فناوری در عربستان سعودی

عربستان سعودی برای دهه‌های متمادی در قالب اقتصاد رانتی به صدور نفت و تامین نیازهای داخلی پرداخته است. بر این اساس بخش عمده‌ای از فناوری‌های وارده به این کشور در راستای تامین نیازهای خدماتی، مصرفی و برخی نیازهای صنعتی مرتبط با انرژی بوده‌است. با این حال در سال‌های اخیر با برجسته شدن تلاش‌های دولت برای کاهش اتکای به درآمدهای نفتی و توسعه بخش غیرنفتی اقتصاد، فناوری در این کشور اهمیت بسیاری یافته‌است. چشم‌انداز ۲۰۳۰، چارچوب استراتژیک عربستان است که هدف اصلی آن کاهش وابستگی به نفت، تنوع‌بخشی به اقتصاد، و توسعه بخش‌های کلیدی مانند سلامت، آموزش، زیرساخت‌ها، تفریح و گردشگری است. در این راستا تلاش‌های فناورانه عربستان سعودی در یک تحول ملی گسترده‌تر و جامع‌تر ادغام شده‌است. این رویکرد نشان می‌دهد که فناوری صرفاً ابزاری اقتصادی نیست، بلکه ستونی اساسی برای بهبود اجتماعی، ارتقاء حکمرانی و توسعه ملی در سطح کلان است که فراتر از معیارهای صرفاً اقتصادی محسوب می‌شود. این امر به معنای یک رویکرد بلندمدت و پایدار برای توسعه است و فناوری به عنوان لایه‌ای بنیادی برای یک دولت مدرن، کارآمد و شهروند محور عمل می‌کند و می‌تواند به طور بالقوه به کیفیت زندگی بالاتر و ثبات اجتماعی بیشتر برای پیشرفت اقتصادی پایدار منجر شود.

حوزه های شاخص فناوری در عربستان

عربستان در حوزه‌های فناورانه کلیدی سرمایه‌گذاری قابل توجهی انجام داده‌است که برای تحقق اهداف چشم‌انداز ۲۰۳۰ حیاتی هستند. این حوزه‌ها شامل هوش مصنوعی، فناوری 5G، رایانش ابری، اینترنت اشیا، پرداخت‌های دیجیتال، بلاک‌چین، رباتیک و اتوماسیون، رایانش کوانتومی و امنیت سایبری و همچنین فناوری‌های مربوط به انرژی‌های نو می‌شوند.

هوش مصنوعی

هوش مصنوعی یکی از فناوری‌های مهم مورد توجه دولت عربستان است و پیش‌بینی می‌شود که سرمایه‌گذاری‌ها و هزینه‌ها در این بخش از ۷۲۰ میلیون دلار در سال ۲۰۲۴ فراتر رفته و تا سال ۲۰۲۷ به ۱.۹ میلیارد دلار برسد که با نرخ رشد مرکب سالانه ۴۰ درصد همراه خواهد بود. انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰ هوش مصنوعی مبلغ ۱۳۵ میلیارد دلار به اقتصاد عربستان سعودی کمک کند و این کشور را به بزرگترین ذی‌نفع فناوری هوش مصنوعی در خاورمیانه تبدیل نماید. سازمان داده و هوش مصنوعی عربستان در سال ۲۰۱۹ برای نظارت بر استراتژی هوش مصنوعی این کشور تأسیس شد و هدف آن تبدیل کردن این کشور به رهبری جهانی در عرصه هوش مصنوعی تا سال ۲۰۳۰ است. کاربردهای کنونی هوش مصنوعی در عربستان از جمله شامل هوش مصنوعی درمانگر برای حمایت از سلامت روان است و استراتژی دولت هوشمند، داده‌های بزرگ، یادگیری ماشینی و تحلیل‌های پیش‌بینی‌کننده را به عنوان توانمندسازهای کلیدی فناوری شناسایی می‌کند. شرکت آرامکو عربستان نیز در حال استفاده از کاربردهای پیشرفته هوش مصنوعی، از جمله یکی از اولین مدل‌های زبان بزرگ در مقیاس صنعتی و هوش مصنوعی مولد برای نگهداری و نظارت صنعتی است.

