نهادها و فعالیت‌های مذهبی و فرهنگیِ پیروان اهل‌بیت (ع) در آفریقای جنوبی

در آفریقای جنوبی، دین نه‌فقط عرصه‌ای عبادی بلکه یکی از محورهای مهمِ بازسازیِ هویتِ جمعی پس از آپارتاید است. در چنین بستر چندقومیتی و سکولار‌ـ‌حقوق‌محور، نهادهای اسلامی ناگزیرند نقش‌های متنوعی ایفا کنند: از عبادت و آموزش گرفته تا گفت‌وگوی بین‌فرهنگی و خدمات اجتماعی [1]. جامعهٔ پیروان اهل‌بیت (ع) نیز از این قاعده مستثنی نیست.

در چهار دههٔ اخیر، با شکل‌گیری سازمان‌هایی چون «AFOSA» (Ahlul Bait Foundation of South Africa) و شبکه‌های محلی در کیپ‌تاون و گوتنگ، تشیع در آفریقای جنوبی از حالتِ «حضور فردی و محدود» به «جامعهٔ نهادی و خودآگاه» ارتقا یافته است [2]. نهادهای شیعی اکنون در کنار دیگر گروه‌های مسلمان، در شوراهای اسلامی، گفت‌وگوهای بین‌الادیان، و پروژه‌های اجتماعیِ ملی نقش فعال دارند.

۲. نهادهای رسمی و ساختار سازمانی

نهادهای پیروان اهل‌بیت در آفریقای جنوبی را می‌توان در سه سطح نهادی تفکیک کرد:

۲.۱. سطح ملی

در رأس این ساختار، AFOSA قرار دارد که در اواسط دههٔ ۱۹۹۰ تأسیس شد و امروز به‌عنوان مرجع هماهنگیِ شیعیان در سراسر کشور شناخته می‌شود [3].

اهداف بنیاد به‌طور رسمی شامل:

• آموزش اسلامی بر پایهٔ مکتب اهل‌بیت (ع)
• تقویت همزیستی دینی در جامعهٔ آفریقای جنوبی
• حمایت از پروژه‌های خیریه و فرهنگی
• ایجاد ارتباط میان نهادهای شیعی در آفریقا

AFOSA دارای دفاتر منطقه‌ای در Cape Town، Johannesburg و Durban است. هر دفتر با استقلال اجرایی فعالیت می‌کند اما سیاست‌های کلان را از شورای مرکزی دریافت می‌کند. این مدلِ نیمه‌فدرال، انعطاف‌پذیری بالایی ایجاد کرده و مانع از تمرکزگراییِ ناکارآمد شده است [4].

از نظر مالی، AFOSA از طریق کمک‌های مردمی، مشارکت در طرح‌های خیریهٔ ملی و گاه حمایت‌های نهادهای بین‌المللی اسلامی تأمین بودجه می‌شود، اما در چارچوب قوانین مالیاتیِ آفریقای جنوبی (Non-Profit Organisations Act, 1997) عمل می‌کند [5].

۲.۲. سطح منطقه‌ای

در استان Western Cape، مرکز اصلی فعالیت شیعیان Ahlul Bait Mosque Complex – Ottery است که افزون بر مسجد، شامل مدرسه، کتابخانه، سالن اجتماعات و مرکز رسانه‌ای است [6]. این مجموعه الگوی موفقی از «ترکیب عبادت، آموزش و خدمات اجتماعی» است و بسیاری از پروژه‌های AFOSA از همین‌جا آغاز می‌شود.

در استان Gauteng نیز «Imam Mahdi Centre» در ژوهانسبورگ نقشی مشابه ایفا می‌کند. این مرکز علاوه بر اقامهٔ نماز و عزاداری، کارگاه‌های آموزشی در زمینهٔ تاریخ اسلام، حقوق بشر و اخلاق شهروندی برگزار می‌کند [7].

در Durban (KwaZulu-Natal) نیز «Shia Jamaat Durban» فعال است که بیشتر توسط خانواده‌های هندی‌تبار اداره می‌شود و تمرکز آن بر حفظ آیین‌های سنتی محرم و مشارکت در طرح‌های بین‌فرهنگی است [8].

۲.۳. سطح محلی و اجتماعی

در سطح پایین‌تر، ده‌ها «انجمن مردمی» یا هیئت کوچک در محله‌ها فعالیت دارند. این گروه‌ها معمولاً حول محور خانواده‌ها یا انجمن‌های بانوان شکل گرفته‌اند و کارکردهای غیررسمی ولی حیاتی دارند: از سازمان‌دهی مراسم تا جمع‌آوری کمک‌های خیریه [9].

