|
|
| خط ۱: |
خط ۱: |
| جامع زیتونه نخستین دانشگاه اسلامی در شمال آفریقا و از قدیمی‌ترین و مشهورترین مساجد در جهان اسلام است و در کنار جامع الازهر [[مصر]] و جامع القرویین مغرب مهم‌ترین پایگاه‌های نشر اسلام در آفریقا به شمار می‌رود. حسنی عبدالوهاب مورخ برجسته معاصر [[تونس]] می‌گوید: «همانا، جامع زیتونه، قدیمی‌ترین و باسابقه‌ترین مؤسسه آموزشی عربی است و تاریخ زیتونه با تاریخ بسیاری از خانواده‌های تونسی‌گره خورده است (عیاشی، ۱۰:۲۰۰۳).
| | این مسجد در [[تونس|شهر تونس]] قرار دارد و حسان بن نعمان (د۸۶ق)، فاتح [[تونس]]، آن را در سال ۷۹ قمری برابر با ۶۹۸ میلادی ساخته است، ساخت مسجد زیتونه را به اسماعیل بن عبید انصاری، معروف به تاجر الله در سال ۹۳ قمری<ref>جعیط، هشام (۲۰۰۴م). تأسیس الغرب الاسلامی القرن الاول و الثانی هجری. [[لبنان]]: دارالطلیعه،ص163.</ref> و عبیدالله بن حبحاب در سال ۱۱۶ قمری نیز نسبت داده‌اند.<ref>ابن عاشور، محمدالعزیز (۱۹۹۱). جامع الزیتونة. المعلم و رجالة. تونس: دارسراسر للنشر،ص10.</ref> شهرت [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] فقط به اقامه نماز و عبادت نیست؛ بلکه این مسجد پس از جامع قیروان و از سال ۱۲۰ قمری، نقش علمی و فرهنگی درخشانی در طول [[تاریخ تونس]]، پس از ورود اسلام به این کشور تاکنون داشته است، [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] پیش از [[جامع الازهر مصر]]، نخستین مرکز آموزشی اسلام در شمال آفریقاست. مسجد جامع قرطبه زاده مسجد جامع قیروان بود و از مسجد جامع قرطبه، کلیسای سنت یاکوب کمپوستالی متولد شد که الگویی برای دیگر کلیساها در اروپا و امریکا شد.<ref>کعاک، عثمان (۱۳۸۷). روابط ایران و تونس در گذر زمان. ترجمه و تحقیق ستار عودی. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.</ref> |
|
| |
|
| با ورود بنی‌هلال به تونس در قرن پنج قمری و تخریب قیروان، پایگاه آموزش دینی تونس به جامع زیتونه منتقل شد (طاهر، بی‌تا:۲۱۸)، جامع زیتونه در عصر اغلبیان بازسازی شد و در دوران حفصیان درخشان‌ترین تاریخ شکوفایی خود را شاهد بود.کتابخانه بزرگ شاهی که در عصر ابوزکریا یحیی دوم تأسیس شد و مشتمل بر ۳۰ هزار مجلد بود، به جامع زیتونه منتقل و وقف طلاب شد، مدرسه شماعیه در نزدیک جامع زیتونه و مدارسی، مانند توفیقیه و معرضیه را نیز حفصیان بنیان گذاشتند (ناصری طاهری، ۱۳۷۵: ۳۵۸).
| | == کتابشناسی == |
| | |
| | |
| | |
| مهم‌ترین مواد درسی جامع زیتونه علوم اسلامی، مانند فقه (مالکی و حنفی)، ادبیات، فلسفه، ریاضی، طب و فلک بود. ابن‌خلدون از دانش‌آموختگان و استادان زیتونه بود. با وجود اصلاحات گوناگونی که سیستم آموزشی جامع زیتونه در طول تاریخ به خود دیده است، اما روش آموزشی آن در قرن سیزده هجری با قرن هفت هجری تفاوتی نداشته است (غالی، ۱۴۱۷: ۳۹).
| |
| | |
| با شروع جنبش‌های اصلاح‌طلب اسلامی در شرق و گسترش آن به غرب جهان اسلام، انجام اصلاحات در روش و محتوای آموزشی زیتونه نیز شروع شد. نخستین منشور آموزشی جدید زیتونه در سال ۱۸۴۲ احمد بای و دومین حرکت اصلاحی را نیز خیرالدین پاشا در ۱۸۷۶ میلادی انجام داد. تدریس علوم جدید درکنار علوم قدیم از مهم‌ترین محورهای این اصلاحات بودکه البته با مقاومت برخی از بزرگان محافظه‌گرای شیوخ زیتونه مواجه شد و روند اصلاحات در زیتونه را به‌خصوص در فاصله سال‌های۱۹۱۲ تا ۱۹۵۱ میلادی با افت‌وخیزهای متعددی همراه کرد (عیاشی، ۲۰۰۳: ۷۱). سرانجام نظام آموزشی زیتونه در سال ۱۹۱۲ میلادی، از شکل سنتی خارج شد و به سه مرحله ابتدایی (شهاده‌الاهلیه)، متوسطه (شهادةالتحصیل)، و عالی (شهادةالعالمیه) تقسیم شد. مقطع ابتدایی شامل فارغ‌التحصیلان زیتونه و مدرسان این مرحله بود که حقوقی دریافت نمی‌کردند. مقطع متوسطه دارای ۱۲ مدرس مالکی و حنفی و یک معلم تجوید بودکه حقوق مختصری به آنها داده می‌شد؛ سی استاد نیز امر آموزش را در سطح عالی بر عهده داشتند و حقوق خوبی دریافت می‌کردند. برخی از دروس جامع زیتونه در رشته‌های گوناگون به این شرح بوده است:
| |
| | |
| ۱۷۳
| |
| | |
| | |
| | |
| ۱۷۴
| |
| | |
| تفسیر: «اسرارالتنزیل» از بیضاوی و «شرح الجلالین».