فناوری 5G

عربستان سعودی از اولین کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا بود که شبکه‌های 5G را راه‌اندازی کرد و پوشش آن اکنون به ۷۷ درصد کشور می‌رسد که به طور قابل توجهی بالاتر از میانگین جهانی است. در ریاض، پوشش 5G از ۹۴ درصد فراتر رفته و این شهر را از نظر دسترسی به 5G به یکی از شهرهای پیشرو جهانی تبدیل کرده‌است. انتظار می‌رود این دسترسی گسترده به اینترنت پرسرعت، رشد بیشتری را در اقتصاد دیجیتال، به ویژه در بخش‌هایی مانند تجارت الکترونیک، مخابرات و خدمات دیجیتال، ایجاد کند. استقرار فناوری شبکه دسترسی رادیویی باز به عنوان یکی از اهداف اولویت‌دار چشم‌انداز ۲۰۳۰، چشم‌انداز مخابرات عربستان سعودی را متحول خواهد کرد. این فناوری زیرساخت شبکه انعطاف‌پذیرتر، مقرون‌به‌صرفه‌تر و کارآمدتری را فراهم می‌کند که برای گسترش شبکه‌های 5G و 6G آینده حیاتی است.

رایانش ابری و اینترنت اشیاء

رایانش ابری به عنوان یک فناوری نوظهور کلیدی شناخته شده‌است و دولت عربستان سیاست "اول ابری" را اجرا کرده‌است. در این راستا یک منطقه ویژه اقتصادی رایانش ابری در ریاض تأسیس شده‌است که هدف آن جذب ۲۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری تا سال ۲۰۳۰ است. این منطقه امکان تأسیس و بهره‌برداری از مراکز داده در سراسر عربستان را فراهم می‌کند و مشوق‌هایی مانند هزینه‌های برق مقرون‌به‌صرفه (۰.۰۵ دلار در هر کیلووات ساعت) و معافیت‌های مالیاتی را ارائه می‌دهد.

اینترنت اشیاء نیز یک حوزه تمرکز مهم است که توسط یک چارچوب نظارتی خاص پشتیبانی می‌شود. انتظار می‌رود وای فای 6E (WiFi 6E) از کاربردهای آینده اینترنت اشیاء است، از جمله از خانه‌های هوشمند، پشتیبانی کند. آرامکو عربستان نیز اینترنت اشیای صنعتی را در چشم‌انداز عملیاتی خود، به ویژه در محیط‌های دورافتاده و چالش‌برانگیز، ادغام می‌کند.

پرداخت‌های دیجیتال و بلاک‌چین

پرداخت‌های دیجیتال در عربستان به سرعت در حال افزایش است، به طوری که سهم پرداخت‌های الکترونیکی در تراکنش‌های خرده‌فروشی در سال ۲۰۲۱ از ۵۷ درصد فراتر رفت و از هدف ۵۵ درصدی تعیین شده توسط برنامه توسعه بخش مالی پیشی گرفت. این تغییر به سمت پرداخت‌های دیجیتال، رشد بیشتر در بخش تجارت الکترونیک را هدایت خواهد کرد و بازیگران و سرمایه‌گذاری‌های جدیدی را در خدمات مالی دیجیتال جذب می‌کند. پرداخت‌های الکترونیکی یک جزء اصلی از چارچوب تحول دیجیتال محسوب می‌شوند. عربستان سعودی به طور فعال خود را به عنوان پیشگام در پذیرش و نوآوری فناوری بلاک‌چین معرفی می‌کند. نهادهای دولتی و تنظیم‌کننده‌ها، بلاک‌چین را به عنوان ابزاری تحول‌آفرین پذیرفته‌اند و ظرفیت آن را در بخش‌هایی مانند مالی، تجارت، مراقبت‌های بهداشتی، آموزش و هنر بررسی می‌کنند.

رباتیک و اتوماسیون

عربستان در زمینه رباتیک و اتوماسیون نیز پروژه‌های مهمی را تعریف کرده‌است که از جمله شامل اعطای تابعیت به ربات سوفیا در سال ۲۰۱۷ (یک حرکت نمادین برای نشان دادن گشودگی آن به هوش مصنوعی و رباتیک) و استخدام رسمی یک ربات توسط یک نهاد دولتی در جده در سال 2018 است. علاوه بر این، عربستان در حال استفاده از فناوری‌های رباتیک و اتوماسیون عملی مانند اسکلت‌های بیرونی برای کمک به کارگران، ربات‌های مراقب برای سالمندان و معلولان، چت‌بات‌های مجهز به هوش مصنوعی برای خدمات مشتری و ربات‌های متحرک خودمختار برای تحویل و لجستیک در بخش‌های مختلف است.

