اسناد تاریخی و نسخ خطی عربستان: تفاوت میان نسخه‌ها

→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر تفاوت با ویرایش جدیدتر ←

نسخهٔ ‏۷ اوت ۲۰۲۵، ساعت ۱۱:۱۳

عربستان سعودی با توجه به پیشینه تاریخی و دینی یکی از غنی ترین اسناد تاریخی و نسخ خطی را در میان کشورهای عربی دارد. این نسخ و اسناد که در کتابخانه‌ها و مراکز مختلف نگهداری می‌شوند و به موضوع‌های مختلفی نیز مرتبط هستند در دوره اخیر مورد توجه بیشتری قرار گرفته‌اند و از جمله وزارت فرهنگ سعودی در پی دیجیتال سازی این اسناد و نسخ و افزایش توجه عمومی به آن است.

بنا بر اعلام وزارت فرهنگ عربستان این کشور بیش از ۲۷ درصد از کل نسخه‌های خطی عربی و اسلامی در کشورهای عربی را در اختیار دارد. هر نسخه خطی عربی دارای ارزش فرهنگی و تاریخی مهمی است و هدف پلتفرم‌هایی مانند مرکز اسناد حفظ میراث و مطالعه تاریخ و فرهنگ، غنی‌سازی تحقیقات دانشگاهی و الهام‌بخشی به محققان است. سازمان کتابخانه‌های عربستان نسخ خطی را اسناد تاریخی و فرهنگی تعریف می‌کند که با دست نوشته شده‌اند و مجموعه‌ای از موضوعات تاریخی، دینی، علمی و ادبی را در بر می‌گیرند. این سازمان نسخه‌های خطی در عربستان را به چند نوع تقسیم می‌کند: نسخه خطی مادر، یعنی نسخه‌ای که نویسنده به خط خودش نوشته؛ نسخه موقت که در چند مرحله نوشته شده است؛ نسخه خطی منسوب به معنای نسخه‌برداری مستقیم از نسخه خطی مادر؛ نسخه خطی مصور که حاوی تصاویری از موضوع کتاب است؛ نسخه‌های خطی که به شکل مجموعه‌ای از آثار مکتوب است و نسخه‌های خطی مبهم و دارای ایرادات فراوان^[۱].

اسناد تاریخی و نسخ خطی عربستان در کتابخانه‌ها و مراکز متعددی نگهداری می‌شوند که مهمترین آنها عبارتند از: کتابخانه ملی ملک فهد (ریاض)؛ مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی ملک فیصل (ریاض)؛ کتابخانه مسجدالحرام (مکه مکرمه)؛ کتابخانه دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود (ریاض) و؛ دانشگاه ام‌القری (مکه مکرمه). علاوه بر این موارد، افتتاح و راه‌اندازی پایگاه آنلاین نسخه‌های خطی اسلامی در عربستان در سال 2025 به عنوان یکی از گامهای مهم رهبران سعودی برای نگهداری و اشاعه استفاده از نسخ خطی در این کشور محسوب می‌شود. در این پایگاه آنلاین، ۱۲۶ هزار نسخه خطی در اختیار دانش‌پژوهان، متخصصان، دانشگاهیان و دانشجویان قرار گرفته است. برجسته‌ترین نسخه‌های خطی موجود در این پایگاه عبارتند از: قصص الأنبیاء اثر الکسائی، التبر المسبوک فی نصیحه الملوک، تسدید القواعد فی شرح تجرید العقاید اصفهانی، رمز الحقایق در شرح کنز الدقائق نسقی و کتاب شرح الاعراب عن قواعد الاعراب ابن هشام، علم منطق و جزءهایی از قرآن کریم^[۱].

مرکز اسناد عربستان به عنوان بخشی از كتابخانه ملی ملک فهد ظرفیت های بالایی از اسناد تاریخ و نسخ خطی عربستان را به خود اختصاص داده است. این مرکز از جمله شامل مركز اسناد تاريخی و بيشترين گروه اسنادی از مقالات محلی و منابع خارجی است كه با حكومت پادشاهی ملک عبدالعزيز مرتبط است. اين گروه اسنادی را در بر می گيرد كه در چندين بخش متعلق به پادشاه، اسناد شخصی، برخی از نويسندگان و محققان، همچنين اسنادی از بريتانيا، عثمانی، آلمان و ساير كشورهاست كه مركز آن ها را مرتب و نمايه كرده است. تمام مجموعه مركز 5780 فايل و 2025 ركورد است. مركز، اصل اسناد دولت محلی سعودی را با تمركز بر اسناد ملک عبدالعزيز گردآوری مي‌كند تا پس از مطالعه و بررسی، براي انتشار آماده شوند. يكی از وظايف مركز ترجمه اسناد عثمانی است. همچنين، مركز نمايه اسناد تاريخی موجود را در رایانه ذخيره می كند^[۲].

مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی ملک فیصل نیز به برخورداری از مجموعه گسترده‌ای از نسخه‌های خطی شهرت دارد. این مرکز حدود ۲۸٬۵۰۰ عنوان نسخه خطی اصیل را در اختیار دارد که در نمایشگاه‌های متنوع موزه فیصل به نمایش گذاشته می‌شوند؛ از جمله نمایشگاه «مَصاحفِ الأَمصار» (۲۰۱۷)، «وَهَج: زینت صفحه نسخه خطی» (۲۰۱۹–۲۰۲۱، که اکنون به صورت آنلاین قابل مشاهده است)، نمایشگاه «تکوین: دانش و نوآوری» (۲۰۱۹–۲۰۲۲)، و همچنین نمایشگاه «أسفار: گنجینه‌های مرکز ملک فیصل برای پژوهش‌ها و مطالعات اسلامی» (از ۲۰۲۲ تاکنون). مرکز ملک فیصل بیش از ۱۴۰٬۰۰۰ تصویر از نسخه‌های خطی را نگهداری می‌کند که به‌صورت دیجیتال، یا روی نگاتیوهای میکروفیلم و میکروفیش ذخیره شده‌اند. از جمله این منابع می‌توان به ۱۵٬۰۰۰ نسخه تصویربرداری‌شده از نسخه‌های خطی اشاره کرد که مرکز از کتابخانه بریتانیا در سال ۱۹۹۹ به‌صورت میکروفیش به دست آورده است و همچنین حدود ۸٬۰۰۰ نسخه خطی تصویربرداری‌شده بر روی میکروفیلم از کتابخانه ملی فرانسه که از طریق یونسکو در سال ۱۹۸۹ دریافت شده‌اند^[۳].

کتابخانه مسجد الحرام در مکه مکرمه که هسته اولیه آن در قرن دوم هجری در زمان بنی‌عباس شکل گرفت، یکی از ارزشمندترین کتابخانه‌های جهان اسلام است که گنجینه‌ای ارزشمند و نادر از نسخ خطی را در دل خود جای داده است. تاریخ این کتابخانه به سال 161 هجری و زمان خلافت “محمد مهدی” عباسی برمی‌گردد؛ زمانی‌ که به دستور خلیفه در صحن مطاف (محل طواف در مسجدالحرام) دو مکان ساخته می‌شود که یکی برای آب‌رسانی به حاجیان و دیگری محلی برای حفظ نسخ خطی بود و بدین صورت هسته اولیه کتابخانه مسجدالحرام شکل گرفت. در زمان به روی کار آمدن آل سعود در عربستان، این کتابخانه از داخل مسجد الحرام به بیرون از آن و به چند ساختمان مختلف منتقل شد تا اینکه هم‌اکنون دارای یک ساختمان مرکزی در منطقه “بطحاء القریش” مکه است. کتابخانه مسجد الحرام مکه تنها کتابخانه‌ای در عربستان است که حاوی تاریخ مطبوعات سعودی و آرشیو کامل آنهاست و از این رو این کتابخانه تنها مرجع آرشیو روزنامه‌ها و مجلات عربستان به حساب می‌آید^[۴].

