ساختار و نظام اقتصادی بنگلادش

3. 1. ساختار بخش هاي مختلف اقتصادي ( كشاورزي ، صنعت ، خدمات )

3. 1. 1. بخش كشاورزي

كشاورزي بازوي مهم اقتصاد بنگلادش است. كشاورزي در زمينه هاي اشتغال، فقر زدايي، رشد نيروي انساني و توليد مواد غذايي و در مجموع در رشد و پيشرفت اقتصاد كشور تاثير بسزايي دارد. محصولات عمده بنگلادش، برنج، كنف، ني شكر، سيب زميني، عدس، گندم، چاي و تنباكو است. تقريباً 72 درصد از توليدات ناخالص كشور از بخش كشاورزي تامين مي شود.

  بنگلادش بزرگترين توليد كننده كنف در جهان است. بدليل اين كه برنج غذاي اصلي و از اهميت زيادي برخوردار است، در سال بنا بر آمار FAO حدود 30 میلیون تن و بنا بر اعلام مقامات محلی 43 میلیون تن برنج  تولید می شود. در سال های 1996 و 1997 م توليدات سيب زميني 1520000 تن، عدس 523000 تن، بذر خردل 390000 تن و نيشكر 7520000 تن بوده است. سی و دو درصد از درآمد ناخالص ملي كشور از بخش كشاورزي تأمين مي شود. از ميان توليدات كشاورزي، مواد غذايي 73 درصد، ماهي و دام ها 19 درصد و ثروت هاي جنگلي 7 درصد را تشكيل مي دهند.

  مسئله آبياري در رشد توليدات كشاورزي از درخور توجه است. ستاد عمران منابع آبي بنگلادش از طريق ساخت سدها، پلهاي آبگير و كندن رودها نقش مهمي را در پيشرفت آبياري كشور و كنترل سيل ايفا مي كند. البته به دليل نابرابري در سيستم مالكيت زمين در بنگلادش تنها 10 درصد از مردم كشور صاحب 60 درصد زمين و 66 درصد از مردم فقط 1 درصد از زمين هاي كشور را مالك هستند و يك سوم از مردم بنگلادش فاقد زمين هستند (Bangladesh-Britannica Online Encyclopedia, 2011 ).

3. 1. 2. توليد ماهي

ماهي يكي از مواد غذايي بسيار مهم در بنگلادش است و بخش اعظم اقتصاد كشور را تامين مي كند. بيش از 80 درصد از پروتئين از طريق ماهي تامين مي شود. انواع ماهي در آب های بنگلادش صید می شوند و بخش بسیاری از مصرف ماهی از تالاب ها و آبگیرهای پرورشی تامین می شود. نقش پرورش ماهي در اشتغال نيروي كار داخلي و درآمد ناخالص ملي بسيار مهم است. حدود 12درصد از درآمد صادراتي و 5 درصد از درآمد ناخالص داخلي از بخش پرورش ماهي تأمين مي شود. در آمار اخير روشن شده است كه بيش از 12 ميليون نفر از مردم با پرورش و تجارت ماهي سرو كار دارند. در فصل باران دو سوم از مردم به صيد ماهي مي پردازند. بنگلادش از لحاظ پرورش ماهي در ميان كشورهاي منطقه بسيار غني است. وسعت مناطق آبگير و يا هورهاي قابل پرورش ماهي در بنگلادش حدود 5/4 ميليون هكتار است كه حدود3 ./1ميليون هكتار را رودخانه هاي آبگير و دهانه رودخانه ها و دويست هزار هكتار را هورها و دشت هاي پهناور تشكيل مي دهند. علاوه بر اين حدود دو ميليون هكتار زمين زراعي برنج و... در فصل باران پوشيده از آب مي شوند و زمينه براي پرورش بيشتر ماهي فراهم مي شود.

  در بنگلادش حدود 3 ميليون هكتار از زمين ها در آبگيرها محصور هستند كه در آن ها ماهي پرورش مي دهند. در اين ميان با داشتن 8/1 ميليون تالاب، 5/1 ميليون هكتار زمين پر از آب است. علاوه بر اين آبگيرهاي غير محصور كه « باور » نام دارد و تعداد آن به يكصد مي رسد شامل پنج هزار هكتار زمين است؛ همچنین  40 هزار هكتار زمين نيز به صورت گودالي در كناره هاي جاده ها وجود دارد (Bangladesh-Britannica Online Encyclopedia, 2011 ).