رویکرد عربستان سعودی به رباتیک از اقدامات نمادین به سمت کاربردهای عملی و کارآمد رفته است. در ابتدا، اعطای تابعیت به ربات سوفیا یک حرکت نمادین و با هدف جلب توجه بین‌المللی بود. با این حال، استفاده‌های بعدی از ربات‌ها در خدمات دولتی، آزمایش اسکلت‌های بیرونی، توسعه ربات‌های مراقب، چت‌بات‌ها و ربات‌های متحرک خودمختار، نشان‌دهنده پیشرفت واضح از پذیرش نمادین به سمت استفاده عملی و کارآمد از این فناوری در بخش‌های مختلف است. این تکامل نشان‌دهنده تلاش برای ادغام اتوماسیون در نیروی کار و خدمات عمومی است که بیانگر قصد دولت برای استفاده از رباتیک برای بهبود عملیاتی، رفع نیازهای بازار کار و ارتقای کیفیت ارائه خدمات است.

رایانش کوانتومی و امنیت سایبری

رایانش کونتومی و امنیت سایبری یکی دیگر از حوزه های مورد توجه فناوری در عربستان است. از جمله شرکت آرامکوی عربستان در حال پیشگامی در رایانش کوانتومی در پادشاهی است. این شرکت از طریق همکاری با شرکت نوآوری فرانسوی پسکال(French innovators Pasqal )، قصد دارد اولین کامپیوتر کوانتومی ۲۰۰ کیوبیتی عربستان سعودی را در آینده نزدیک نصب کند.

امنیت سایبری نیز به عنوان یک جزء حیاتی است که از ابتدا در ابتکارات تحول دیجیتال بزرگ مانند طرح دیجیتال آرامکو گنجانده شده‌است. آرامکو برنامه چشم بر هوش مصنوعی خود را برای ادغام امنیت سایبری از طراحی اولیه تا استقرار نهایی مدل‌های هوش مصنوعی راه‌اندازی کرده و تهدیدات جدید ناشی از هوش مصنوعی را مورد توجه قرار می‌دهد. امنیت سایبری همچنین یک حوزه کلیدی در چارچوب قانونی و نظارتی برای تحول دیجیتال است.

فناوری‌های حوزه انرژی‌های نو

عربستان در چارچوب چشم‌انداز 2030 و سیاست خنثی‌سازی گازهای گلخانه‌ای تا 2060 تصمیم گرفته‌است که تا سال 2030 تقریباً 50 درصد انرژی کشور از منابع تجدیدپذیر تأمین شود. این سیاست شامل طیف وسیعی از مداخلات از تولید انرژی تجدیدپذیر (خورشیدی، بادی و غیره) تا بهره‌وری انرژی، صرفه‌جویی و بهینه‌سازی مصرف است. عربستان به‌دلیل تابش خورشیدی فراوان و منابع شدید خورشیدی از بهترین کشورها برای انرژی خورشیدی در دنیاست و مناطقی مانند شمال-شرق، سواحل شرقی، مناطق میانی و جنوب‌شرق کشور، برایاین منظور بسیار مناسب‌اند. باد نیز در بعضی مناطق (خصوصاً مناطقی با شرایط مناسب باد) از گزینه‌های مهم برای تنوع انرژی به شمار می‌آید. در این راستا توسعه فناوری و اجرای پروژه‌های بزرگ و زیرساختی مورد توجه قرار گرفته است. از جمله پروژه در حال توسعه 4 GW برای تولید هیدروژن سبز در منطقه نئوم قابل اشاره است که نشان‌دهنده ترکیب فناوری تجدیدپذیر با تکنولوژی‌های نو در انرژی پاک است. کاهش مصرف انرژی، بهبود کارایی، و مدیریت مصرف نیز جزو بخش‌های مهم سیاست انرژی آینده عربستان است.

