صنعت گردشگری عراق

گردشگری در عراق

    علی اکبر اسدی[1]

عراق از جمله کشورهایی است که ظرفیت‌ها و پتانسیل­های بالایی برای توسعه صنعت گردشگری دارد. این کشور با توجه به سوابق تاریخی، تمدنی و تنوع اماکن دیدنی جذابیتهای زیادی را برای گردشگران ایجاد می­کند و تمرکز بر گردشگری می­تواند باعث تنوع و توسعه اقتصادی عراق و بهبود تصویر آن در عرصه­های منطقه­ای و جهانی شود. اما به رغم چنین ظرفیتهایی، جنگهای متعدد، بی­ثباتی سیاسی و شرایط نامناسب امنیتی در کنار ضعفهای سیاستگذاری و مدیریتی مانع از رشد بخش گردشگری در عراق شده است. لذا در حالی که دولت عراق بر درآمدهای نفتی تکیه دارد، به بخش گردشگری توجه لازم را نداشته و زیرساخت‌ها و امکانات گردشگری در عراق از توسعه لازم برخوردار نشده است. با این حال برای درک بهتر شرایط عراق در عرصه گردشگری توجه به ابعاد مختلف این موضوع و تلاش‌های در حال انجام یا برخی چالش‌ها ضروری است.

وضعیت کلی گردشگری در عراق

گردشگری یکی از مهم‌ترین صنایع با تأثیر مستقیم بر رشد اقتصادی کشورهاست که با ایجاد اشتغال و افزایش درآمد ملی همراه است. عراق با منابع طبیعی، فرهنگی و تاریخی غنی، ظرفیت‌های بالایی برای توسعه گردشگری دارد. با این حال، دهه‌ها جنگ و بحران‌های داخلی تصویر نامناسبی از این کشور در ذهن گردشگران خارجی ایجاد کرده است. در دوره بعث تلاشهایی برای بهبود و رونق گردشگری در عراق انجام شد، اما این تلاشها با توجه به وضعیت سیاسی امنیتی و فقدان زیرساختهای لازم با موفقیت همراه نبود. در این دوره تلاش شد تا با کشف آثار تاریخی و باستانی، زمینه لازم برای رشد گردشگری فراهم شود. همچنین در ساحل فرات شهر توریستی حباتیه ساخته شد. اما این شهر ویژه هیات‌های نمایندگی سیاسی شد و گردشگران به این منطقه راه نیافتند.

فقدان آمارهای دقیق یکی از مشکلات اصلی گردشگری در عراق است. در حالی که جمعیت عراق از رشد فزاینده­ای برخودار است و بر اساس آخرین آمار به بیش از 45 میلیون نفر رسیده و شرایط اقتصادی شهروندان عراقی نیز رو به بهبود است، آمار دقیقی برای تبیین گردشگری از جمله تعداد دقیق گردشگران عراقی در داخل یا خارج وجود ندارد و در این خصوص تنها می­توان به برخی آمارها و گزارشهای پراکنده اشاره کرد. طبق گزارش سازمان گردشگری جهانی که در سال 2020 منتشر شد، عراق در سال  2019 میزبان حدود یک میلیون و 518 هزار گردشگر بود و از همین رو رتبه 13 از بین 17 کشور عربی و رتبه 98 را در سطح جهانی در میان کشورهایی که بیشترین گردشگر را جذب کرده اند، به خود اختصاص داد.^[2]

براساس گزارش سازمان جهانی گردشگری وابسته به سازمان ملل متحد، درآمد گردشگری عراق از گردشگران خارجی  در سال 2016، رقمی بالغ بر دو میلیارد و 423 میلیون دلار بوده است. براساس آمار و اطلاعات این سازمان بیشترین گردشگران خروجی عراق در سال 2018،  با تعداد 2525291 نفر به مقصد جمهوری اسلامی ایران بوده و کشور ترکیه با تعداد 1172588 نفر در رتبه بعدی قرار گرفت. کشور عراق در بخش هزینه‌کرد بین المللی در سال های  2018 و 2019 در رتبه 39  جهان قرار گرفته و هزینه کرد گردشگران خروجی عراقی در سایر کشورها به ترتیب نزدیک به هشت میلیارد دلار در سال 2018 و برای سال 2019 این رقم به بیش از ده میلیارد دلار دلار رسیده است^[3]

