الدّوبیت یا دو بیتی‌های سودانی: تفاوت میان نسخه‌ها

از دانشنامه ملل
(صفحه‌ای تازه حاوی «یکی از قالب‌های مشهور، رایج و پرکاربرد در شعر سودانی «الدّوبیت» به معنی «دو بیتی» است که با ‌ این‌گونه از شعر در زبان فارسی و حتّی دوبیتی در کشورهای عربی دیگر تفاوت دارد. در سودان، برخلاف دیگر کشورهای عربی، «الدّوبیت» یا «دو بیتی»، اوزان متع...» ایجاد کرد)
 
جز (The LinkTitles extension automatically added links to existing pages (https://github.com/bovender/LinkTitles).)
خط ۱۳: خط ۱۳:
بسیاری از سودانیان بر ‌ این باورند که «الدّوبیت» در اصل‌ترکیبی از یک واژه فارسی ـ «دو» ـ و یک کلمه عربی ـ«بیت» ـ است. از نظر‌ایشان، «الدّوبیت» از آن رو برای «دو بیتی» به‌کار رفته که ‌ این دانشواژه هم در فارسی و هم در بیشتر کشورهای عربی، به قالبی از شعر گفته می‌شود که واقعاً  دارای دو بیت یا چهار مصراع است.
بسیاری از سودانیان بر ‌ این باورند که «الدّوبیت» در اصل‌ترکیبی از یک واژه فارسی ـ «دو» ـ و یک کلمه عربی ـ«بیت» ـ است. از نظر‌ایشان، «الدّوبیت» از آن رو برای «دو بیتی» به‌کار رفته که ‌ این دانشواژه هم در فارسی و هم در بیشتر کشورهای عربی، به قالبی از شعر گفته می‌شود که واقعاً  دارای دو بیت یا چهار مصراع است.


واژه‌های «یک» و «دو» فارسی در عربی محلّی سودان نیز، به‌کار می‌روند. به‌عنوان مثال، هر دو واژه یادشده، در یک ضرب‌المثل سودانی،‌ این‌گونه به‌کار رفته ‌اند:
واژه‌های «یک» و «دو» فارسی در عربی محلّی [[سودان]] نیز، به‌کار می‌روند. به‌عنوان مثال، هر دو واژه یادشده، در یک ضرب‌المثل سودانی،‌ این‌گونه به‌کار رفته ‌اند:


«العِنَب دو و البَلح يكْ!»
«العِنَب دو و البَلح يكْ!»

نسخهٔ ‏۴ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۵۷

یکی از قالب‌های مشهور، رایج و پرکاربرد در شعر سودانی «الدّوبیت» به معنی «دو بیتی» است که با ‌ این‌گونه از شعر در زبان فارسی و حتّی دوبیتی در کشورهای عربی دیگر تفاوت دارد. در سودان، برخلاف دیگر کشورهای عربی، «الدّوبیت» یا «دو بیتی»، اوزان متعدّدی دارد و تعداد ابیات آن نیز بیش از دو بیت است. در حقیقت «الدّوبیت» سودانی، سروده‌ای معمولاً طولانی و متشکّل از چند دوبیتی است (عمر خلوف ، 2013). در هریک از‌ این دوبیتی‌ها، قافیه‌های چهار مصراع یکسان است و به‌طور کلی در همه ابیات «الدّوبیت» مصراع‌های اوّل و دوّم هم قافیه هستند. مثال:

الناس العلي الساحر بشقّوا الصيّ[12]

أمسوا الليلة فوق راياً نجيض ما نيّ

ناس أب‌ترمة جاموس النحاس أب ديّ

عقدوا الشورة ميعادهم جبال كربيّ  (حمزه عوض ، 2013)

برخی از ادیبان و استادان معاصر سودان، مانند محمّد الواثق، ابراهيم الدّلال الشّنقيطي، الأمين البدوي كاكوم، سيف الدّين عبد الحميد، سعد عبدالقادر العاقب و التّجاني ابراهيم اسماعيل، پژوهش‌هایی را درباره «اوزان عروضی دوبیتی‌های سودانی، موسیقی و قوافی آن» انجام داده‌اند. امّا، با توجّه به دشواری‌هایی که کار وجود داشته تاکنون همه اوزان دوبیتی‌های سودانی و ویژگی‌های  موسیقایی آنها، به‌طور کامل، در هیچ پژوهش ادبی بیان نشده است.  عبدالمجید عابدین، برای نخستین بار دانشواژه «الدّوبیت» یا «دو بیتی سودانی» را، در کتاب «تاريخ الثّقافة العربية في السّودان» به‌کار برده است.