پارک ها و مراکز شاخص فناوری در عربستان

عربستان سعودی در راستای اهداف کلان فناورانه خود ذیل چشم‌انداز 2030 در حال ایجاد و تقویت مجموعه ای از پارک‌ها و مراکز فناوری و نوآوری است که هر کدام برای جذب استعدادها و پیشبرد بخشی از تحقیقات و همچنین توسعه و ارتقای جدی فناوری‌ها مناسب هستند. این مراکز و پارک‌ها انواع از فعالیت‌های تحقیقاتی و فناورانه را از تحقیقات بنیادین تا کاربردی و صنعتی انجام می‌دهند و با برخی پیشرفت‌ها و دستاوردها مواجه هستند.

دانشگاه علم و صنعت ملک عبدالله

دانشگاه علم و صنعت ملک عبدالله اکوسیستم فناوری عمیقی در سطح جهانی است که در چشم‌انداز نوآوری عربستان سعودی نقشی محوری ایفا می‌کند. این دانشگاه مجموعه‌ای از پارک‌ها و مراکز را در خود جای داده‌است که از جمله شامل پارک تحقیقات و فناوری است که با مساحتی بیش از ۲.۷ میلیون متر مربع به طور خاص برای جذب و پشتیبانی از کسب‌وکارهای مبتنی بر فناوری، شرکت‌های کوچک و متوسط و استارت‌آپ‌ها طراحی شده‌است. این پارک فضای انعطاف‌پذیری برای تحقیق و توسعه و دسترسی بی‌نظیر به آزمایشگاه‌های مرکزی در سطح جهانی را برای مجموعه‌ای از اساتید و دانشجویان با استعداد فراهم می‌کند. این پارک همچنین امکانات جامعی برای زندگی، کار و تفریح ارائه داده و محیطی مساعد برای تحقیقات مشترک و تجاری‌سازی دارایی‌های فکری ایجاد می‌کند.

مرکز کارآفرینی دانشگاه ملک عبدالله نیز با ارائه برنامه‌ها و شتاب‌دهنده‌های متنوع در آموزش کارآفرینی، نقش مهمی در پرورش استعدادهای کارآفرینی ایفا می‌کند. مأموریت این مرکز حمایت از ایجاد و شتاب‌دهی استارت‌آپ‌ها و پیشبرد یک اکوسیستم کارآفرینی در سراسر عربستان سعودی است که آموزش را نه تنها برای دانشجویان این دانشگاه بلکه برای افراد نوآور در عربستان و در سطح جهانی ارائه می‌دهد. شتاب‌دهنده تقدم نیز برنامه شش ماهه شاخصی است که توسط دانشگاه ملک عبدالله پشتیبانی می‌شود و بودجه قابل توجهی بدون نیاز به سهم (۴۰,۰۰۰ دلار برای هر تیم) و فرصت‌هایی برای دریافت بودجه پیگیری قابل توجه (۱۰۰,۰۰۰ دلار برای ۱۰ تیم در نمایش سالانه) ارائه می‌دهد. شرکت‌کنندگان به آزمایشگاه‌های تحقیقاتی پیشرفته و امکانات فنی دانشگاه دسترسی پیدا می‌کنند، از جلسات مربیگری سفارشی بهره‌مند می‌شوند و از معرفی به سرمایه‌گذاران بهره می‌برند. موسسه تحول ملی دانشگاه نیز در راستای توسعه نوآوری و رشد اقتصادی عربستان پر کردن شکاف حیاتی بین تحقیقات پیشرفته و کاربردهای عملی تمرکز دارد. این مؤسسه فعالانه همکاری‌ها را بین دولت، صنعت و دانشگاه تسهیل می‌کند و هدف آن تبدیل تحقیقات به راه‌حل‌های واقعی برای چالش‌های مبرم مانند تغییرات آب و هوایی، پایداری و تنوع اقتصادی است.