طبق اعلام وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه، عراق از لحاظ شمار گردشگر در ترکیه در میان کشورهای عربی در ماه نوامبر  2024 بعد از عربستان در جایگاه دوم قرار گرفته است. این وزارتخانه اعلام کرد 66 هزار و 387 گردشگر عراقی در ماه نوامبر 2024 به ترکیه سفر کرده‌اند که این میزان در مقایسه با همان ماه در سال 2023، با 61 هزار و 547 گردشگر 2.34 درصد افزایش و در مقایسه با همان ماه در سال 2022، با 75 هزار و 60 گردشگر، کاهش 18 درصدی داشته است. وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه همچنین اعلام کرده که عراق از لحاظ شمار گردشگر در ترکیه در ماه اکتبر 2024 در صدر کشورهای عربی قرار گرفت.^[4]

در سطح داخلی، شهرهای مقدس عراق با محوریت کربلا بیشترین گردشگران را جذب می­کنند و در مرحله بعدی می­توان به اقلیم کردستان عراق به عنوان منطقه­ای جذاب برای گردشگران اشاره کرد. در سال 2017 کل گردشگران یا زائرین در کربلا حدود بیست میلیون نفر بودند که از این تعداد هجده میلیون نفر گردشگران داخلی بوده و دو میلیون نفر نیز شامل گردشگران خارجی به خصوص از شیعیان منطقه بوده­اند.[5]  بر اساس آمار رسمی سازمان گردشگری اقلیم کردستان عراق در فاصله میان ژانویه 2021 تا نوامبر 2021 شمار گردشگرانی که وارد اقلیم کردستان شده‌اند 4 میلیون و 93 هزار و 888 گردشگر بوده است. در این آمار آمده که یک میلیون و 957 هزار گردشگر یعنی 48 درصد مجموع کل این گردشگران وارد استان اربیل و یک میلیون و 375 گردشگر یعنی 34 درصد وارد استان سلیمانیه و 753 هزار و 542 گردشگر یعنی 18 درصد از آنان وارد استان دهوک و 8 هزار و 130 هزار گردشگر وارد منطقه گرمیان شده‌اند.[6]

اقتصاد گردشگری در عراق

درآمدهای نفتی بیش از شصت درصد تولید ناخالص داخلی عراق را تامین می­کند و بیش از 95 درصد از درآمدهای بودجه عراق از صادرات نفت تامین می­شود. درآمد حاصله از صادرات نفت بر تمام فعالیتهای اقتصادی عراق تسلط دارد و این امر به کاهش اهمیت نسبی سایر بخشها و فعالیتهای اقتصادی و عدم علاقه به گسترش بخش گردشگری منجر شده است. ضمن اینکه شرایط سخت عراق در دهه­های گذشته از جمله چندین جنگ، تحریمهای اقتصادی و بی‌ثباتی سیاسی بر بخشهای مختلف اقتصادی عراق از جمله گردشگری تاثیرات منفی داشته است. حتی از سال 2006 که روند صادرات عراق بهبود یافت و بخش خصوصی نیز در بخشهای اقتصادی فعال تر شد، بخش گردشگری همچنان ضعیف باقی ماند. در کل صادرات عراق، صادرات گردشگری از 21/0 درصد در بازه زمانی (2001-2005) به 01/4 درصد در بازه زمانی(2000- 2013) افزایش یافت.^[7]