۳. مناسبت‌های مذهبی و آیین‌های جمعی

مناسک و آیین‌های جمعیِ شیعیان آفریقای جنوبی بیش از هر چیز بر سه محور محرم، رمضان و غدیر متمرکز است. هرچند این آیین‌ها در بافت محلی رنگ و بوی متفاوتی یافته‌اند، اما جوهرهٔ ارتباط با اهل‌بیت (ع) در همه‌شان مشترک است.

۳.۱. محرم و عاشورا

محرم در آفریقای جنوبی از دههٔ ۱۹۸۰ به بعد به یکی از مهم‌ترین مناسبت‌های دینیِ مسلمانان تبدیل شده است. نخستین دسته‌های عزاداری در کیپ‌تاون توسط مهاجران مالایی و خانواده‌های هندی‌تبار برگزار شد. در آغاز، این مراسم در خانه‌ها یا تالارهای کوچک انجام می‌شد، اما امروز با مجوز رسمی، در مراکز بزرگ مانند Ottery Complex برگزار می‌شود [10].

افزودنِ مؤلفه‌های بومی، مانند تلاوت اشعار انگلیسی‌ـ‌افریکانس دربارهٔ عدالت و ظلم، مراسم را برای نسل جوان معنادارتر کرده است. در سال‌های اخیر، AFOSA برنامهٔ «Ashura for Humanity» را اجرا کرده که هدفش انتقال پیام عاشورا از سوگ به کنش اجتماعی است: گردآوری کمک‌های مالی برای کودکان یتیم و کمپین‌های اهدای خون [11].

۳.۲. ماه رمضان و فعالیت‌های اجتماعی

در رمضان، نهادهای شیعی بیش از سایر اوقات با دیگر گروه‌های اسلامی همکاری دارند. سفره‌های افطار بین‌فرقه‌ای در کیپ‌تاون و دربان، با مشارکت شوراهای مسلمانان سنی (مثل MJC و Jamiatul Ulama) برگزار می‌شود [12].

این همکاری‌ها به تلطیفِ روابط بین‌مذهبی انجامیده و در رسانه‌ها بازتاب مثبت یافته است [13].

علاوه بر آن، «Ramadan Relief Project» که از سال ۲۰۱۵ آغاز شد، بسته‌های غذایی برای خانواده‌های محروم ـ صرف‌نظر از مذهب و نژاد ـ توزیع می‌کند [14]. این پروژه تصویر جدیدی از تشیع به‌مثابهٔ «دینی خدمت‌محور» در ذهن جامعه آفریقای جنوبی تثبیت کرده است.

۳.۳. عید غدیر و جشن‌های ولادت

جشن‌های غدیر و موالید اهل‌بیت (ع) با رنگ‌آمیزی فرهنگی و موسیقی محلی همراه است. در کیپ‌تاون، گروه‌های مدیحه‌خوانی به زبان‌های انگلیسی، عربی و اردو اجرا دارند. این ترکیب زبانی، نشانه‌ای از همزیستی سه ریشهٔ تاریخی تشیع در کشور است: ایرانی، هندی و مالایی [15].

۴. فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی

۴.۱. آموزش دینی و مدارس

یکی از ارکان هویت اهل‌بیتی در آفریقای جنوبی، آموزش است. «Ahlul Bait Educational Institute» و «Al-Mustafa College – Cape Town» دو مرکز آموزشی اصلی‌اند که دوره‌های مقدماتی و پیشرفته در علوم اسلامی ارائه می‌دهند [16].

این مراکز با حوزه‌های علمیهٔ قم و نجف ارتباط علمی دارند، اما تأکیدشان بر تربیت نیروی بومی و آموزش به زبان انگلیسی است تا محتوای دینی برای جوانان قابل‌فهم‌تر باشد [17].

برخی مدارس شیعی نیز دروس عمومی کشور را با آموزش اسلامی ترکیب کرده‌اند، مانند «Darul Hikmah School» در ژوهانسبورگ که توسط خانواده‌های شیعی اداره می‌شود و در برنامهٔ درسی آن، واحدی دربارهٔ تاریخ اهل‌بیت گنجانده شده است [18].