پارک انرژی ملک سلمان یا اسپارک

پارک انرژی ملک سلمان(SPARK) شهر صنعتی بزرگی در عربستان سعودی است که توسط آرامکو و در نزدیکی شهر بقیق در استان شرقی ایجاد شده‌است. وسعت این شهر صنعتی ۵۰ کیلومتر مربع بوده و توسعه آن در سه فاز طراحی شده که قرار است تا سال ۲۰۳۵ تکمیل شود. این پروژه در سال ۲۰۲۱ پس از پایان فاز نخست، مجوز بهره‌برداری خود را از سازمان مدن دریافت کرد. اسپارک مرکزی جهانی برای زنجیره‌های تأمین بخش انرژی است و زیرساخت‌های پیشرفته‌ای را برای سرمایه‌گذاران بین‌المللی فراهم می‌کند. این زیرساخت‌ها در حوزه‌های مختلفی هستند که از جمله عبارتند از: اکتشاف، تولید و پالایش نفت؛ صنایع پتروشیمی؛ انرژی؛ تولید و فرآوری آب و؛ خدمات پشتیبان انرژی. اهداف کلیدی این پروژه نیز عبارتند از: تنوع‌بخشی به منابع درآمدی عربستان؛ ارتقای تراز تجاری کشور؛ تقویت امنیت و زنجیره تأمین شرکت‌های بزرگ انرژی؛ پشتیبانی از تحول دیجیتال و بازآفرینی بخش انرژی و؛ پشتیبانی از توسعه منطقه‌ای از جمله ایجاد بندر خشک و منطقه لجستیکی.

مراکز نوآوری در پروژه‌های کلان

دولت عربستان به منظور پیشبرد برنامه چشم‌انداز 2030 پروژه‌های کلان متعددی را تعریف کرده‌است که نئوم به عنوان معروف‌ترین آنها محسوب می‌شود. هر چند پروژه‌هایی مانند نئوم با چالش‌هایی جدی مواجه شده و احتمال اصلاح یا طولانی شدن آنها وجود دارد، اما همچنان بخش‌های مرتبط با فناوری و به خصوص فناوری‌های جدید در آنها همچنین قوی بوده و به عنوان مراکزی جدید در ارتقای فناوری‌ها در این کشور نقش دارند.

پروژه نئوم شامل مناطق متمایز مختلفی از جمله "لاین" به عنوان شهر هوشمند برنامه‌ریزی‌شده به عنوان یک سکونتگاه خطی ۱۷۰ کیلومتری بدون خودرو، خیابان یا انتشار کربن، که برای اسکان نه میلیون نفر در نظر گرفته شده‌است، اوکساگون، تروجنا، سیندالا، آکوالوم (یک "جامعه دیجیتالی زیرزمینی آینده") و لیجا (یک مقصد گردشگری برنامه‌ریزی‌شده برای حمایت از گردشگری پایدار) می‌شود. اوکساگون که در ابتدا شهر صنعتی نئوم نامیده می‌شد، به عنوان یک مجتمع صنعتی شناور به شکل هشت‌ضلعی تصور شده‌است. تمرکز آن بر تولید پیشرفته، تحقیق و توسعه صنعتی است و بندر سابق دوبا را که اکنون بندر نئوم نامیده می‌شود، ادغام می‌کند. برنامه‌های آینده برای اوکساگون شامل یک کارخانه آب شیرین‌کن، یک کارخانه هیدروژن سبز و یک مرکز تحقیقات اقیانوس‌شناسی است. اوکساگون همچنین میزبان یک برنامه شتاب‌دهنده (شتاب‌دهنده اوکساگون X مک‌لارن) است که به طور خاص استارت‌آپ‌های فناوری دریایی و صنعتی را هدف قرار می‌دهد. ای نئوم نیز یک شرکت تابعه اختصاصی است که در نئوم برای ارائه انرژی‌های تجدیدپذیر، هیدروژن سبز و آب شیرین‌کن با ضایعات صفر تأسیس شده و بر تعهد این پروژه به پایداری تأکید دارد.

فراتر از دامنه آینده‌نگر نئوم، شهرهای بزرگ موجود عربستان سعودی مانند ریاض، مدینه، مکه، جده و الخبر به طور فعال در حال تبدیل شدن به شهرهای هوشمند هستند. این ابتکارات عمیقاً با اهداف چشم‌انداز ۲۰۳۰ در زمینه تنوع اقتصادی، پایداری زیست‌محیطی و بهبود کیفیت زندگی همسو هستند. ریاض پیشرفت قابل توجهی را در این خصوص نشان داده و به طور چشمگیری در شاخص شهرهای هوشمند موسسه بین‌المللی توسعه مدیریت صعود کرده و در سال ۲۰۲۴ در رتبه ۲۵ قرار گرفته است (جهشی از رتبه ۵۳ به ۳۰ در سال ۲۰۲۱). این شهرها از دستگاه‌های اینترنت اشیاء، تحلیل داده‌ها و سیستم‌های مجهز به هوش مصنوعی برای بهبود تحرک هوشمند، افزایش ایمنی عمومی (کاهش سالانه ۸ تا ۱۰ درصدی تلفات) و بهینه‌سازی مدیریت منابع استفاده می‌کنند. وزارت امور شهرداری و روستایی نیز بیش از ۵۰۰ میلیارد ریال سعودی در ۲۸۵ شهرداری برای تسهیل این توسعه‌های شهر هوشمند سرمایه‌گذاری کرده‌است.

