ادبیات فارسی در کتابخانه‌های یمن

حضور ادبیات فارسی در یمن حاصل پیوندهای دیرینه تاریخی، مذهبی و علمی میان ایران و یمن است. این ارتباطات که از دوره‌های پیشااسلامی آغاز شده، در قرون میانه با گسترش روابط تجاری، مهاجرت علما و تبادل متون دینی و ادبی، عمق بیشتری یافت. در متون کلاسیک فارسی، از جمله شاهنامه فردوسی، یمن با نام‌هایی چون «هاماوران» یاد شده که نشان‌دهنده جایگاه این سرزمین در تخیل تاریخی ایرانیان است.

پیشینه و اهمیت

وجود آثار فارسی در کتابخانه‌های یمن، گواهی بر پیوندهای عمیق فرهنگی و علمی میان دو ملت است. بر اساس گفتهٔ عبدالرحمن مراد، رئیس سازمان کتاب جمهوری یمن، در حال حاضر حدود ۴۸ هزار نسخهٔ خطی در کتابخانه‌های این کشور نگهداری می‌شود که بخشی از آن‌ها به قرون پنجم و ششم هجری بازمی‌گردد. هرچند آمار دقیقی از تعداد نسخه‌های فارسی در این مجموعه‌ها در دست نیست، شواهد نشان می‌دهد که این آثار شامل متون دینی، عرفانی، تاریخی، ادبی، علمی و فلسفی هستند.

در سال ۱۴۰۳ شمسی، کتاب دو جلدی «کشاف: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌های یمن» به زبان عربی منتشر شد که حاصل چند دهه کار میدانی و بررسی میکروفیلم‌ها و تصاویر نسخه‌های خطی یمنی است. این اثر که توسط عبدالکریم کرمانی تألیف شده، اطلاعات تفصیلی و تصاویر آغاز و انجام نسخه‌ها را دربر دارد و بخشی از آن به آثار فارسی اختصاص یافته است [5].

3)   موضوعات آثار فارسی

آثار فارسی موجود در کتابخانه‌های یمن را می‌توان در چند دسته اصلی جای داد:

1. علوم دینی و فقه – شامل آثار فقهی و کلامی، به‌ویژه در چارچوب مذهب زیدی و نیز متونی از فقه امامیه که از ایران به یمن رسیده‌اند [6].
2. تاریخ و جغرافیا – متونی درباره تاریخ ایران، یمن و روابط دو سرزمین، و نیز سفرنامه‌ها و جغرافی‌نامه‌ها [7].
3. ادبیات کلاسیک – دیوان حافظ، گلستان سعدی، مثنوی مولوی و دیگر آثار که هم در حوزه ادبیات و هم در انتقال مفاهیم اخلاقی و عرفانی نقش داشته‌اند [8].
4. علوم و فلسفه – رسائل در نجوم، ریاضیات، پزشکی و فلسفه که بخشی از جریان تبادل علمی میان مراکز علمی ایران و یمن بوده‌اند [9].
5. تصوف و عرفان – آثار مشایخ ایرانی که در محیط فکری زیدی و شافعی یمن نیز خوانده و شرح شده‌اند [10].

4)   کتابخانه‌ها و مجموعه‌های شاخص

• کتابخانه جامع کبیر (المکتبة الشرقیة) – یکی از کهن‌ترین مراکز نگهداری نسخه‌های خطی در صنعا که مجموعه‌ای از متون فارسی و عربی را در خود جای داده است [9].
• دارالمخطوطات صنعا – مرکز اصلی گردآوری و حفاظت از نسخه‌های خطی یمن، شامل آثار فارسی و مجموعه‌های اهدایی [2].
• مجموعه حمدانی در کتابخانه مؤسسه مطالعات اسماعیلی – شامل نسخه‌های فارسی، عربی و گجراتی، که بخشی از آن‌ها از یمن به این مؤسسه رسیده‌اند [3].

