرداخته است. [18] در این راستا عربستان به طراحی و برگزاری طیفی از رویدادهای علمی پرداخته که در زیر به مهمترین آنها اشاره میکنیم.
کنفرانسها و نمایشگاههای بینالمللی علم: کنفرانس و نمایشگاه بینالمللی علم[19] در فوریه ۲۰۲۳ در ریاض، به صورت حضوری و مجازی برگزار شد. هدف این کنفرانسها ترویج تبادل آکادمیک در علوم طبیعی، علوم زیستی و ریاضیات و برجسته کردن سهم زنان در علم بود. موضوعات کنفرانس شامل انرژیهای تجدیدپذیر و پایدار، سلولهای خورشیدی و باتریها، انرژی هستهای، هیدروژن سبز و آبی، بهرهوری انرژی و کاهش انتشار گازهای گلخانهای، جذب کربن و انرژی زمینگرمایی بود.[20]
اجلاس جهانی سلامت[21]: اولین اجلاس جهانی سلامت به میزبانی بنیاد هیوولوشن[22] برگزار شد، در سال ۲۰۲۳ بیش از ۲,۰۰۰ نماینده و ۱۲۰ سخنران را گرد هم آورد و بر پیری، نوآوری در مراقبتهای بهداشتی و اکوسیستم طول عمر سالم تمرکز داشت. دومین اجلاس نیز برای ۴-۵ فوریه ۲۰۲۵ در ریاض برنامهریزی شد و این انتظار وجود داشت که بیش از ۲,۰۰۰ متخصص و ۱۵۰ سخنران بینالمللی در آن شرکت کنند و بر زیستشناسی پیری و علم طول عمر سالم تمرکز دارد. این اجلاس با تأکید چشمانداز ۲۰۳۰ بر بهبود کیفیت زندگی و بخش مراقبتهای بهداشتی در سطح جهانی همسو است. عربستان سعودی ۴۰۰ میلیون دلار در طول سه سال برای پیشبرد علم طول عمر سالم از طریق کمکهای مالی، مشارکتها و سرمایهگذاری در استارتآپها متعهد شده است و این اجلاس تحقیقات جهانی و سهم عربستان سعودی را برجسته میکند.[23]
اجلاس دادههای هوشمند و هوش مصنوعی[24]: دومین دوره اجلاس دادههای هوشمند و هوش مصنوعی در عربستان سعودی برای ۲۷-۲۸ اوت ۲۰۲۵ در ریاض برنامهریزی شده است. این اجلاس میزبان بیش از ۳۰۰ متخصص داده و هوش مصنوعی، از جمله مدیران ارشد داده، مدیران ارشد فناوری اطلاعات و مدیران هوش مصنوعی و یادگیری ماشین و رباتیک خواهد بود. این اجلاس بر تأکید چشمانداز ۲۰۳۰ بر دادهها، هوش مصنوعی و نوآوریهای دیجیتال تأکید میکند و دسترسی مستقیم به بازار دادهمحور رو به رشد عربستان سعودی را فراهم میکند.[25]
کنفرانسهای بینالمللی انرژی و محیط زیست: ریاض در فوریه ۲۰۲۳ میزبان کنفرانس بینالمللی انجمن اقتصاد انرژی[26] بود که بر اقتصاد انرژی تمرکز داشت. کنفرانسهای مرتبط آینده شامل کنفرانس بینالمللی آهن و فولاد عربستان (اکتبر ۲۰۲۵) و کنفرانس ساهارا پلاس[27] (اکتبر ۲۰۲۵) در ریاض است. [28]
فراتر از میزبانی کنفرانسها، عربستان سعودی در حال ادغام این رویدادها با توسعه گستردهتر فضای تحقیقاتی کشور است. به عنوان مثال، اجلاس جهانی سلامت شامل یک مسابقه استارتآپهای بیوتکنولوژی و اعلام بودجه قابل توجهی برای تحقیقات است. به همین ترتیب، اجلاس دادههای هوشمند و هوش مصنوعی به بودجه بزرگی برای پروژه تعالی گره خورده است. این روند نشاندهنده حرکتی فراتر از صرفاً انتشار دانش به سمت پرورش فعال نوآوری، کارآفرینی و سرمایهگذاری در حوزههای خاص برجسته شده توسط کنفرانسها است. این رویکرد کنفرانسها را از رویدادهای مستقل به گرههای حیاتی در چرخه نوآوری تبدیل میکند و تحقیقات، بودجه و تجاریسازی را به هم متصل میکند. این بدان معناست که عربستان این گردهماییها را به عنوان کاتالیزورهایی برای تأثیر واقعی و تحول اقتصادی و نه صرفاً انجمنهای آکادمیک تلقی میکند.