مناطق ویژه اقتصادی که در آوریل ۲۰۲۳ به عنوان ابتکارات برجسته تحت استراتژی ملی سرمایه‌گذاری راه‌اندازی شدند، برای گسترش فرصت‌های تجاری از طریق جذب سرمایه‌گذاری‌های با کیفیت بالا و تسهیل انتقال فناوری طراحی شده‌اند. این مناطق که توسط سازمان شهرهای اقتصادی و مناطق ویژه کنترل و اداره می‌شوند، به دلیل موقعیت‌های استراتژیک و مشوق‌های سفارشی‌سازی شده، مزایای رقابتی و قانونی منحصر به فردی ارائه می‌دهند. نمونه‌های کلیدی شامل منطقه ویژه اقتصادی رایانش ابری در ریاض و مناطق در شهر اقتصادی ملک عبدالله، رأس الخیر و جازان هستند که هر یک دارای تمرکز صنعتی خاص و مشوق‌های سرمایه‌گذاری جذاب مانند کاهش مالیات بر درآمد شرکت‌ها و معافیت‌های مالیاتی بر سود سهام هستند.

کسب و کارهای شاخص نوپدید و شتابنده ها

عربستان به عنوان بازیگری مهم در صحنه استارت‌آپ‌های منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا ظاهر شده‌است و در فهرست ۵۰ استارت‌آپ پردرآمد منطقه، رتبه دوم را کسب کرده‌است. در این رتبه‌بندی، ۱۲ استارت‌آپ سعودی مجموعاً ۹۴۶.۷ میلیون دلار سرمایه جذب کردند که نشان‌دهنده افزایش اعتماد سرمایه‌گذاران و دسترسی به سرمایه است.

بخش‌های رشد کلیدی برای استارت‌آپ‌های سعودی، که نشانگر تنوع قابل ملاحظه‌ای هستند، شامل موارد زیر است:

• فین‌تک: شامل راه‌حل‌های کیف پول دیجیتال و پرداخت، پلتفرم‌های وام‌دهی همتا به همتا و راه‌حل‌های زیرساخت فین‌تک است. شتاب‌دهنده اختصاصی فین‌تک سعودی نیز از نوآوری در این بخش پشتیبانی می‌کند.
• تجارت الکترونیک: شامل پلتفرم‌های تجارت الکترونیک عمده‌فروشی، بازارهای چندکاره، پلتفرم‌هایی برای محصولات بازسازی‌شده و دست دوم، راه‌حل‌های تجارت الکترونیک برای کسب‌وکارهای کوچک و بازارهای آنلاین مد است.
• تک‌سلامت: نوآوری‌های حوزه سلامت شامل اپلیکیشن‌های مشاوره پزشکی مبتنی بر هوش مصنوعی، مشاوره سلامت آنلاین، مدیریت نوبت‌دهی مراقبت‌های بهداشتی، استارت‌آپ‌های متمرکز بر خدمات سلامت روان و مدیریت بیمه سلامت و شبکه‌های پزشکی است.
• انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری سبز: این بخش شامل راه‌حل‌های انرژی خورشیدی، توسعه و تولید انرژی‌های تجدیدپذیر، راه‌حل‌های زباله به انرژی و بازیافت، راه‌حل‌های فناوری آب و انرژی پایدار و خدمات کاهش اثرات زیست‌محیطی است.
• حمل‌ونقل و لجستیک: بازار حمل‌ونقل و لجستیک شامل مواردی مانند پلتفرم تحویل بر اساس تقاضا، خدمات تحویل مبتنی بر خودروهای برقی، خدمات حمل‌ونقل برای زنان و راه‌حل‌های اجاره خودرو و مدیریت ناوگان است.
• تک‌آموزش: این حوزه شامل پلتفرم‌های آموزش الکترونیکی، راه‌حل‌های یادگیری شخصی‌سازی‌شده مبتنی بر هوش مصنوعی، کیت‌های آموزشی و دوره‌های آنلاین برای ارتقاء مهارت‌ها است.
• سایر بخش‌ها شامل فناوری و نرم‌افزار، املاک و مستغلات و تک‌املاک، رسانه و سرگرمی، و غذا و نوشیدنی است.