    ميزان توليدات ماهي دريايي نيز در خور توجه است. با توجه به وسعت منطقه، گستره آب های بنگلادش برای کسب این ثروت خدادادی تا ميزان 25749 كيلومتر برآورد می شود.

  ميزان توليد ماهي در بنگلادش در حال حاضر 850 هزار تن در سال است. از اين ميان 420 هزار تن از آبگيرهاي آزاد ، 90 هزار تن از آبگيرهاي محصور و 230 هزار تن از منابع دريايي بدست مي آيد.

3. 1. 3. منابع جنگلي

حدود 17درصد از مساحت بنگلادش پوشيده از جنگل است. مناطق « كولنا» و « پتواكهالي » كه در ساحل خليج بنگال و درجنوب كشور قرار دارند، با وسعت دو هزار كيلومتر مربع پوشيده از جنگل هاي دريايي هستند كه به نام سوندربان ( جنگل زيبا ) معروف است. درخت هاي عمده اين جنگل عبارتند از: « سوندري »، « گيوا »، « گران » و درخت هاي فراوان با برگ هاي رنگارنگ و زيبا كه سطح اين منطقه را پوشانده است .

  از طرف ديگر در مناطق چيتاگنگ در جنوب شرقي كشور درخت هاي مناطق گرمسير، مالبو و علف زار سرسبز  و پهناور وجود دارد. يكي از مناطقی که می شود در آن كشت سنتي عشاير بومي انجام داد، منطقه چيتاگنگ جنگلي است. در بنگلادش درخت هاي زيتون، دمور، اشوك و غيره وجود دارند. جنگل سوندربان ديگري نيز در امتداد رود ناف، حد فاصل بنگلادش - ميانمار در منطقه چوكوباريا از توابع چيتاگنگ وجود دارد. در مناطق ديگر بنگلادش مانند داكا، ميمنسينگ و ديناجپور درخت هاي با مصارف صنعتی و ذي قيمت وجود دارند. نامهاي محلي درخت هاي ديگر عبارتند از: كروي، اجولي، پيت راج، بهادي، نيم، پتيالي، سونالو، كوروچي و ... .

  درمنطقه سيلهت انواع درخت و بوته هاي ميوه اي مانند نارنگي و آناناس وجود دارد و چاي نیز كشت و برداشت مي شود. شهرهاي راجشاهي، ديناجپور و كوشتيا ميوه هاي محلی آميه و ليچي دارند كه این میوه ها شهرت جهاني دارند.

    نقش جنگل داري در زمينه ايجاد اشتغال، صنايع، مصالح ساختماني و حفظ تعادل محيط زيست بسيار مهم است. بیش از 4/2درصد از درآمد ناخالص ملي از بخش محصولات جنگلي و فعالیت های جنگل داري تأمين مي شود.

3. 1. 4. معادن و گاز

معادن و گاز از منابع اقتصادی مهم بنگلادش می باشند. گاز 70 درصد از نيازهاي سوخت اين كشور را تأمين مي كند. عمليات بهره برداري محدود گاز در زمان پاكستان، قبل از دهه هفتاد ميلادي، شروع شد و شركت هلندي و انگليسي « شيل ويل كمپاني » در سال 1960 در رشيد پور، در سال 1962 در تيتاس و در همان سال در كيلاش تيلا ، در سال 1963 در هوبي گنج و در سال 1969 در نواحی دیگر گاز اكتشاف کرد. در سال 1977 بعد از استقلال بنگلادش در جزيره قطبديا در نزديكي شهر ككس بازار يك حوزه گاز كشف شد. علاوه بر اين سازمان انرژي دولتي بنگلادش  «پتروبنگل» در سال 1977 در بيگم گنج، در سال 1981 در فيني، در همان سال در كامتا، در سال 1988 در فنسوگنج، در سال 1990 در نارسيندي و در همان سال در ميگنا و در سال 1995 در شاهبازپور  و در سال 1997 در رودخانه های شامل حوزه هاي گازی، به گاز رسید.