۴.۲. فعالیت‌های فرهنگی و هنری

در کنار آموزش رسمی، نهادهای شیعی فعالیت‌های فرهنگی گسترده‌ای دارند:

• انتشار مجله‌های فکری مانند Light of Guidance (از ۲۰۱۲ تاکنون)
• نمایشگاه‌های فرهنگیِ اهل‌بیت در موزه‌های محلی
• برگزاری مسابقات قرآنی و شعر مذهبی [19]

این برنامه‌ها موجب پیوند میان نسل جوان و میراث مذهبی‌شان شده است، در عین اینکه به معرفی مثبت تشیع در فضای عمومی کمک می‌کند.

۵. رسانه و فناوری ارتباطی

نهادهای اهل‌بیتی در آفریقای جنوبی به‌خوبی دریافته‌اند که حضور رسانه‌ای عامل کلیدی برای تداوم هویت در نسل دیجیتال است.

۵.۱. رسانه‌های محلی

AFOSA از سال ۲۰۱۶ کانال تلویزیونی آنلاین خود با عنوان Ahlul Bait TV South Africa را راه‌اندازی کرده است که به سه زبان انگلیسی، اردو و آفریکانس برنامه پخش می‌کند [20].

برنامه‌هایی همچون «Voices of Karbala» و «Faith & Society» در این شبکه پخش می‌شود و ترکیبی از مباحث مذهبی و گفت‌وگوهای اجتماعی است.

۵.۲. رسانه‌های اجتماعی

در پلتفرم‌هایی مانند Facebook و YouTube، مراکز شیعی از محتوای ویدئویی، سخنرانی‌ها و پادکست‌ها برای ارتباط با جوانان استفاده می‌کنند.

صفحهٔ رسمی AFOSA بیش از ۸۰ هزار دنبال‌کننده دارد و در مناسبت‌های دینی پخش زنده برگزار می‌کند [21]. این رسانه‌ها، علاوه بر کارکرد تبلیغی، نقش میانجی در پاسخ به شبهات مذهبی و اجتماعی ایفا می‌کنند.

۶. فعالیت‌های خیریه و خدمات اجتماعی

مؤلفهٔ اجتماعی در فرهنگ شیعی همواره پررنگ بوده است و در آفریقای جنوبی نیز بازتابی قوی دارد.

۶.۱. خیریه‌ها و خدمات عمومی

پروژهٔ «Hussaini Relief Fund» (وابسته به AFOSA) در سال ۲۰۱۴ با هدف حمایت از خانواده‌های کم‌درآمد و آموزش دختران در مناطق فقیر Cape Flats آغاز شد [22].

افزون بر آن، برنامه‌های سالانهٔ اهدای خون در عاشورا با همکاری صلیب سرخ آفریقای جنوبی، نمادی از «خدمت حسینی» تلقی می‌شود [23].

۶.۲. فعالیت‌های بین‌ادیان و گفت‌وگوی دینی

نهادهای شیعی عضو «South African Interfaith Network» (SAIN) هستند و به‌صورت منظم در میزگردهای گفت‌وگوی ادیان شرکت می‌کنند.

نمونهٔ شاخص آن، کنفرانس ۲۰۱۹ در ژوهانسبورگ بود با عنوان Faith and Justice: Religious Responses to Inequality که در آن، نمایندهٔ AFOSA سخنرانی‌ای دربارهٔ آموزهٔ امام علی(ع) در عدالت اجتماعی ارائه کرد [24].

این نوع مشارکت‌ها نشان می‌دهد که جامعهٔ شیعی در آفریقای جنوبی نه‌تنها بر بُعد عبادی، بلکه بر بُعد اخلاق اجتماعی دین تأکید دارد و خود را بخشی از تلاش ملی برای عدالت و صلح می‌داند.

۷. نقش بانوان و جوانان

در نهادهای اهل‌بیتی، بانوان و جوانان دو ستون اصلی پویایی محسوب می‌شوند.

انجمن بانوان اهل‌بیت (Ahlul Bait Women’s Wing) فعالیت‌هایی در حوزهٔ آموزش قرآن، سلامت و کارآفرینی اجتماعی دارد [25].

در سطح جوانان، برنامه‌هایی مانند «Youth of Karbala» و «NextGen Faith» برگزار می‌شود که در آن نسل دوم شیعیان دربارهٔ هویت و چالش‌های زندگی در جامعهٔ چندفرهنگی گفت‌وگو می‌کنند [26].

این برنامه‌ها از الگوی «مشارکت هم‌سطح» استفاده می‌کنند تا جوانان را نه‌فقط به‌عنوان مخاطب، بلکه به‌عنوان تصمیم‌گیر در نهادها وارد کنند.