عربستان همچنین شاهد رشدی چشمگیر در تعداد و تنوع شتاب‌دهنده‌ها و مراکز رشد است که نقش حیاتی در حمایت از اکوسیستم استارت‌آپ‌ها ایفا می‌کنند. این مراکز پشتیبانی‌های مختلفی را ارائه می‌دهند و شامل بازیگران کلیدی مختلفی هستند. تقدم، غاراج و انسبایر یو سه شتاب دهنده و مرکز رشد اصلی در عربستان محسوب می‌شوند. تقدم یکی از مهم‌ترین مراکز توسعه استارتاپ‌های عمیق‌فناوری در عربستان است و بر حوزه‌هایی مانند انرژی، هوش مصنوعی، علوم زیستی و فناوری‌های سطح ‌بالا تمرکز دارد. این شتاب دهنده دسترسی مستقیم به آزمایشگاه‌های پیشرفته دانشگاه ملک عبدالله و شبکه‌ جهانی مربیان و سرمایه‌گذاران را برای استارتاپ‌ها فراهم می‌کند. غاراج بزرگ‌ترین هاب نوآوری و کارآفرینی عربستان است که ده‌ها شتاب‌دهنده، فضای کار اشتراکی، آزمایشگاه، و برنامه‌های بین‌المللی را میزبانی می‌کند. این مرکز تحت حمایت بنیاد نوآوری ملک عبدالعزیز است و به‌عنوان نقطه اصلی اکوسیستم استارتاپی ریاض فعالیت می‌کند. انسبایریو نیز نخستین برنامه بزرگ توسعه استارتاپ‌های دیجیتال در عربستان است و بر حوزه‌هایی همچون فین‌تک، سلامت دیجیتال، اینترنت اشیا و خدمات مبتنی بر 5G تمرکز دارد. این شتاب دهنده از حمایت زیرساختی و مالی گسترده شرکت مخابرات سعودی بهره می‌برد و یکی از اثرگذارترین مراکز رشد در اقتصاد دیجیتال عربستان است.

سیاست ها، قوانین، طرحها و برنامه های کلان عربستان در زمینه فن آفرینی و فناوری

چشم‌انداز ۲۰۳۰ به عنوان چارچوب اصلی برای تنوع اقتصادی، توانمندسازی شهروندان، جذب سرمایه‌گذاران و رهبری جهانی در عربستان عمل می‌کند. در این راستا به خصوص وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در پیشبرد تلاش‌های تحول دیجیتال، با هدف ایجاد زیرساخت‌های دیجیتال در سطح جهانی، نقش مهمی ایفا کرده است. با این حال نهادها و برنامه‌های ملی مهم دیگری نیز در این راستا نقش‌آفرینی می‌کنند. از جمله سازمان داده و هوش مصنوعی عربستان مرجعی ملی برای حفاظت از داده‌ها و استراتژی هوش مصنوعی است و هدف آن رهبری جهانی در هوش مصنوعی تا سال ۲۰۳۰ است. برنامه تحول ملی نیز از چهارچوب‌هایی است که تحول دیجیتال را هدایت می‌کند، زیرساخت‌های دیجیتال قوی را می‌سازد و همکاری‌ها را پرورش می‌دهد.

استراتژی دولت دیجیتال نیز یکی دیگر از راهبردها در عرصه فناوری است. این استراتژی چشم‌انداز، مأموریت، اهداف، ابتکارات و نقشه راه را برای تسریع تحول دیجیتال مشخص می‌کند. اهداف آن شامل دستیابی به نود درصد رضایت شهروندان و سطح بلوغ تا سال ۲۰۲۵ و ۹۵ درصد تا سال ۲۰۳۰ است. هدف نهایی این راهبرد قرار دادن عربستان سعودی در میان سه کشور برتر جهان در ایجاد دولت دیجیتال تا سال ۲۰۳۰ است. پیش‌بینی می‌شود که این تحول ۱۱.۴ میلیارد ریال سعودی به تولید ناخالص داخلی کمک کند و ۲۶,۰۰۰ شغل جدید ایجاد نماید. این استراتژی بر چابکی، نوآوری، پایداری، خدمات شهروند محور، داده‌محور و یکپارچه تمرکز دارد و با اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد و چشم‌انداز ۲۰۳۰ همسو است.