بخش گردشگری در عراق در ساختار اقتصادی کشور بخش مهمی تلقی نمی‌شود و به دلیل وابستگی این کشور به صادرات نفت، توجه لازم را از سوی دولت جلب نکرده است. علی رغم آگاهی از اهمیت گردشگری به عنوان یک صنعت تامین کننده ارز خارجی، دولت عراق تصمیمات درستی اتخاذ نمی­کند و از بخش گردشگری برای افزایش سرمایه­گذاری حمایت نمی­کند. به عنوان مثال حمایت‌های بسیار محدودی از بخش خصوصی برای ساخت اقامتگاه‌های کوچک صورت گرفته که با نیازهای کشور منطبق نیست. دولت بر اساس وظایف رسمی باید طرحها و زمینه­های مورد نیاز پروژه­های گردشگری را مورد شناسایی قرار داده و حمایتهای لازم را برای کارامدی بیشتر خدمات و محصولات گردشگری عراق در چهارچوب قوانین سرمایه گذاری تسهیل نماید. این در حالی است که سهم سرمایه گذاری در بخش گردشگری  عراق در میان مجموع سرمایه گذاری‌های این کشور بین سالهای 1980 تا 2013  به صورت میانگین حتی از سه درصد نیز فراتر نرفته است.^[8]

بر اساس مطالعات سازمان جهانی گردشگری، صنعت گردشگری کلید توسعه در بسیاری از کشورها بوده و عامل تأثیرگذار در تنوع اقتصادی آنهاست. عراق با به حداکثر رساندن فرصت های گردشگری برای توسعه اقتصادی، رتبه دوم را در رتبه بندی عملکرد شورای جهانی سفر و گردشگری کسب کرده و سرعت رشد صنعت گردشگری در این کشور به دلیل روند ثبات فزاینده آن کشور رو به افزایش است. بنابر اطلاعات و گزارشات شورای جهانی سفر و گردشگری، سهم گردشگری در تولید ناخالص داخلی عراق در سال 2020 حدود 3/3 درصد بوده و این سهم در سال 2019 ، حدود 6 درصد اعلام شده است. همچنین، بر اساس گزارش بانک جهانی در سال 2019 تولید ناخالص ملی عراق رقمی بالغ بر 223 میلیارد دلار اعلام شده است.  براساس اطلاعات شورای جهانی سفر و گردشگری، تعداد 500569 نفر در حوزه گردشگری  عراق مشغول هستند که 6 / 6 درصد از کل می باشد.[9]

بر اساس گزارش‌های موجود، تعداد تاسیسات گردشگری عراق از 836 مورد در سال 2000 به 1666 مورد در سال 2018 رسیده است. تعداد شاغلین در بخش گردشگری عراق نیز در این مدت با توجه به بی­ثباتی‌های مختلف متغیر بوده است. در سال 2000 تعداد شاغلین در این بخش 8435 نفر بوده که در سال 2017 به 10167 نفر رسیده است. تعداد مهمانان در اماکن گردشگری و هتل‌ها نیز با توجه به شرایط امنیتی متغیر بوده است و بیشترین مورد به سال 2016 مربوط است که تعداد مهمانان به 7749 نفر رسید. [10]

درآمدهای گردشگری در عراق از 22437 میلیون دینار در سال 2000 به 266593 میلیون دینار در سال 2018 رسید و بیشترین درآمد نیز به سال 2015 مربوط است که درآمدهای گردشگری عراق به 417199میلیون دینار رسید. درآمدهای گردشگری عراق از سال 2013 تا 2018 متغیر بوده و بین 11 تا 22 درصد از درآمد ملی را تشکیل داده است. درآمد فعالیتهای گردشگری  بین سالهای 2003 تا 2018، کمتر از یک درصد از مجموع کل درآمدهای عمومی عراق را تشکیل داده است. در بهترین حالت در سال 2016 این درآمدها 66/0 درصد از کل درآمدهای عمومی دولت را تشکیل می­داد که نشاتنگر سهم کم گردشگری در درآمدهای دولت عراق است. [11]

عرصه­های گردشگری در عراق

عراق ظرفیتهای بالایی برای رونق انواع گردشگری از گردشگری تاریخ و فرهنگی، طبیعی، دینی تا سایر انواع گردشگری را دارد و رونق در هر کدام از بخشهای گردشگری نیازمند مدیریت صحیح و بهره­گیری مناسب از بسترها و پتانسیل‌ها در هر یک از بخش‌هاست.

