بلخ

بلخ یا باکتریای قدیم، از شهرهای مهم افسانه‌ای و تاریخی در مشرق‌زمین و در ردیف شهرهای بزرگ خراسان قدیم مانند مرو، نیشابور و هرات بوده است و روزگاری ام‌البلاد-مادر شهرها نامیده می‌شد و از شهرهای مهم مسیر ابریشم بود. مؤلفان قرون‌وسطی در ارزیابی شهر بلخ، از آن با نام‌های افتخارآمیزی چون ام البلاد، قبه الاسلام، جنت‌الارض، خیرالتراب یاد کرده‌اند. محمد صالح، از مورخان و نویسندگان قرن شانزده، یکی از نام‌های فوق‌الذکر را شرح داده است. بنا به‌گفته او، بلخ را به‌خاطر این ام‌البلادگفته‌اند که پیش از شهرهای دیگر جهان به وجود آمده و در زمان رونق و شکوفایی این شهر تاریخی، هیچ شهر دیگری در جهان مانند آن نبوده است. بلخ باغ‌های بزرگی داردکه مانند آن در شهرهای دیگر وجود نداشت؛ براساس‌این، آن را جنت روی زمین یا جنت خراسان می‌گفتند. در بخش جنوبی شهر درختان میوه، خربزه و غلات کشت می‌شد. و چون زمین زراعتی آن مناطق حاصلخیز بود، براساس‌این، آن را خیرالتراب نامیده‌اند.

شهر بلخ از رود بلخ (یا باکتروس قدیم) و سایر رودهایی که از دامنه شمالی کوه‌های هندوکش جاری می‌شدند، مشروب می‌شد؛ زمانی که رود بلخ به دشت می‌رسید آب آن به ۱۸ نهر یا شاخه تقسیم می‌شد، که به ۱۸ نهر بلخ موسوم بود، هر نهر به یک منطقه می‌رفت و آن را مشروب می‌ساخت. این نهرها اسامی مختلفی داشتند؛ مانند شاهی، قدر، قزل، رباط، سیاه جود، بلخ، مشتاق، اصفهان، عبدالله، بهشور، (باه شور)، ازغنداب، آدینه مسجد، قراچه، بوره لیک، کوت، شیخ شارک، فیض‌آباد، علی‌آباد، دشت جود و چمتال. احتمالا نهرهای دیگری هم وجود داشته‌اند که قبلا یا بعدها احداث شد. با احداث این نهرها، مزارع صدها روستا در اطراف بلخ آبیاری می‌شده است. شهر بلخ بارها مورد هجوم قرار گرفت و ویران شد؛ ولی دوباره بازسازی شد. آخرین‌بار چنگیز خان آن را پس از ۳۷ شبانه‌روز محاصره و تسخیر کرد و شهر را ویران و ساکنان آن را قلع‌وقمع کرد و پس از آن بلخ برای همیشه متروک ماند؛ ولی در بیست، سی کیلومتری آن شهر جدیدی به نام مزار شریف ساخته شد و جای بلخ راگرفت. قبل از چنگیزخان، ترکان غز در ۵۵۰ هجری قمری، بلخ را غارت کردند و خرابی‌های زیادی به بار آوردند.