| |
| | |
| حدیث: «صحیح بخاری» با شرح قسطلانی، «صحیح مسلم» با شرح الابی و «الشفاء» قاضی عیاض با شرح خفاجی.
| |
| | |
| سیره: «المواهب اللدنیة» قسطلانی با شرح زرقانی و «السیرة الکلاعیة».
| |
| | |
| توحید: شرح جرجانی بر «المواقف عضدالدینایجی»، شرح تفتازانی بر «عقاید عمر نسفی و الکبری» از شیخ سنوسی. فقه: «تبیین الحقائق» از عثمان زیلعی، شرح «کنز الدقائق» از عبدالله نسفی، «الدرر (شرح الغرر)» شرح سیدی عبدالباقی و شرح محمد خرشی بر «المختصر خلیل». تصوف: «الاحیاء» از غزالی. نحو: «مغنی اللبیبابن» از هشام.
| |
| | |
| علم معانی و بیان: جزء سوم از کتاب «المفتاح» از یوسف سکاکی با شرح جرجانی و «المطول» از تفتازانی.
| |
| | |
| علم لغت و انشاء و ادب: «المزهر» از سیوطی، «فقه اللغه» از عبدالملک ثعالبی، شرح مرزوقی بر «دیوان الحماسة و المثل الثائر» از ابن أثیر.
| |
| | |
| قرائت قرآن و تجوید و دروس دیگری مانند فقه و اصول، فرایض، میقات، نحو، صرف، تاریخ، جغرافیا (کتب ابن‌خلدون و ابن خطیب)، رسم، خط، عروض، منطق، آداب‌البحث، حساب، هندسه (براساس مذهب اقلیدس و کتب خواجه نصیر طوسی)، هیئت و مساحت نیز از دیگر مواد آموزشی جامع زیتونه بوده است. برخی از کتاب‌ها نیز، مانند «فروع المعرفة لاحد عشر» در جامع
| |
| | |
| | |
| | |
| الازهر و جامع زیتونه تدریس می‌شده است.
| |
| | |
| استادان زیتونه از میان علمای مالکی و حنفی انتخاب می‌شدند و انجام مناظره‌های علمی به‌خصوص بین اصیلیین (شیوخ زیتونه پایتخت‌نشین) و افاقیین (شیوخ دیگر شهرهای تونس) رواج داشت و شیوخ اهل پایتخت به تلاش برای جلوگیری از شهرت‌یافتن افاقیین متهم بودند (روزنامة الصریح، جمعه، ۱۲/۰۹/۲۰۰۸: ۲۲). استادی که همه منابع آموزشی را تدریس می‌کرد، «معلم الأصلیین» خوانده می‌شد و «المدرس الاول» نیز به کسی اطلاق می‌شد که علم تجوید را تدریس می‌کرد (شنتاوی، بی‌تا: ۶/۹۲).
| |
| | |
| زیتونی‌هایی که قرائت قرآن را فرامی‌گرفتند مدرکی معادل لیسانس به نام «تطویع» به آنها داده می‌شد. روش تدریس در جامع زیتونه بر محور القاء مسئله و سپس تطبیق آن بر کتاب بود (سنوسی، ۱۴۰۱: ۲۲).
| |
| | |
| جامع زیتونه سالانه دو ماه از تابستان، ماه رمضان، ایام‌الجمع، ایام‌التشریق، اعیاد فطر و قربان (با چهار روز پس از آن)، عرفه (با دو روز پیش از آن)، عاشورا، یازده، دوازده و سیزده ربیع‌الاول تعطیل بود.
| |
| | |
| زیتونه در آغاز اشغال تونس از سوی فرانسه در سال ۱۸۸۱، دارای ۶۰۰ طلبه بود و این تعداد در سال ۱۹۳۳ میلادی، به رقم ۳۶۵۰ طلبه افزایش یافت (عیاشی، ۲۰۰۳: ۱۴۴). این سرگذشت جامع زیتونه پیش از استقلال تونس بود؛۲ اما این مرکز اسلامی و شکل‌گیری ۱، قرائة القرآن و تسمیعه.
| |
| | |
| ۲، جهت اطلاع بیشتر از تاریخ زیتونه می‌توانید به کتاب: (معموری، طاهر؛ دانشگاه زیتونه: تاریخ فرهنگ و علوم اسلامی در دوران حکمرانی خاندان حفص و ترکان (۶۰۳ - ۱۲۰۶ ه./ ۱۱۱۷ - ۱۷۰۵م.)؛ ترجمه زهرا خسروی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۸) مراجعه فرمایید.
| |
| | |
| 3 ۱۷۵
| |