گردشگری فرهنگی و تاریخی: گردشگری فرهنگی و تاریخی در عراق یکی از مهم‌ترین جنبه‌های صنعت گردشگری است که به دلیل تاریخ غنی و میراث فرهنگی فراوان این کشور، اهمیت زیادی دارد. عراق به عنوان یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های جهان، مکان‌هایی باستانی و تاریخی زیادی دارد که گردشگران از سراسر جهان برای بازدید از آن‌ها به عراق می‌آیند. عراق به‌عنوان مهد تمدن‌های باستانی مانند سومری، بابلی و آشوری شناخته می‌شود. سایت‌هایی چون بابل، نینوا، اور و زقورات از مهم‌ترین آثار باستانی هستند. اما بسیاری از آثار تاریخی عراق به دلیل جنگ و بی‌توجهی در خطر نابودی قرار دارند.[12] برخی از جاذبه‌های برجسته گردشگری فرهنگی و تاریخی در عراق عبارتند از: بابل؛ آشور، نینوا؛ کوفه و نجف؛ سامراء و کربلا؛ موزه‌های عراق به خصوص موزه ملی عراق در بغداد و؛ آثار اسلامی و معماری عثمانی. گردشگری فرهنگی و تاریخی در عراق علاوه بر جاذبه‌های باستانی، فرصتی برای آشنایی با تاریخ و فرهنگ غنی این کشور فراهم می‌آورد. با این حال، به دلیل وضعیت امنیتی در بعضی مناطق، مسافرت به برخی از این نقاط نیاز به دقت و برنامه‌ریزی مناسب دارد.

گردشگری طبیعی و تفریحی: گردشگری طبیعی و تفریحی در عراق به دلیل داشتن منابع طبیعی زیبا، سواحل، کوه‌ها، و مناطق بیابانی، پتانسیل بالایی دارد. اگرچه عراق بیشتر به خاطر جاذبه‌های تاریخی و مذهبی خود شناخته می‌شود، اما در چند سال اخیر، برخی مناطق این کشور به دلیل جاذبه‌های طبیعی و امکانات تفریحی در حال تبدیل شدن به مقاصد گردشگری تفریحی هستند. عراق با تنوع جغرافیایی شامل کوه‌ها، دشت‌ها، رودخانه‌ها و تالاب‌ها، موقعیت مناسبی برای گردشگری طبیعی دارد. رودخانه‌های دجله و فرات و تالاب‌های جنوب عراق مانند هورالحمار از مناطق شاخص هستند. تالاب‌های عراق به‌عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند.[13] برخی از مهم‌ترین جنبه‌های گردشگری طبیعی و تفریحی در عراق عبارتند از: دریاچه‌های عراق ؛ کوه‌ها و طبیعت در منطقه کردستان و پارک‌های ملی عراق؛ مراکز تفریحی و خرید در شهرهای بزرگ به خصوص بغداد؛ تالابها؛ بیابانها و؛ چشمه های آبگرم.