معصومه فاریابی
منابع:
[1] . Future Development Company. (n.d.), Innovation and scientific research in Vision 2030: Strengthening Saudi Arabia as a global knowledge powerhouse, at:
https://www.futuredc.com.sa/blog/innovation-and-scientific-research-in-vision-2030-strengthening-saudi-arabia-as-a-global-knowledge-powerhouse
[2] ibid.
[3] Ibid.
[4] Chokri Zehri (2025), Renewable energy and industrial innovation: Catalysts for economic and trade growth, Russian Journal of Economics, 11(1), pp.95-112. At:
https://rujec.org/article/142815/
[5] Future Development Company, op.cit.
[6] . King Abdullah University of Science and Technology. (n.d.), King Abdullah University of Science and Technology (KAUST), at:
https://www.kaust.edu.sa/research/areas
[7] ibid.
[8] . Springer Nature. (n.d.), KACST publications in earth sciences, at:
https://www.springer.com/gp/earth-sciences/kacst
[9] Saudi Government. (n.d.), Research, development and innovation ecosystem, at:
https://my.gov.sa/en/content/245207
[10] Al-Hathloul, S., & Mughal, M. A. (2016), Smart city as urban innovation: A case of Riyadh North-West District, at:
https://www.researchgate.net/publication/282351616_Smart_City_as_Urban_Innovation_A_Case_of_Riyadh_North-West_District
[11]Saudi Government, op.cit.
[12]King Abdullah University of Science and Technology. (n.d.). *King Abdullah University of Science and Technology (KAUST), at:
https://www.kaust.edu.sa/
[13] King Fahd University of Petroleum & Minerals. (n.d.), OIC research center, at:
https://oic.kfupm.edu.sa/ShowStatic.aspx?ContentID=4
[14] Wa’ed Knowledge Platform. (n.d.), Our achievements, at:
https://wmkn.sa/en/our-achievements/
[15] Al-Hathloul, S., & Mughal, M. A, op.cit.
[16] Saudi Aramco. (2022), Aramco opens ARC-KAUST to accelerate low-carbon energy research, at:
https://www.aramco.com/en/news-media/news/2022/aramco-opens-arc-kaust-to-accelerate-low-carbon-energy-research
[17] Hevolution Foundation. (2025), Saudi Arabia leads global movement in healthspan science: Over 2,000 experts to convene for Hevolution’s Global Healthspan Summit 2025, at:
https://www.hevolution.com/en/web/guest/w/saudi-arabia-leads-global-movement-in-healthspan-science-over-2-000-experts-to-convene-for-hevolution-s-global-healthspan-summit-2025
[18] Carnegie Endowment for International Peace. (2025, March), Vision 2030 in the home stretch: Clear achievements yet limited accountability, at:
https://carnegieendowment.org/research/2025/03/vision-2030-in-the-home-stretch-clear-achievements-yet-limited-accountability?lang=en
[19] CES2023
[20] International Conference on Energy Systems. (n.d.), ICES Saudi Arabia, at:
https://ices-ksa.org/
[21] Global Healthspan Summit - GHS
[22] Hevolution
[23]Hevolution Foundation, op.cit.
[24] Smart Data & AI Summit
[25]Saudi Smart Data & AI Authority. (n.d.), Smart Data & AI Summit, at:
https://www.saudi.smartdataseries.com/
[26] IAEE
[27] SAHARA+
[28] International Association for Energy Economics. (n.d.), IAEE conferences, at:
https://www.iaee.org/en/conferences/