۸. چالش‌ها و فرصت‌ها

رشد نهادهای شیعی در آفریقای جنوبی با چالش‌هایی همراه است:

• کمبود نیروی انسانیِ بومی تربیت‌شده در علوم دینی؛
• محدودیت مالی برای گسترش مراکز جدید؛
• نگرانی‌های سیاسی دربارهٔ نفوذ خارجی در برخی رسانه‌ها [27].

بااین‌حال، فرصت‌ها چشمگیرند:

• محیط حقوقی و دموکراتیک کشور که آزادی دینی را تضمین می‌کند؛
• حمایت دانشگاه‌ها از مطالعات تطبیقی ادیان؛
• تمایل نسل جوان به گفت‌وگوهای میان‌فرقه‌ای.

چنان‌که تحلیلگران چون Tayob (2022) اشاره کرده‌اند، آیندهٔ تشیع در آفریقای جنوبی نه در رشد عددی، بلکه در «عمق فرهنگی و تأثیر اجتماعی» آن نهفته است [28].

۹. جمع‌بندی تحلیلی

نهادهای اهل‌بیتی در آفریقای جنوبی از ساختاری پویای چندسطحی برخوردارند که ویژگی اصلی‌اش «ترکیب عبادت، آموزش و خدمت» است. این مدل، تشیع را از قالب مناسک سنتی بیرون آورده و در متن جامعهٔ مدنی جای داده است.

اگرچه جامعهٔ شیعی در این کشور از نظر جمعیت اندک است، اما از نظر اثرگذاری فرهنگی و اخلاقی سهم قابل‌توجهی دارد. در واقع، الگوی آفریقای جنوبی را می‌توان نمونه‌ای از «تشیعِ اجتماعی و گفت‌وگومحور» دانست — مدلی که به جای تأکید بر تمایز فرقه‌ای، بر مشارکت و خدمت تأکید دارد.

منابع Esack, F. (1994). The Qur’an, Liberation and Pluralism. Oxford: Oneworld.

1. Goolam, V. (2022). Between the Local and the Global: The Iranian Revolution and Sunni–Shia Relations in South Africa. Brill.
2. AFOSA. (n.d.). Ahlul Bait Foundation of South Africa: About Us. Retrieved from https://afosa.org/
3. South African Department of Home Affairs. (2023). Registered Religious Organisations Database. Pretoria.
4. Non-Profit Organisations Act (No. 71 of 1997). Government of South Africa.
5. Ahlul Bait Mosque Complex. (2023). Annual Report. Cape Town.
6. Imam Mahdi Centre. (2022). Annual Activities Review. Johannesburg.
7. Durban Shia Jamaat. (2021). Community Report. Durban.
8. AFOSA Women’s Wing. (2022). Activity Summary. Cape Town.
9. ABNA News Agency. (2023). Ashura Commemorations in South Africa. Retrieved from https://en.abna24.com/
10. AFOSA. (2022). Ashura for Humanity Project. Cape Town.
11. Muslim Judicial Council (MJC). (2020). Annual Interfaith Iftar. Cape Town.
12. News24. (2021). South African Muslims Unite for Interfaith Ramadan Dinners.
13. Hussaini Relief Fund. (2023). Ramadan Relief Report. Cape Town.
14. SABC. (2022). Faith and Culture in South Africa. Johannesburg.
15. Ahlul Bait Educational Institute. (2023). Curriculum Overview. Cape Town.
16. Al-Mustafa College. (2022). Educational Prospectus.
17. Darul Hikmah School. (2021). Integrated Curriculum Plan. Johannesburg.
18. Light of Guidance Magazine. (2023). Issue No. 18. Cape Town.
19. AFOSA Media Office. (2023). Ahlul Bait TV South Africa – Programming Schedule.
20. AFOSA Social Media Report. (2024). Digital Engagement Statistics.
21. Hussaini Relief Fund. (2022). Annual Financial Statement.
22. South African Red Cross Society. (2023). Partnership Report: Ashura Blood Donation.
23. South African Interfaith Network. (2019). Faith and Justice Conference Proceedings. Johannesburg.
24. AFOSA Women’s Wing. (2023). Community Empowerment Projects.
25. AFOSA Youth Council. (2023). Youth of Karbala Initiative Report.
26. U.S. Department of State. (2023). International Religious Freedom Report: South Africa.
27. Tayob, A. (2022). Religion and the Public Sphere in South Africa. Routledge.

نویسنده : علی نصیری

ویرایش : دانشنامه ملل