با توجه به اهمیت راهبرد دولت دیجیتال، سیاست‌های مختلفی مورد توجه قرار گرفته است. سیاست اقتصاد دیجیتال رشد در بخش دیجیتال را هدایت می‌کند. سیاست اول ابری راه‌حل‌های ابری را برای عملیات دولتی اولویت‌بندی می‌کند. چارچوب نظارتی اینترنت اشیاء دستورالعمل‌هایی را برای پذیرش اینترنت اشیاء ارائه می‌دهد. همچنین سیاست خدمات جهانی دسترسی گسترده به خدمات دیجیتال را تضمین می‌کند. علاوه بر این استراتژی نرم‌افزار متن‌باز دولتی پذیرش راه‌حل‌های متن‌باز را ترویج می‌کند.

با توسعه فناوری‌ها، دولت عربستان به ایجاد و تقویت چهارچوب‌های قانونی و سازوکارهای نظارتی نیز در این خصوص پرداخته است. حفظ حریم خصوصی و حفاظت از داده‌ها یکی از اهداف مهم است و سازمان به عنوان مرجع اجرایی عمل می‌کند. امنیت سایبری در ابتکارات مختلف از جمله برنامه چشم بر هوش مصنوعی آرامکو گنجانده شده‌است. قابلیت همکاری و تبادل داده‌ها نیز محور مهمی است که برای خدمات دولتی یکپارچه حیاتی است. همچنین حقوق مالکیت فکری و قوانین ثبت اختراع برای توسعه علم، فناوری و نوآوری تقویت می‌شوند. بر این اساس بوده که عربستان سعودی در سال ۲۰۲۲ در شاخص جهانی نوآوری ۱۵ پله صعود کرد.

مساله مهم دیگر بهبود بخش حکمرانی و توسعه مشارکت‌ها در عرصه فناوری است. در این راستا مهمترین سیاست‌ها عبارتند از: افزایش هم‌افزایی و همکاری در بخش‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی؛ همسویی استراتژیک و مکانیسم‌های هماهنگی به منظور تضمین همسویی در سراسر نهادهای دولتی و؛ توسعه مشارکت‌های عمومی-خصوصی به منظور توسعه علم، فناوری و نوآوری. در این خصوص از جمله آرامکو مشارکت‌های بین‌المللی با شرکت‌هایی مانند پاسکال، نواسپیس و تالز(Pasqal، Novaspace, Thales ) دارد.

 یکی دیگر از محورها تأمین مالی و مشوق‌هاست که از جمله شامل موراد زیر است: افزایش بودجه برای برنامه‌های تحقیق و توسعه؛ مشوق‌های مالیاتی برای کسب‌وکارهای مبتنی بر نوآوری؛ سیاست‌هایی برای حمایت از استارت‌آپ‌ها و مراکز رشد فناوری. در این راستا صندوق سرمایه‌گذاری عمومی دارایی‌های خود را افزایش می‌دهد، بخش‌های جدیدی را باز می‌کند، فناوری پیشرفته را بومی‌سازی می‌کند و مشارکت‌های اقتصادی استراتژیک ایجاد می‌کند. صندوق ۷ میلیارد دلاری آرامکو ونچرز نیز در این عرصه قابل توجه است. همچنین مناطق ویژه اقتصادی مشوق‌هایی مانند ۱.۵ درصد مالیات بر درآمد شرکت‌ها برای ۲۰ سال، صفر درصد مالیات بر سود سهام و معافیت از هزینه‌های عملیاتی برای کارکنان خارجی را ارائه می‌دهند.

مساله دیگر اینکه تأکید بر توسعه مهارت‌های دیجیتال، حمایت از فرهنگ نوآوری و افزایش بودجه تحقیق و توسعه، در کنار نقش دانشگاه‌هایی مانند دانشگاه ملک عبدالله است که نشان‌دهنده این است که رهبری فناوری مستلزم نیروی کار ماهر و ایجاد دانش پایدار است. این امر بیانگر تعهد بلندمدت به ساختن یک اقتصاد دانش‌بنیان خودپایدار است، نه صرفاً واردات فناوری.

علی اکبر اسدی