پیشینه روابط ژاپن و ج.ا.ایران در دوران مدرن
دوران مدرن در ژاپن با انقلاب میجی و در ایران با اصلاحات امیرکبیر در دوره قاجار شروع شد و در هر دو کشور با پایان جنگ جهانی دوم به پایان رسید. در این دوره روابط رسمی دو کشور شکل گرفت، تجارت مستقیم میان دو کشور بر قرار شد، نخستین ژاپنی‌ها و ایرانی‌ها به کشور مقابل رفتند و سر انجام موج علاقه به ژاپن در ایران شکل گرفت.
در اواخر دوران مدرن نخستین، به واسطه ترجمه آثار غربی و نیز تألیف با استناد به این منابع به فارسی و ژاپنی، ایرانیان و ژاپنی‌ها با کشور یکدیگر آشنا شدند. «جهان نما» ترجمه رفائیل فلوغون (1850، چاپ تبریز)، «جهان نما» ترجمه مسیو ژان داوود و املای محمدحسین فراهانی (1857) و ... از جمله کتاب‌های اواخر دوران مدرن نخستین است که قسمتی از آن به معرفی ژاپن اختصاص یافته است (نقی‌زاده و ذاکری، 1397: 61-57). در «جهان نما» ترجمه مسیو ژان داوود، ژاپن برای اولین بار در فارسی به شکل «ژاپُن» نوشته شد. از این زمان به بعد در منابع فارسی این کشور ژاپن و ژاپون نگارش می‌شد که در نهایت ژاپن ماندگار گردید. در واقع می‌شود گفت، شکل گیری کلمه ژاپن در ایران به خاطر آن بود که آن زمان، زبان فرانسه زبان علمی روزگار بود و ژاپن ترجمه کلمه فرانسوی (Japon) به فارسی است.
با شروع دوران مدرن سر انجام نخستین ایرانیان و نخستین ژاپنی‌های به کشور مقابل سفر کردند. نخستین ایرانیان شناخته شده‌ای که می‌دانیم به ژاپن سفر کردند، حاج سیاح و ابراهیم صحافباشی هستند. حاج سیاح حدود 1875 به ژاپن سفر کرد (همان: 71)، اما جز آنچه خیلی کوتاه در یکی از کتاب‌هایش اشاره می‌کند، چیز زیادی از سفرش به این کشور نمی‌دانیم. بر خلاف حاج سیاح، ابراهیم صحافباشی خاطرات سفرش به ژاپن را در سفرنامه‌اش به یادگار گذاشته است. حاج سیاح دو بار در سال‌های 1895 و 1897 به ژاپن سفر کرد و آن طور که خودش نوشته، هدفش تجارت و آوردن کالاهای ژاپنی برای فروش در ایران بود، بنابراین او نخستین ایرانی هست که به تجارت مستقیم از ژاپن پرداخت (همان: 77).
نخستین ژاپنی‌هایی هم که به ایران آمدند، هیأتی به سرپرستی ماساهارو یوشیدا است که سال 1880 به ایران آمدند. سفر این هیأت به ایران نتیجه دیدار سفیر وقت ژاپن در روسیه با ناصرالدین شاه در سنت‌پترزبورگ هنگام سفر دوم شاه قاجار (ماه می 1878) به اروپا بود. در این سفر ناصرالدین شاه به تجارت با ژاپن علاقه نشان می‌دهد و پیرامون تنظیم یک معاهده تجاری مذاکره می‌کند. بعد از این دیدار اعضای دو سفارت ایران و ژاپن در روسیه مذاکرات را ادامه می‌دهند و بعد از برگشت سفیر مذکور به ژاپن هم او زمینه اعزام سفارت یوشیدا به ایران را مهیا می‌کند (کندو، 1389: 172). هیأت یوشیدا سه ماه در تهران ماندند، نمایشگاهی از کالاهای تجاری همراه خود برگزار کردند و با ناصرالدین شاه هم دیدار داشتند، اما در نهایت این سفر در شکل دهی روابط سیاسی و تجاری دو کشور موفقیتی نداشت.