بسیاری از سودانیان بر ‌ این باورند که «الدّوبیت» در اصل‌ترکیبی از یک واژه فارسی ـ «دو» ـ و یک کلمه عربی ـ«بیت» ـ است. از نظر‌ایشان، «الدّوبیت» از آن رو برای «دو بیتی» به‌کار رفته که ‌ این دانشواژه هم در فارسی و هم در بیشتر کشورهای عربی، به قالبی از شعر گفته می‌شود که واقعاً  دارای دو بیت یا چهار مصراع است.

واژه‌های «یک» و «دو» فارسی در عربی محلّی سودان نیز، به‌کار می‌روند. به‌عنوان مثال، هر دو واژه یادشده، در یک ضرب‌المثل سودانی،‌ این‌گونه به‌کار رفته ‌اند:

«العِنَب دو و البَلح يكْ!»

یعنی: انگور را «جُفت جُفت»(دوتا، دوتا) بخورید؛ امّا خرما را، «یکی، یکی»!

ملاحظه می‌شود که ضرب المثل، واژه‌های «یک» و«دو» فارسی، تقریباً با همان معنای اصلی، به‌کار رفته‌‌اند.

امّا، از آنجایی که در سودان «الدّوبیت» را، «الدّوبای» نیز می‌نامند  و از سوی دیگر، تفاوت‌های «الدّوبیت» سودانی، با «دوبیتی‌های فارسی» و «دوبیتی‌های عربی» در کشورهای دیگر، از نظر تعداد ابیات و بخش‌ها، اوزان عروضی و ضرب آهنگ‌ها، سبب شده است برخی از پژوهشگران سودان، برای دانشواژه «الدّوبیت» در جستجوی اصل و ریشه‌ای دیگر باشند.‌  این گروه معتقدند که «الدّوبیت»، از واژه «دوبا» مشتق شده است. چون «دوبا» ـ که احتمالاً ریشه در زبان‌های «بجّه» یا «نوبه‌ای» دارد، در زبان محاوره‌ای سودان، به معنی«اشتیاق، علاقه‌مندی و مهرورزی» به‌کار می‌رود. به‌عنوان مثال الشّیخ عبد الرّحیم البُرَعی، در یکی از سروده‌هایش، واژه «دوبیت» را با معانی یادشده به‌کار برده است:

دوبيت لسوح نور سيدو                                    ناوي القومة فوت لى مسيدو

معنای مصراع اوّل: بسیار علاقه‌مند و مشتاقم که ساحت مسجد النبی(ص) را زیارت کنم. در‌ اینجا منظور از «نور سیدو» به معنی نور الهی، پیامبر گرامی‌اسلام، حضرت محمّد مصطفی(ص) است.

البُرَعی، در قصیده‌ای دیگر نیز، «دوبیت» را به معانی یادشده، به‌کار برده است:

طال الشوق علي دوبيت                                   لطه وصحبو وآل البيت

اشتیاق و علاقه‌مندی من به حضرت طه (پیامبر عظیم الشأن اسلام) و اصحاب و اهل بیت محمّد مصطفی(ص)، ریشه‌ای دیرینه دارد.

این گروه از پژوهشگران‌ترجیح می‌دهند به‌جای «الدّوبیت»، دانشواژه «الدّوبای» را به‌کار برند. به‌عنوان مثال، الطّیّب محمّد الطّیّب، برای یکی از تألیفات خود «الدّوبای» را برگزیده و آن را برای «اشعار عاشقانه و کودکانه» به‌کار برده است.

به هرحال، «الدّوبیت» با ویژگی‌های خاص خود، میراث معنوی و یکی از گنجینه‌های ارزشمند ادبی در سودان به‌شمار می‌رود. اغلبِ شاعران سودانی، با سبک و قالب شعری «الدّوبیت»، برای علاقه‌مندان به ادبیات، اشعاری را با مضمون‌های گوناگون سروده‌‌اند و بیشترین سروده‌های شاعران ‌ این سرزمین، در قالب «الدّوبیت» است (2013 ,sudanway.sd/folklore_poem_Eldobait.htm).