گردشگری مذهبی: گردشگری مذهبی در عراق یکی از بخش‌های بسیار مهم و پررونق صنعت گردشگری این کشور است. عراق به عنوان محل وقوع برخی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ اسلام و مرکز حرم‌های بزرگ مذهبی، به ویژه برای شیعیان، یک مقصد اصلی برای گردشگران مذهبی است. این کشور به دلیل داشتن مقامات مذهبی و مکان‌های زیارتی متعدد، سالانه میزبان میلیون‌ها زائر از سراسر جهان است. عراق میزبان بسیاری از مکان‌های مقدس اسلامی شیعه و سنی، همچنین مکان‌های دینی مسیحی و یهودی است. عتبات مقدسه مانند کربلا، نجف و سامرا، سالانه میلیون‌ها زائر را جذب می‌کنند. زیارتگاه‌هایی مانند مقبره انبیا و اولیای اسلامی و مسیحی نیز از دیگر ظرفیت‌های مذهبی کشور هستند.[14]

گردشگری دینی منبع اصلی درآمد برای برخی مناطق عراق محسوب می‌شود. این صنعت در ایجاد فرصت‌های شغلی و توسعه اقتصادی مناطق زیارتی نقش مهمی دارد. شهرهایی مانند کربلا، نجف، و سامرا به دلیل جذب میلیون‌ها زائر داخلی و خارجی، اقتصاد محلی پویایی دارند. فعالیت‌های مرتبط با گردشگری دینی از جمله خدمات اقامت، حمل‌ونقل، و خرید سوغاتی، منابع درآمد اصلی برای ساکنان محلی محسوب می‌شوند. گردشگری دینی موجب ایجاد فرصت‌های شغلی در بخش‌های مختلف می‌شود که از جمله عبارتند از: هتل‌ها و مراکز اقامتی؛ رستوران‌ها و صنایع غذایی؛ حمل‌ونقل عمومی و خصوصی و؛ تولید صنایع دستی و سوغاتی. بر اساس برخی آمارها، بیش از ۱۵۰ هزار شغل مستقیم و غیرمستقیم در بخش گردشگری دینی در عراق ایجاد شده است. سالانه حدود بیست میلیون زائر، از جمله زائران داخلی و خارجی، به شهرهای مقدس عراق سفر می‌کنند. بزرگ‌ترین رویداد زیارتی، اربعین حسینی است که میزبان بیش از چهارده میلیون نفر زائر از سراسر جهان است. درآمد حاصل از گردشگری دینی در عراق بیش از سه میلیارد دلار در سال تخمین زده می‌شود. بیش از شصت درصد اقتصاد محلی کربلا و نجف مستقیماً به گردشگری دینی وابسته است.[15]

رویدادهای شاخص گردشگری در عراق

عراق به دلیل تاریخ غنی، جاذبه‌های مذهبی و فرهنگی و موقعیت استراتژیک خود، میزبان رویدادهای گردشگری مختلفی است که به‌ویژه در زمینه‌های مذهبی، تاریخی و فرهنگی برگزار می‌شود. یکی از مهم‌ترین رویدادهای گردشگری در عراق، زیارت‌های مذهبی است که به‌ویژه در شهرهای مذهبی مانند کربلا، نجف، سامرا و کاظمین برگزار می‌شود. این رویدادها سالانه میلیون‌ها زائر از سراسر جهان، به‌ویژه از کشورهای اسلامی، به عراق می‌آورد. اربعین حسینی بزرگ‌ترین رویداد مذهبی در عراق است که در اربعین هر سال، در بیستم صفر، برگزار می‌شود. میلیون‌ها نفر از مسلمانان از سراسر جهان، به‌ویژه از ایران، به کربلا می‌آیند تا در مراسم پیاده‌روی اربعین شرکت کنند. مراسم عاشورا، زیارتهای نجف و کاظمین نیز از دیگر رویدادهای مذهبی در عراق هستند.