  در ماه سپتامبر 1993 ميلادي به منظور حفاري براي اكتشاف نفت در بنگلادش طي مناقصه ای بين المللي براي حفاري در 22 حوزه، از شركت هاي خارجي دعوت به عمل آمد. براساس آن به شركت هاي بين المللي زير، در حوزه هاي مختلف، اجاره حفاری داده شد:

شركت كيان انرژي ، دو حوزه در منطقه چيتاگنگ؛ شركت اكسيدنتال ويل ، 3 حوزه در منطقه سيلهت؛ و شركت ركس اوداكلند دو حوزه از منطقه ككس بازار. همچنین به شرکت يونايتد مريديان كورپورشن در منطقه چيتاگنگ جنگلي عمليات حفاري داده شد.

شركت كيان انرژي براي اولين بار در سال 1996 م حوزه گازي سانگو در چيتاگنگ را اكتشاف نمود و برنامه ريزي هاي لازم براي بهره برداري از آن را تدارك ديد. شركت كيان انرژي روزانه 160 ميليون مكعب گاز توليد مي كند و قرار است ميزان توليدات خود را به 200 ميليون مكعب در روز برساند.

    شركت هاي يونايتد، مريديان و آكلند ريكس اود نيز قرار است به زودي بهره برداري از حوزه هاي مربوطه را آغاز کنند.

  معادن بنگلادش عبارتند از: زغال سنگ، سنگ آهن و شن هاي معدني ساحل خليج ( كه داراي خاصيت عناصر پژوهشي اتمي است). همچنین معدن زغال سنگ لاوبروپوكوريا و پروژه سنگ آهن مد يا پاره، از جمله اين معادن هستند. علاوه بر اين در سواحل ككس بازار و تكناف، جزيره هاي ماهش خالي،  ماترباري، قطب ديا، نيجوم، هاتيا و كواكاتا در پتواكهالي، 104096981 تن شن دريایي پالايش نشده وجود دارد (.Bangladesh-Britannica Online Encyclopedia, 2011 ).

3. 1. 5. دام پروري

دام پروري در بنگلادش اهميت بسیاري دارد و يكي از بخش هاي عمده اقتصادي محسوب مي شود. تمركز دام ها در بنگلادش در مقایسه با دیگر كشورهاي آسيايي در بیشترین ميزان قرار دارد. بر اساس آخرين آمار، تعداد گاو و گاوميش 24100000 رأس، تعداد بز و گوسفند 33300000 رأس و تعداد مرغ و اردك  57100000 رأس مي باشد. حدود 5/6 درصد از درآمد ناخالص ملي كشور از اين بخش تأمين مي شود و 11 درصد از توليدات كشاورزي را نيز در بر مي گيرد. گاو و گاوميش ها و 10 درصد از كود مورد استفاده بخش كشاورزي و 20 درصد از سوخت منازل روستاها از طريق مدفوع گاو و گاوميش به دست مي آيد.

3. 1. 6. كنف

كنف در اقتصاد بنگلادش جايگاه مهمي دارد. تقريباً 12 درصد درآمد ارزي اين كشور از طريق صادرات كنف حاصل مي شود. در حال حاضر 106 كارخانه كنف بافي در سراسر بنگلادش وجود دارد و حدود 30 ميليون نفر نيزدر صنعت كنف مشاركت و فعاليت دارند. بیش از 90 درصد از محصولات كنفي به خارج ازكشور صادر مي شود. كنف در توليد كاغذ و كارتن نقش مهمي دارد.

  از سال مالي 1997 و 1998 به این طرف، در بنگلادش در 1725000 جريب زمين، زراعت كنف صورت مي گيرد؛ با حدود 1080000 تن  تولید كنف در سال، بعد از هند دومین کشور تولید کننده کنف در جهان است (Bangladesh-Britannica Online Encyclopedia, 2011 ).

3. 1. 7. صنعت چرم

چرم در صنعت اقتصادي كشور نيز نقش مهمي دارد. شهر داكا يكي از مراكز فروش عمده و مهم در فروش چرم بز و گوسفند است و هرساله به مقدار بسیار چرم به كشورهاي خارجي صادر مي شود.