نمونه‌هایی از «الدّوبیت» سودانی

«الدّوبیت» سودانی، از نظر اوزان عروضی، با بحر «الموالیا»، هم‌گونی‌هایی دارد؛ با‌  این تفاوت که در شعر «الموالیا» یکسانی قافیه‌های هریک از بخش‌های یک سروده، ضروری نیست. از ‌ این قالب شعری در سراسر سودان، اعم از شهری و روستایی، با اهداف مختلف، مانند مدح و ثنا، رثاء، حماسه، بیان احساسات عاشقانه، شرح افتخارات و طرح مسائل اجتماعی استفاده می‌شود. شاید ذکر نمونه‌هایی از برخی انواع «الدّوبیت» یا دو بیتی‌های سودانی، در‌ اینجا خالی از لطف نباشد.

وَد ضحوية، یکی از شاعران نام آشنا، در ابیات زیر، ضمن پرداختن به یک مسأله اجتماعی، جوان بیکاری را نکوهش می‌کند که به زندگی خفّت باری، تن داده است و به جای دل به دریا زدن و کار و کوشش، بی هیچ عاری در خیابان‌ها پرسه می‌زند و به‌رغم تنبلی و تن‌پروری، هنگامی‌که چند دختر از مقابل او می‌گذرند، چون عقابِ تیزبین، به آنها چشم می‌دوزد و با غرور و فخرفروشی، پیش روی آنان راه می‌رود.

ولداً ما سَفَر لمن شهيرُو يهلّ                              ما وَرَدَ البَحَر .. عطَّن شنانُو يَبلّ

وكت الشوف .. يشوف متل الصقير يقدل                وا خيبةً علي ولداً يعيش بالذل

قيس البُطانة (المحلق الحمراني)، احساسات عاشقانه خود را نسبت به همسرش، با «الدّوبیت» زیر، بیان کرده است:

فص الماز مركَّب فوق مجمَّر                             فص عينيكِ يا أم خشماً متمَّر

فوق بستان .. تِحِت سالك مَضمَّر                         جليدك .. طاقة الكيدي المنمَّر

ود البنا (الفرجوني)، در رثای یکی از دوستانش، حسان أبوعاقلة أبوسن، شيخ قبيله الشّكرية، با سرودن «الدّوبیت» زیر، از آذرخش می‌خواهد که در فقدان آن سوار تیز تَک و پاک دست، گریه آغازد و اشک‌هایش را سیل آسا فروبارد:

فارس الصف، وطاهر الكف، خبارو الليلة؟             ما لاقانا بيتبسم لَزومَ الشيلة

أبكَنْ يالبروق .. كُبَّنْ دموعكن سيلة                      رقَدَ البِسند الهاكعة وبعدل الميلة

گاهی نیز، «الدّوبیت» برای توصیف یک منظره یا پدیده طبیعی یا  یک منطقه خاص، سروده می‌شود. مانند «الدّوبیت» زیر از شاعر نام آشنا «الحردلو» که در آن به توصیف «البُطانة»[13] پرداخته است:

الخبر الأكيد .. قالوا البُطانة اترشَّت                 ساريةً تبقبق للصباح ما انفشَّت

هاج فحل أم صريصر والمنايح بشَّت                وبت أم سايق علي طرف الفريق اتعشت

         (حمزه عوض ، 2013)

گاهی «الدّوبیت» واقعاً از چهار مصراع یا دو بیت تشکیل شده است. مانند سروده زیر از شاعر جوان سودانی سليمان العجيمي:

الليـــل بوبا و اتخافض نـــواح السُّقْدة                وحبل الريدة رابط في الحنـاجــر عُقْدة

صقراً في القلب كل حين بياخد نقدة                  اسمو الشوق وما بخليك تضوقلكْ رقدة

(2013 ,sudanway.sd/folklore_poem_Eldobait.htm)

گاهی«الدّوبیت» با بخش‌های سه مصراعی یا چهار مصراعی نیز سروده شده است. البتّه «الدّوبیت» با بخش‌های شش مصراعی نیز، به ندرت، در سروده‌های شاعران سودان، به‌ویژه ساکنان دارفور و کُردُفان، مشاهده می‌شود. نمونه‌ای از «الدّوبیت»، با بخش‌های سه مصراعی که در جشن عروسی برای عروس و داماد خوانده می‌شود، چنین است:

سقتـا النَّــم علـي الجـــاغوس

الشجرة الظليلة الما نقرها السوس

في راسها النمر وفي ظلها الجاموس

(حمزه عوض ، 2013)