مراسم‌ جشن نوروز در کردستان عراق نیز از دیگر رویدادهای فرهنگی و گردشگری در عراق است و این جشن‌ها به‌ویژه در شهرهای اربیل و سلیمانیه برگزار می‌شود. جشن‌های نوروز در کردستان عراق به‌ویژه شامل رقص‌های سنتی، موسیقی محلی، و مراسم‌های ویژه است که جذابیت‌های زیادی برای گردشگران داخلی و خارجی ایجاد می‌کند. جشنواره‌های فرهنگی و هنری نیز بخش دیگری از رویدادهای گردشگری عراق است که به گردشگران علاقه‌مند به هنر و فرهنگ فرصت آشنایی با میراث عراق را می‌دهد که از جمله شامل جشنواره بین‌المللی فیلم بغداد و جشنواره موسیقی کربلاست. فستیوال‌های تاریخی و باستان‌شناسی نیز شامل برخی از رویدادهای ویژه در زمینه تاریخ و باستان‌شناسی عراق است که می‌تواند برای گردشگران علاقه‌مند به تاریخ و تمدن‌های باستانی جذاب باشد. از جمله جشنواره فرهنگی بابل فرصت خوبی برای گردشگران است تا از آثار باستانی این شهر دیدن کنند و با تاریخ تمدن‌های باستانی عراق آشنا شوند. این رویداد معمولاً شامل نمایشگاه‌های فرهنگی، هنری و باستان‌شناسی است. رویدادهای ورزشی، جشنواره‌های صنایع دستی و بازارهای محلی و نمایشگاه‌های بین‌المللی برخی دیگر از رویدادهای فرهنگی و گردشگری را در عراق تشکیل می­دهند.

بسترهای قانونی و رویکردهای عراق در زمینه گردشگری

ایجاد بسترها و چهارچوبهای قانونی و شکل­دهی به ساختارها در رونق و ارتقای بخش گردشگری در کشورها نقش مهمی دارد. در عراق نیز در دوره­های مختلف تلاش شده است تا چهارچوبهای قانونی و طرحهایی برای ارتقای بخش گردشگری ایجاد شود. تأکید بر نقش قوانین در ثبات، شفافیت و توسعه گردشگری، با اشاره به منابع طبیعی، فرهنگی و دینی عراق فرصت‌های مهمی برای سرمایه‌گذاری ایجاد می‌کند. تاکنون در عراق قوانین مختلفی در عرصه گردشگری تصویب شده است که از جمله مهمترین آنها عبارتند از: قانون سال 1940 برای تأسیس مناطق گردشگری؛ قانون 1956 برای مدیریت خانه­های تابستانی و گردشگری؛ قانون 1960 برای توسعه فعالیت‌های گردشگری؛ قانون 1967 برای مدیریت مکان‌های گردشگری و؛ قوانین مرتبط با مشاغل تخصصی گردشگری.[16]

در دوره پس از صدام ادغام برخی نهادهای گردشگری و ایجاد وزارت گردشگری و آثار باستانی به عنوان گام مهمی در عرصه قانونگذاری و ساختارسازی گردشگری بوده است که از جمله در آن بر استفاده از منابع خصوصی برای مدیریت مکان‌های گردشگری در دوره‌های مختلف تاکید می­شود. این وزارتخانه بر اساس قانون شماره 4232 در سال 2012 تأسیس شد.  این قانون شامل ده ماده است که وظایف، اختیارات و ساختار این وزارتخانه را مشخص می‌کند. بر اساس این قانون اهداف و وظایف وزارت گردشگری و آثار باستانی عبارتند از: مدیریت، هدایت و نظارت بر فعالیت‌های گردشگری و باستان‌شناسی در عراق؛ حفاظت و نگهداری از آثار تاریخی و میراث فرهنگی به‌عنوان منابع ارزشمند ملی؛ توسعه گردشگری با تمرکز بر مناطق جذاب گردشگری، اماکن تاریخی و مراکز دینی به‌عنوان منابع اقتصادی مهم؛ جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی برای تقویت صنعت گردشگری و؛ هماهنگی با مقامات محلی و استان‌ها برای ایجاد توسعه پایدار در مناطق مختلف.[17]

