سوگواری در ساحل عاج

آیین‌های سوگواری در قاره آفریقا، از تنوع و غنای ویژه‌ای برخوردار است. آنچه به‌ویژه در مراسم خاکسپاری حیرت‌آور است، همبستگی همگان، چه دوست و چه دشمن، برای به خاک سپردن متوفی‌‌ است. جالب اینکه، مرگ هریک از اعضای فامیل، برای آن فامیل فرصتی‌‌ست تا توان مالی خود را به رخ دیگران بکشد؛ ازاین‌رو، هزینه‌های مراسم بسیار سنگین است (Vidal, 1986). جالب اینکه برای مثال، اگر 10000 فرانک پول، در زمان بیماری شخص لازم باشد تا مداوا گردد و از مرگ رهایی یابد، ولی به‌دلیل فقر این امکان وجود نداشته باشد، در زمان مرگ او، میلیون‌ها فرانک جمع می‌شود تا او را به خاک بسپارند. البته اگر متوفی پست و مقامی داشته باشد، این هزینه‌ها بیشتر خواهد بود. هرچه مقام متوفی بالاتر باشد، تعداد روزهایی را که باید در سردخانه بگذراند، بیشتر خواهد بود؛ چون از این طریق، مقام و مرتبه او بیشتر نمایان خواهد شد. برخی خانواده‌ها، مراسم خاکسپاری را گاه تا یک ماه و حتی بیشتر به تعویق می‌اندازند تا جسد متوفی بیشتر در سردخانه بماند! البته این موضوع دلیل دیگری هم می‌تواند داشته باشد و آن جمع‌‌شدن تمام اعضای خانواده است.

روز خاکسپاری هم هرچه جمعیت بیشتر باشد، یعنی شخص فوت‌کرده آدم مهمی بوده است. گروه‌های موسیقی ترتیب داده می‌شود، غذا و نوشیدنی‌های فراوان، پوشش‌هایی یکسان برای تمام خانواده متوفی...، این روش‌ها و هزینه‌ها در برخی سنت‌ها، نشانه مهر و علاقه به متوفی محسوب می‌شود. این رسوم در بسیاری از کشورهای دیگر، ازجمله غنا، توگو و بنین نیز مرسوم است. بعد از استقلال، بوآنی تلاش کرد تا از این هزینه‌ها بکاهد، اما راه به جایی نبرد. این موضوع البته به وزن سنن و فرهنگ بومی‌ها برمی‌گردد. اگر کسی بخواهد دربرابر آن‌ها بایستد، فوراً اعتبار خود را ازدست خواهد داد و چنانچه روزی بخواهد در جمعی اظهارنظری کند، به‌طور قطع با این جواب مواجه خواهد شد: «تو دیگر چه می‌گویی، تو که حتی 500 فرانک برای خرج تدفین من نداری؟» (Ibid).

گفتار پیرامون آداب‌ورسوم سوگواری نزد هر قوم و طایفه بسیار گسترده است و در این مقال نمی‌‌گنجد. بنابراین، درمیان سایر اقوام، تنها به بته‌ها که در نواحی مرکزی ساحل‌ عاج و مراکز مهمی چون یاموسوکرو ساکن‌اند، می‌پردازیم. این قوم که پس‌از بائوله‌ها، دومین قوم بزرگ این سرزمین محسوب می‌شوند، به خانواده کروها تعلق دارند و در کنار سنوفوها، از قدیمی‌ترین اهالی ساحل‌ عاج می‌‌باشند. عزاداری بته‌ها بسیار خاص است. زمانی که کسی می‌میرد، واکنش نزدیکان و عزیزان او به این شکل است که سر خود را به درخت یا دیواری می‌کوبند! دختران جوان به همراه مادرانشان، برگ‌های زمخت گیاهی بومی را می‌چینند و بر سر و روی و بدن خود می‌مالند تا آنجا که خون بر بدنشان جاری شود. طی خاکسپاری هم تعدادی از اعضای فامیل، به نمایش آکروباسی می‌پردازند یا با تکه‌های بطری‌ها، پوست بدن خود را خراش می‌دهند. دیگران نیز مدام گریه می‌کنند، آواز می‌خوانند و پیوسته از خوبی‌های او یاد می‌کنند. مسن‌ترها شلیک هوایی می‌کنند. تمام این کارها را برای نشان دادن علاقه خود به متوفی انجام می‌دهند. گاه برای نشان دادن میزان علاقه و اندوه خود، بعضی از نزدیکان در طول عزاداری، سر خود را می‌تراشند و لباس‌هایی خاص می‌پوشند. ضمناً برای نشان دادن اندوه خود باید سیاه بپوشند. جالب است بدانیم برعکس آکان‌ها، برای بائوله‌‌ها تدفین در خفا و به‌گونه‌ای مرموز صورت می‌گیرد، فرقی هم نمی‌کند متوفی شخصی ناشناس باشد یا آدم مهمی چون رئیس‌جمهور هوفوئه بوآنی!

درمیان بائوله‌ها، پیش‌از اینکه جسد در قبر گذاشته شود، یکی از افراد مسن، پیاله‌ای از شراب خرما پر می‌کند و داخل گور می‌ریزد و خطاب به نیاکان او این ورد را می‌خواند: «بیایید! این شرابتان، همه از آن بنوشید و از ما و تمام مردم روستا محافظت کنید!» دو تا سه روز پس‌از خاکسپاری هم دوباره به قبرستان برمی‌گردند؛ یکی از اقوام متوفی چند قطره شراب بر زمین می‌ریزد و او را صدا می‌زند؛ سپس، دوستان روی زمین، کنار هم و کمی دور از قبر می‌نشینند و همگی باقی شراب را می‌نوشند (Guerry, 1970: 62). مسئله انجام قربانی انسانی در هنگام تدفین بزرگان رسمی بوده که برخی قبایل، در دوران قبل‌‌از استعمار انجام می‌‌دادند؛ ولی در حال حاضر ممنوع و کاملاً منسوخ شده است.