  بنگلادش در سال 1998 به ميزان 5/22 ميليون دلار آمريكايي چرم و يا محصولات چرمي به بازار جهاني صادر کرد. در واقع 95 درصد از محصولات چرم داخل كشور به بازار خارجي عرضه مي شود. آلمان، ايتاليا، برزيل، فرانسه، ژاپن، روسيه، چين، هنگ گنگ، سنگاپور، تايوان و اسپانيا بازار عرضه محصولات چرم بنگلادش است. سهم بنگلادش در بازار چرم جهان 2 درصد است و در سال مالي  1996، 1997 از اين بابت 195480000 دلار در آمد ارزي داشته است. يكي از منابع مهم چرم بنگلادش دام هاي كشور است. میزان 15 درصد از اين چرم ها در داخل كشور مصرف و بقيه به خارج از كشور صادر مي شود. بازار محصولات چرمي بنگلادش در خارج از كشور هر سال از 10 الي 15 درصد گسترش مي يابد.

3. 1. 8. داروسازي

صنعت داروسازي نيز در اقتصاد بنگلادش جايگاه خوبي كسب نموده است. حدود 95 درصد از تقاضاي داخلي دارو در داخل تأمين مي شود. تعداد 250 الي 300 شركت داروسازي در بازار داخلي حضور دارند. عمدتاً 15 شركت مهم 80 درصد از بازار دارو را تحت كنترل خود دارند. هر سال بازار داخلي در حدود 15 درصد گسترش و توسعه مي يابد . حدود 30 هزار نفر در صنعت داروسازي از طرق گوناگون اشتغال دارند. مجموعاً 600 عنوان دارو توسط شركت هاي داروسازي بنگلادش توليد مي شود و سالانه به ميزان 200 ميليون تاكا دارو از توليدات داخلي به خارج ازكشور صادر مي شود كه 5 درصد از آن را مواد اوليه داروئي تشكيل مي دهد.

3. 1. 9. صنعت لباس

صنعت لباس در این کشور از نظر اقتصادی بسیار چشمگیر است، زيرا زمينه اشتغال گسترده داخلي را ايجاد و درآمد ارزي فراواني فراهم مي کند. در حدود 75 درصد از درآمد صادراتي را صنعت لباس تأمين مي كند و ساليانه بيش 10 میلیارد دلار آمريكايي در آمد ارزي حاصل مي شود. بنگلادش ششمين كشور بزرگ صادر كننده لباس به ايالات متحده و پنجمين كشور صادر كننده لباس به كشورهاي اروپايي و چهارمین کشور صادر کننده پو شاک در جهان است. در 300 كارخانه لباس دوزي بنگلادش بيش از 5/1 ميليون نفر مشغول به كار هستند كه 90 درصد از آنان را زنان تشكيل مي دهند. در واقع یکی از عواملی که باعث شد بنگلادش به رفورم اقتصادی برسد، برداشتن قانون منع تجارت خارجی در سال 1980بود. این روند تا حدودی در اوایل سال 1990 با به دست گرفتن بازارهای لباس های آماده (  RMG= Ready-made Garments) اروپا و آمریکا به بارنشست و امتیازات اقتصادی چشمگیری برای بنگلادش به وجود آورد (Paci and Sasin, 2008: 5 ).  

3. 1. 10. صنعت چاي

چاي يكي از كالاهاي پر در آمد بنگلادش است و نقش به سزايي در اقتصاد كشور دارد. بیش از 81 درصد از توليد ناخالص ملي كشور از طريق توليدات چاي به دست مي آيد. صدو پنجاه هزار نفر در اين صنعت مشغول به كار هستند كه 3/3 درصد از اشتغال داخلي كشور را تشكيل مي دهد. حدود 1/98 درصد از توليدات جهاني چاي را بنگلادش تأمين مي كند و در 10/8 درصد از زمين های زراعي كشور چاي كشت مي شود. كشور بنگلادش در ميان 29 كشور توليد كننده چاي در جهان مقام نهم را داراست. تا سال 1996 ميلادي در حدود 47846 هكتار زمين چاي كشت شده است. در محاسبه سال مالي  1997، 1998م، توليد چاي در هر هكتار ، 5102000 كيلو بوده است. بر اساس اين برآورد بنگلادش سالانه 3030000 كيلو چاي به بازار جهاني صادر مي كند.