به لحاظ ساختاری مدیریت وزارتخانه توسط وزیر گردشگری و آثار باستانی با حمایت دو معاون انجام می­شود: معاون اول برای امور گردشگری و؛ معاون دوم برای امور آثار باستانی و میراث فرهنگی همچنین این وزارتخانه شامل دو نهاد اصلی است که عبارتند از: هیئت گردشگری با متمرکز بر مدیریت و توسعه صنعت گردشگری و؛ هیئت آثار و میراث فرهنگی با متمرکز بر حفاظت و مرمت آثار تاریخی. قانون تأسیس وزارت گردشگری جایگزین قوانین قبلی نشده و برخی از قوانین پیشین مانند قانون هیئت گردشگری (1996) و قانون میراث فرهنگی (2001) همچنان معتبر باقی مانده‌اند، مگر در مواردی که مغایرتی وجود داشته باشد. این قانون گامی مثبت در جهت تقویت هماهنگی در صنعت گردشگری و حفاظت از آثار تاریخی تلقی شد. با این حال، مشکلاتی مانند کمبود منابع مالی، نیروی انسانی متخصص، و زیرساخت‌های ناکافی، موانعی بر سر راه اجرای کامل این قانون بودند. این ساختار و اهداف نشان‌دهنده تلاش عراق برای احیای صنعت گردشگری به‌عنوان یک رکن اقتصادی مهم در کنار حفاظت از میراث فرهنگی است.[18]

علاوه بر موارد فوق، دولت عراق سعی کرده است در سایر عرصه­ها نیز با قانون­گذاری به بهبود وضعیت گردشگری کمک کند. از جمله در فصل سوم سند استراتژی توسعه بخش خصوصی 2014-2030 با عنوان بخشهای هدف و مناطق موضوعی، صنعت گردشگری در کنار برخی از صنایع دیگر به عنوان یکی از اصلی ترین صنایع ظرفیت دار در حوزه فرصتهای سرمایه گذاری مطرح شده است. گردشگری در شاخه­ی زیرساختهای نرم دسته بندی شده است.[19] در نقشه سرمایه گذاری عراق برای سالهای 2020 و 2021، که از سوی وزارت برنامه‌ریزی عراق با هدف دستیابی به رشد نرخ پایدار اقتصادی تدوین شده است، مجددا بر موضوع گردشگری و آثار باستانی به عنوان دومین زیرشاخه فرهنگ، گردشگری و آثار باستانی، برنامه مزبور به عنوان شاخص افزایش سهم و کمک گردشگری در تولید ناخالص ملی، حفظ میراث فرهنگی و تاریخی و احیای آثار باستانی و ارتقای نقش بخش خصوصی در سرمایه گذاری گردشگری تاکید شده است. این نقشه در کنار راهنمای سرمایه گذاری در عراق، جزئیات بسیار مهم و حال و هوای سرمایه گذاری و اطلاعات مهم سفر و گردشگری در عراق را ارائه می نماید. آدرس وبسایت های کمیسیون های سرمایه گذاری استانی عراق در این نقشه مشخص شده است و با مراجعه به وبسایت هر استان فرصت های سرمایه گذاری، قوانین، فرم های مورد نظر، مشوق ها و تسهیلات و ... مربوطه برای سرمایه گذاران قابل دسترس می باشد. [20]

توافقنامه های دوجانبه و چندجانبه عراق در حوزه سرمایه گذاری با سایر کشورها[21]

در عرصه گردشگری عراق موافقت‌نامههای سرمایه­گذاری با کشورهای ایران، ژاپن، فرانسه، آلمان، بلاروس، ارمنستان، کویت و عربستان و آمریکا و ارائه مشوق‌های سرمایه گذاری امضاء کرده است. در حال حاضر نیز با کشورهای روسیه، چک، هلند و ایتالیا در حال مذاکره به منظور انعقاد تفاهم نامه سرمایه گذاری است.  در برنامه ریزی های به عمل آمده مقرر است با کشورهای کانادا، چین، کره جنوبی، اتریش، اسلواکی، لهستان، اسپانیا، پرتقال، رومانی، لیتوانی، اندونزی، ویتنام، لبنان، عمان، امارات متحده عربی، مصر، بحرین، بوسنی و هرزگوین و مقدونیه مذاکراتی برای رسیدن به توافق داشته باشد.