چنین تلاش‌هایی در دوره قاجار منجر به شکل‌گیری روابط سیاسی میان دو کشور نشد، اما روابط تجاری تا حدودی پیشرفت کرد و کالاهای ژاپنی روانه بازار ایران شدند. البته حضور کالاهای ژاپنی در بازار ایران نه به خاطر برقراری روابط تجاری میان دو کشور که به خاطر بر قراری روابط تجاری مستقیم و بر قراری خط کشتیرانی منظم میان هند و ژاپن بود. به این معنی که ژاپن که به خاطر صنایع نساجی خود احتیاج به پنبه هند داشت، با راه اندازی خط کشتیرانی منظم اقدام به واردات پنبه هند کرد و در مقابل کالاهای خود را به بازار هند فرستاد. تجار ایرانی که تعداد آنها در هند هم کم نبود، با خرید اجناس ارزان ژاپنی از بازار هند آنها را به ایران می‌آوردند. رجوع به احصائیه‌های تجارتی ایران[1] نشان می‌دهد، ژاپن که تا 1295 ش همیشه بیستمین یا بیست و یکمین مبدأ وارداتی ایران بود، از این سال به بعد میزان صادراتش به ایران افزایش پیدا و جایگاه این کشور در میان صادر کنندگان به ایران بهبود پیدا کرد (گزارش نیم قرن اقتصاد ایران، 1392). سال 1298 ش، ژاپن بعد از بريتانيا به انضمام هندوستان، روسيه، مصر، تركيه، افغانستان و آمريكا هفتمین مبدء وارداتی ایران شد و این بهترین رتبه از این نظر در تاریخ روابط تجاری دو کشور در دوره قاجار بود (همان). در زمینه کالاهای صادراتی ژاپن به ایران هم، هر چند با طیف بسیار وسیعی از کالاها روبرو هستیم، اما عمده آنها کبریت، منسوجات ابریشمی، منسوجات پنبه‌ای، ظروف چینی، لوازم خرازی، چتر، لوازم خانه، لوازم تدخین، مواد غذایی و ... بودند (همان).
از طرف دیگر در این مدت ایران هم کالاهایی به ژاپن می‌فروخت و حتی در سال‌هاي 1291، 1296، 1298 ، 1300 ، 1301 و 1303 ش، ارزش مالي صادرات ايران به ژاپن از ارزش مالي وارداتش از آن كشور بيشتر بود (همان). بار اصلی این صادرات هر بر دوش دو کالای تریاک و مشتقات نفتی بود که البته سود اصلی از فروش مشتقات نفتی به جیب انگلیس می‌رفت چرا که به موجب قرارداد دارسی امتیاز نفت جنوب ایران به انگلیس واگذار شده بود.
اما سوای روابط سیاسی و تجاری، مسأله‌ای که در روابط ایران و ژاپن در دوره قاجار بیش از همه قابل توجه است، پدیده شکل گیری علاقه ایرانیان به ژاپن است. علت این پدیده هم بی شک پیروزی این کشور در جنگ با روس یکی از دو ابرقدرت زمانه بود. ژاپن بعد از میجی، به سرعت در مسیر مدرنیزاسیون و صنعتی شدن پیش رفت و در واقع این کشور تنها کشور غیر غربی بود که توانست صنعتی شود. همین مسأله هم باعث شد تا توجه روشنفکران آسیایی به عنوان یک نمونه موفق آسیایی به این کشور جلب شود. پیروزی ژاپن کوچک بر چین بزرگ در 1895 و به خصوص پیرزوی‌اش بر روسیه یکی از دو ابر قدرت زمانه در 1905 باعث شد تا علاقه به این کشور کوچک آسیایی از سطح خواص فراتر رفته و عوام را هم شامل شود.
در ایران هم که آن زمان درگیر جنبش مشروطه بود، شکست روس از ژاپن تأثیر زیادی بر این جنبش داشت، چرا که ابر قدرت روس در مسیر این جنبش بسیار سنگ اندازی می‌کرد و به نظر شکست ناپذیر می‌نمود. تقریبا تمامی آثاری که به تاریخ این جنبش پرداخته‌اند، به نوعی به تأثیر پیروزی ژاپن بر این جنبش اذعان دارند. علاوه بر روزنامه‌هایی که هر روز اخبار مربوط به این جنگ را پوشش می‌دادند، در فاصله سال‌های 1905 تا 1907 بیش از ده جلد کتاب در مورد جنگ روس و ژاپن و پیروزی ژاپن در این جنگ تألیف یا ترجمه شد (نقی‌زاده و ذاکری، 1398: 83) که با توجه به وضعیت چاپ و نشر در آن زمان، عدد بسیار بالایی است. در نتیجه حتی نمونه ژاپن به اشعار فارسی آن زمان هم راه پیدا کرد. برای نمونه سید اشرف‌الدین گیلانی در شعری چنین می‌سراید:
میشه ما خفتگان بیدار گردیم / نگو هر گز نمیشه های های
چو ژاپون شهر در اقطار گردیم / نگو هرگز نمیشه های های (همان: 154).