  در بنگلادش 158 باغ چاي با وسعت 45045 هكتار زمين وجود دارد و در حدود صد شركت در صنعت چاي فعال هستند. بنگلادش عمدتاً به كشورهاي ايران، افغانستان، مصر، پاكستان، هلند، سودان، روسيه، ژاپن، اردن، انگليس، امارات متحده عربي، تركيه و يونان  چاي صادر مي كند. علاوه بر اين به كشورهايي مانند قزاقستان، قرقیزستان، كنيا، عربستان سعودي، هند، سريلانكا، عمان، تايوان و يمن نيز به ميزان محدودي چاي صادر مي كند.

  با این وجود و با عنایت به میزان تولیدات و صادرات، طبق شاخص هاي عمراني نيروي انساني سال 2000 كه برنامه توسعه سازمان ملل تدوين کرد، بنگلادش در ميان 174 كشور جهان، مقام 146 را دارد و از كشورهاي عقب افتاده فقير قلمداد مي شود. طبق آمار سال 1998 در آمد ناخالص ملي سرانه در بنگلادش 350 دلار آمريكايي است كه 419 درصد رشد ساليانه را در بردارد . ميزان رشد در سال هاي اخير تا حدودي رضايت بخش بوده است. البته عمران و توسعه عمومي و پيشرفت عمدتاً بر كمك هاي خارجي متكي است. حدود 37 درصد از توليدات ناخالص ملي براعتبارات و وام هاي خارجي مبتني است و 75 درصد از برنامه هاي توسعه از منابع خارجي تأمين می شود. گرچه مبلغ هنگفت كمك هاي خارجي را بنگلادش به منزله اعتبارات دريافت کرده، ولي باز هم ميزان وام خارجي در سال 1998به 16 ميليارد دلار آمريكايي رسيده است. منابع خارجي كه بنگلادش عمدتاً كمك هاي مالی از آن ها دریافت می کند، عبارتند از:

    بانك جهاني، بانك عمران آسيايي، اتحاديه اروپايي، ژاپن، آمريكا، كانادا، هلند و ... . چين و بعضي ازكشورهاي خاورميانه نيز در کمک به بنگلادش پیش قدم هستند.

  از دو دهه گذشته به منظور برقراري همبستگي با اقتصاد جهاني، اقتصاد بنگلادش به سوي اقتصاد آزاد و بي حد و مرز تغيير جهت داد. براي انجام اصلاحيه فوق، سياست واردات آزاد و رشد صادرات تشويق مي شود. تسريع سرمايه گذاري بخش خصوصي يكي از جنبه هاي مهم اقتصاد بنگلادش در حال حاضر مي باشد که بدين منظور، دولت اقدام هايي به این شرح انجام داده است:

1.   واگذاري موسسات صنايع دولتي به بخش خصوصي؛

2.   جلب سرمايه گذاري مستقيم خارجي؛

3.  حذف سیستم کنترل مستقیم و جایگزین کردن روش کنترل کننده مرحله وار؛

4.  پیاده کردن سیستم واسطه ای مالی با بازسازی بخش اقتصادی.

اهميت دادن به سرمايه گذاري اجتماعي يكي از انگيزه هاي فعلي اقتصاد بنگلادش است. بدين منظور دولت سعي دارد سياست ثبات اقتصادي همگاني را تداوم بخشد.

  واگذاري به بخش خصوصي وتوسعه اين بخش يكي از ويژگي هاي اقتصادي كنوني بنگلادش به شمار می رود. در بنگلادش بخش هايي چون را ه آهن، پست و تلفن و مخابرات، كاملاً تحت كنترل دولت درآمده است. همچنین، بانك و موسسه مالي و نیز شركت بيمه در مالكيت دولت قرار گرفته اند. علاوه بر اين، 215 موسسه توليدي زير نظر 38 كوپوريشن ( سازمان ها ) اداره مي شود كه در آن ها 2042000 نفر اشتغال دارند. از ميان اين مؤسسات، 134 سازمان صنايع و حمل ونقل مي باشد. دولت 250 هزار ميليون تاكا سرمايه گذاري كرده است. البته به دليل اينكه خيلي از اين مؤسسات با زیان و خسارت مواجه هستند، دولت سعي دارد آن ها را به بخش خصوصي واگذار کند. در اين رابطه عمليات واگذاري بسیاری از مؤسسات فوق انجام گرفته است. بنگلادش سرمايه گذاري مستقيم خارجي را در سياست اقتصاد خود گنجانده و براي همين منظور چند نوع تسهيلات تشويقي در نظر گرفته شده است؛ این تسهيلات شامل گزینه های زیر هستند:

·   عدم محدوديت در مالكيت خارجي؛

·    تأمين امنيت و فعاليت از سرمايه هاي رايج؛

·   فراهم کردن تسهيلات لازم در كاهش قيمت ها و انجام سياست هاي آزاد تجاري؛

·    امضای قرار داد با چند كشور در زمينه حذف ماليات دو جانبه؛

·    حق بازگرداندن سود، منافع و سرمايه به طور آزاد؛

·    كاهش ماليات بر واردات ماشين آلات و مواد اوليه مربوط به سرمايه گذاري و امكانات و تسهيلات براي معاف ماليات در صنايع صادراتي؛

كاهش بر ماليات هايي كه بابت بهره وام هاي خارجي و يا سرمايه هاي خارجي گرفته مي شود. معاف كردن ماليات توليدات برا ي مهندسان خارجي سه سال، براي شركت توليد برق 15 سال و براي كارخانه هايي كه در منطقه مختص كالاهاي صادراتي قرار دارند، 10 سال مي باشد.

·    وام براي سرمايه هاي كاربردي به صورت مدت دار؛

·   تسهيلات لازم براي رواديد اقامت و كار براي سرمايه گذاران و مهندسان خارجي و دادن رواديد پي در پي براي شش ماه؛

·    دادن تابعيت و يا اسكان دائمي به افرادي كه سرمايه گذاري بدون بازگشت در حد معيني را انجام دهند.

در پي اعلام چنين تسهيلات و امكاناتی، سرمايه گذاران خارجي براي سرمايه گذاري در بخش هاي سوخت، مخابرات، توسعه ساختارها، بندر كانتينر، منطقه اختصاصی امور صادراتي، اكتشاف گاز و تكنولوژي، استقبال فراوان کرده اند.

3. 1. 11. چشم انداز اقتصادي آينده

بخش خصوصي نقش عمده اي در اقتصاد بنگلادش ايفاد مي کند. در سال 1972 يعني يك سال پس از استقلال بنگلادش، قسمت عمده كارخانجات و مؤسسات صنعتي كشور ملي شدند و تحت نظارت و اداره مستقیم دولت درآمدند؛ لكن به تدريج و پس از گذشت چند سال، دولت احساس کرد كه مشاركت مستقيم دولت در ادارة صنايع کاري غير عملي مي باشد. از این جهت، از 1975 سياست دولت بر پاية دور نگهداشتن خود از ادارة مستقيم كارخانجات و مؤسسات صنعتي و افزايش جاذبه هايي براي مشاركت بخش خصوصي در صنعتي کردن سريع كشور استوار شد.

  خصوصي کردن بخش صنايع از طريق اقدامات مختلفي انجام گرفت؛ این اقدامات عبارت اند از:

1.   واگذاري صنايع ملي شده به بخش خصوصي؛

2.   سرمايه گذاري نکردن دولت در صنايع؛

3.   لغو محدوديت هاي سرمايه گذاري براي بخش خصوصي؛

4.   تسهيل مراحل اخذ مجوز براي تأسيس صنايع؛

5.   آزاد کردن سيستم وارداتي و ارائه تسهيلات مالي.

از سال 1982 تاكنون، سياست دولت تقريباً به طور كامل در مسیر حمايت از بخش خصوصي بوده است به طوري كه امروزه قسمت عمده كوشش هاي مربوط به صنعتي کردن كشور بر دوش بخش خصوصي مي باشد.

  به علت محدود بودن منابع داخلي، دولت اهميت فراواني براي سرمايه گذاري خارجي دركشور قائل مي باشد. قانون « توسعه و حمايت از سرمايه گذاري خصوصي خارجي » 1980، سرمايه گذاري خصوصي خارجي در بنگلادش ( سرمايه و سود سرمايه ) را تضمين کرده است.

بنابر اين دولت در سياست هاي اقتصادي خود، تشويق بخش خصوصي داخلي و خارجي در بخش هاي مختلف را در نظر دارد. از ديگراهداف اساسي دولت، كاهش رشد جمعيت، به دست آوردن خودكفايي در زمينة توليد مواد غذايي و فراهم آوردن امكان تحصيل براي همه در سطح ابتدايي مي باشد ( www.bangladeshagricultureministery ).