موافقتنامه های چندجانبه که عراق به آنها ملحق شده نیز عبارتند از:

-        موافقتنامه با آژانس تضمین سرمایه گذاری چندجانبه ) MIGA )

-       موافقتنامه با انجمن جهانی آژانس های تبلیغاتی سرمایه گذاری ) WAIPA )

-       موافقتنامه با مرکز بین المللی حل اختلاف سرمایه گذاری  ICSID )

-       توافقنامه متحد برای سرمایه گذاری کلان در کشورهای عربی

-        موافقتنامه ترویج، حمایت و ضمانت سرمایه گذاری فیمابین کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی ) OIC )

-       موافقتنامه با انجمن های عرب برای ضمانت سرمایه و صادرات اعتبار  1974

-        توافقنامه قاهره برای حل اختلافات سرمایه گذاری در کشورهای عربی در سال 2000

-       توافقنامه عمان برای آربیتراژ تجاری  1987

-       الحاق به پیمان کنوانسیون سازمان ملل متحد در مورد شفافیت آربیتراژ سرمایه گذاری دولتی  2014[22]

منابع و مآخذ:

---

[1] هیئت علمی مطالعات منطقه‌ای پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

---

[1] سیدحسین سیف زاده، عراق، ساختارها و فرآیند گرایشهای سیاسی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379، ص 150.

[2] میدل ایست نیوز، گردشگری؛ گنج مهجور عراق،( 2022-05-28)، قابل دسترسی در:

https://mdeast.news/2022/05/28/ /

[3] حمید اقبالی، تحقیقات بازار هدف گردشگری: جمهوری عراق، دفتر بازاریابی و توسعه گردشگری خارجی معاونت گردشگری، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، آبان 1400، صص 47-49.

[4] میدل ایست نیوز، عراقی‌ها در رتبه دوم گردشگران عرب در ترکیه، (2024-12-21)، قابل دسترسی در:

https://mdeast.news/2024/12/21

[5] مسلم عوض مهلهل، تاریخ السیاحه الدینیه فی العراق، مجله کلیه التربیه الاساسیه، تشرین الثانی، 2022، صص 258-260.

[6]  میدل ایست نیوز، برف؛ عامل جذب گردشگر به اقلیم کردستان عراق،( 2022-01-08)، قابل دسترسی در:

https://mdeast.news/2022/01/08.

[7] حمید اقبالی، پیشین، ص .19

[8] حمید اقبالی، پیشین،  صص 19-20

[9] حمید اقبالی، پیشین، صص 36- 50.

[10] ابتسام عبد اللطيف محمد، مساهمة ايرادات النشاط السياحي في الايرادات العامة والدخل القومي، مجلس النواب، دائرة البحوث والدراسات النيابية، قسم بحوث الموازنة، كانون الثاني 2022، صص 5-6.

[11] المرجع السابق، صص 8-10.

[12] أحمد حسن علي، نحو استراتيجية لتطوير السياحة العراقية، مركزُ البيان للدراسات والتخطيط، 2018، صص 4-21.

[13] المرجع السابق.

[14] المرجع السابق.

[15] مسلم عوض مهلهل، المرجع السابق.

[16] ام كلثوم صبيح محمد، التشريعات السياحية في الجمهورية العراقية، )كلية القانون / الجامعة المستنصرية (، 2023، علی الموقع: https://vocational.edu.iq/uploads/pdf/ceyaha/1/2/3/613a.pdf

[17] المرجع السابق.

[18] المرجع السابق.

[19] حمید اقبالی، پیشین، صص 19-20

[20] حمید اقبالی، پیشین، صص 22-23.

[21] حمید اقبالی، پیشین ، صص 26-27.

[22] حمید اقبالی، پیشین،  صص 30-31.