با پایان دوره قاجار و شکل گیری دوران پهلوی، بالاخره میان دو کشور ایران و ژاپن روابط سیاسی رسمی شکل گرفت و دو کشور اسناد و یادداشت‌های مربوط به برقراری روابط بین دو کشور را 10 فرودین 1308 ش [30 مارس 1929 م] مبادله کردند. آکیئو کاساما[2] که نخستین سفیر مختار ژاپن در ایران بود، 10 دسامبر 1929 به تهران رسید و مأموریتش در ایران را به عنوان سفیر شروع کرد. آوانس خان مساعدالسلطنه نخستین وزیر مختار ایران در ژاپن هم سال بعد و در تیر ماه 1309 ش [جولای 1930 م] سفارت ایران را در توکیو افتتاح کرد و یک سال در این مقام ماند. ایران و ژاپن اکتبر 1939 [مهر 1318 ش] قرارداد دیگری موسوم به «پیمان دوستی بین کشور شاهنشاهی ایران و کشور امپراطوری ژاپن» امضا کردند، اما این قرار داد چندان نپایید چرا که بعد از برکناری رضا شاه از سلطنت و جانشینی پسرش، ایران، شوروی و انگلیس قرار داد سه جانبه‌ای در ژانویه 1942 امضا کردند که آنها را متعهد به حمایت از جنگ علیه فاشیسم می‌کرد، پس ایران روابط خود با ژاپن را آوریل همان سال قطع کرد و مارس 1945 هم به ژاپن اعلان جنگ داد (کندو، 1389: 180) چرا که ژاپن هم در جبهه فاشیسم قرار داشت.
علاوه بر شکل‌گیری روابط سیاسی، روابط تجاری دو کشور هم در این دوره پیشرفت زیادی کرد. دو عامل مهم باعث افزایش حجم تجارت دو کشور در این دوره شد. نخست امضای قرارداد بازرگانی میان دو کشور و دوم شکل گیری خط کشتیرانی میان بنادر ژاپن و بنادر ایرانی خلیج فارس. در مورد قرارداد بازرگانی، می‌دانیم ایران نخستین قانون تعرفه گمرکی خود بر اساس حداقل و حداکثر حقوق کمرکی را سال 1307 ش تصویب کرد که به موجب آن دولت‌هایی که با ایران قرارداد بازرگانی نداشتند، مشمول تعرفه گمرکی حداکثر می‌شدند. از آنجا که ژاپن با ایران قرارداد نداشت، کالاهای این کشور مشمول تعرفه حداکثر می‌شدند، بنابراین برای چند سال از حجم واردات کالاهای ژاپنی به ایران کاسته شد. دو کشور سر انجام مهر 1311 ش [اکتبر 1932 م] عهدنامه مودت، بازرگانی و دریانودری امضا کردند تا این مشکل حل شود.
برقراری خطوط کشتیرانی و آمدن کشتی‌های ژاپنی به بنادر ایرانی خلیج فارس یکی دیگر از دلایل اصلی گسترش تجارت دو کشور در دوره پهلوی اول است. با رجوع به احصائیه‌های تجارتی ایران میبینیم که در سال 1318 ش، تعداد 81 فروند کشتی ژاپنی به بنادر بوشهر، بندرعباس، بندر شاهپور، آبادان و خرمشهر آمدند که این میزان بیشترین تعداد در یک سال قبل از جنگ جهانی دوم است (لوح گزارش نیم قرن اقتصاد ایران، 1392). در پس زمینه حضور کشتی‌های ژاپنی در بنادر ایران، مسأله مهم دیگری یعنی اقدام شرکت‌های ژاپنی به تجارت مستقیم با ایران قرار دارد. نخستين شركت ژاپني كه اقدام به تجارت مستقيم با ايران كرد، بنگاه تجاري ميتسوبيشي[3] بود كه سال 1933 [1312 ش] به واسطه اقدامات كاساما نخستين سفير ژاپن در ايران مذاكراتي با وزارت طرق و شوارع ايران براي تأمين ريل راه آهن انجام داد (گايموشو، 2021: 15). ميتسوبيشي با تأسيس شركت تجارتي ايران و ژاپون با مسؤليت محدود (THE PERSIA & JAPAN TRADING CO LTD) دامنه فعاليت‌هاي خود در ايران را گسترش داد. دقيقا نمي‌دانيم كه اين شركت چه سالي ثبت شد، اما قديمي‌ترين اسنادي كه از اين شركت بر جاي مانده، مربوط به سال 1313 ش است.
در نتیجه چنین اقداماتی، حجم روابط تجاری دو کشور گسترش زیادی یافت، بطوری که سال 1318 ش ارزش صادرات ایران به ژاپن و نیز ژاپن به ایران به بالاترین رقم خود قبل از جنگ و در دوران مدرن رسید. این میزان صادرات و واردات، ژاپن را بعد از آلمان نازی، در رده شریک دوم تجاری ایران قرار داد (لوح گزارش نیم قرن اقتصاد ایران، 1392: احصائیه تجارتی 1318). با این همه همان طور که قبلا هم اشاره شد، وقوع جنگ جهانی دوم و قرار گرفتن ژاپن در جبهه متحدین باعث قطع روابط دو کشور و کاهش بسیار شدید حجم روابط تجاری شد.
[1] انتشار این احصائیه‌ها از سال 1282 ش [1903 م] و توسط مستشاران بلژیکی شروع شد.
[2] 笠間杲雄/Kasama Akio(1885-1945).
[3] 三菱商事/Mitsubishi Shōji/Mitsubishi Corporation.