5)   تلاش‌های حفاظتی و پژوهشی

در سال‌های اخیر، پروژه‌های متعددی برای فهرست‌نویسی، مرمت و دیجیتال‌سازی نسخه‌های خطی یمن اجرا شده است. از جمله:

• پروژه دیجیتال‌سازی نسخه‌های خطی یمن (Yemeni Manuscripts Digitization Initiative) که با همکاری دانشگاه پرینستون و پژوهشگران بین‌المللی انجام شده [2][10].
• فهرس مخطوطات بعض المکتبات الخاصة فی الیمن که توسط مؤسسه الفرقان منتشر شده و بخشی از آن به نسخه‌های فارسی اختصاص دارد [11].

6)   چالش‌ها

این میراث با تهدیداتی چون فرسودگی فیزیکی، قاچاق، تخریب ناشی از جنگ و کمبود متخصصان نسخه‌شناسی روبه‌روست [12]. با این حال، همکاری‌های علمی بین‌المللی و استفاده از فناوری‌های نوین، فرصت‌هایی برای حفاظت و مطالعه این آثار فراهم کرده است.

7)   نتیجه‌گیری

ادبیات فارسی در یمن نه یک پدیده حاشیه‌ای، بلکه بخشی جدایی‌ناپذیر از تاریخ فرهنگی این کشور است. این آثار، پلی میان سنت‌های فکری ایران و یمن ایجاد کرده‌اند و مطالعه آن‌ها می‌تواند به درک عمیق‌تر از تعاملات میان‌فرهنگی در جهان اسلام کمک کند.

منابع

1. فردوسی، ابوالقاسم. (۱۳۹۹). شاهنامه (به کوشش مهدی قریب). تهران: انتشارات توس. ISBN: ‎978-964-315-987-4
2. Schmidtke, S., & Thiele, J. (2011). Preserving Yemen’s cultural heritage: The Yemen Manuscript Digitization Project. Sanaa: Embassy of the Federal Republic of Germany in Sanaa; Deutsches Archäologisches Institut, Orient-Abteilung, Außenstelle Sanaa. https://albert.ias.edu/20.500.12111/30
3. مراد، عبدالرحمن. (۱۴۰۳، ۲۱ اردیبهشت). ۴۸ هزار نسخه خطی در یمن وجود دارد/ یمن؛ میراث‌دار نسخه‌های خطی ارزشمند. خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا). بازیابی از https://www.ibna.ir/news/511046
4. Hollenberg, D., & Regourd, A. (2016). Manuscript destruction and looting in Yemen: A status report. Chroniques du manuscrit au Yémen, 21, 157–177. https://journals.openedition.org/cmy/2835
5. کرمانی، عبدالکریم. (۱۴۰۳). کشاف: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌های یمن (۲ جلد). مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی. خبر رونمایی: https://mirasmaktoob.com/رونمایی-از-کتاب-دوجلدی-کشاف-فهرست-نسخ
6. Al-Makaleh, N., & al-Quraishi, F. (2017). Preservation of cultural heritage is the preservation of cultural identity and belonging. In T. H. J. Marchand (Ed.), Architectural heritage of Yemen: Buildings that fill my eye (pp. 215–222). London: Gingko Library. ISBN: 9781909942996
7. Schmidtke, S. (2017). Preserving, studying, and democratizing access to the world heritage of Islamic manuscripts: The Zaydī tradition. Chroniques du manuscrit au Yémen, 23, 103–166. https://journals.openedition.org/cmy/3123
8. Boserup, I. (2005). The manuscript and the internet: Digital repatriation of cultural heritage. IFLA Journal, 31(2), 169–173. https://doi.org/10.1177/0340035205054881
9. Roper, G. (Ed.). (1994). World survey of Islamic manuscripts (Vol. 3). London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation. ISBN: 9781873992190
10. Princeton University Digital Library. (n.d.). Yemeni Manuscripts Digitization Initiative. https://dpul.princeton.edu/islamicmss/feature/yemeni-manuscripts-digitization-initiative
11. مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامي. (د.ت.). فهرس مخطوطات بعض المكتبات الخاصة في اليمن. لندن: مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامي. ISBN: 9781873992128. https://al-furqan.com/ar/publication/%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3-%D9%85%D8%AE%D8%B7%D9%88%D8%B7%D8%A7%D8%AA-%D8%A8%D8%B9%D8%B6-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%83%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%A7%D8%B

نویسنده : علامرضا لایقی

ویرایش : دانشنامه ملل