همچنین کتابخانه دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود حاوی نسخ خطی گرانبهایی است که در سایر کتابخانه‌های جهان یافت نمی‌شود. دانشگاه امام محمد بن سعود، حاوی تقریباً نه هزار نسخه خطی اصلی است که از خارج کشور خریداری شده و یا از سوی علما، امیران و اندیشمندان مبلغ که کتابخانه‌های خاص داشته‌اند به این دانشگاه اهدا شده و حاوی پانزده هزار نسخه خطی تصویری بر روی میکروفیلم است و تمام نسخه‌های خطی این کتابخانه اکنون به شکل دیجیتالی درآمده است و نسخه‌های خطی تصویری بر روی میکروفیلم بررسی می‌شوند. میکروفیلم موجود در این کتابخانه حاوی بیش از ۵۰۰ نسخه تصویربرداری شده است. نسخ خطی این مکان شامل نسخه‌های اسلامی اصلی است که در هیچ جای دیگری یافت نمی‌شود. مثلاً نسخه صحیح بخاری در این مکان در هیچ کتابخانه‌ای در مصر یا سوریه یا مراکش موجود نیست. لذا این نسخه با نسخه‌های دیگر از جهت تاریخ نسخه‌برداری و نسخه‌بردار متفاوت است^[۵].

نیز نگاه کنید به

کتابشناسی

↑ ^۱٫۰ ^۱٫۱ خبرگزاری بین‌المللی قرآن، راه‌اندازی پایگاه آنلاین نسخه‌های خطی اسلامی در عربستان، ۲۰ فروردين ۱۴۰۳، قابل بازیابی در: https://iqna.ir/fa/news/4209360/%D8%B1%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87
↑ سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، معرفی مرکز اسناد عربستان، (1/12/1397)، قابل بازیابی در https://www.nlai.ir/web/hamedan/manuscripts?p_p_id=10
↑ مركز الملک فيصل للبحوث والدراسات الإسلاميه، مجموعه المخطوطات، (2025)، علی الموقع: https://kfcris.com/ar/view/27
↑ میدل ایست نیوز، کتابخانه مسجد الحرام؛ گنجینه‌ای بی‌نظیر از نسخ خطی، 2022-01-23، قابل بازیابی در https://mdeast.news/?p=130539
↑ صاحب خبران، گنجینه‌ای دیجیتال از نسخ خطی در دانشگاه اسلامی بن سعود عربستان، (۱۱ خرداد ۱۴۰۴ )، قابل بازیابی در https://sahebkhabar.ir/news/73197332

نویسنده مقاله

علی اکبر اسدی

[:1-1] ۱٫۰ ^۱٫۱ خبرگزاری بین‌المللی قرآن، راه‌اندازی پایگاه آنلاین نسخه‌های خطی اسلامی در عربستان، ۲۰ فروردين ۱۴۰۳، قابل بازیابی در: https://iqna.ir/fa/news/4209360/%D8%B1%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87

[2] سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، معرفی مرکز اسناد عربستان، (1/12/1397)، قابل بازیابی در https://www.nlai.ir/web/hamedan/manuscripts?p_p_id=10

[3] مركز الملک فيصل للبحوث والدراسات الإسلاميه، مجموعه المخطوطات، (2025)، علی الموقع: https://kfcris.com/ar/view/27

[4] میدل ایست نیوز، کتابخانه مسجد الحرام؛ گنجینه‌ای بی‌نظیر از نسخ خطی، 2022-01-23، قابل بازیابی در https://mdeast.news/?p=130539

[5] صاحب خبران، گنجینه‌ای دیجیتال از نسخ خطی در دانشگاه اسلامی بن سعود عربستان، (۱۱ خرداد ۱۴۰۴ )، قابل بازیابی در https://sahebkhabar.ir/news/73197332

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
+[[پرونده:3890008 177.jpg|بندانگشتی|نسخه خطی موجود در [https://imamu.edu.sa کتابخانه دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود (ریاض)]، قابل بازیابی از [https://iqna.ir/fa/news/4284209/%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85-%7C-%DA%AF%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84-%D8%A7%D8%B2-%D9%86%D8%B3%D8%AE-%D8%AE%D8%B7%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%A8%D9%86-%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF-%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 https://iqna.ir/fa/news/4284209/6]]]
 [[عربستان سعودی]] با توجه به پیشینه تاریخی و دینی یکی از غنی ترین اسناد تاریخی و نسخ خطی را در میان کشورهای عربی دارد. این نسخ و اسناد که در کتابخانه‌ها و مراکز مختلف نگهداری می‌شوند و به موضوع‌های مختلفی نیز مرتبط هستند در دوره اخیر مورد توجه بیشتری قرار گرفته‌اند و از جمله وزارت فرهنگ سعودی در پی دیجیتال سازی این اسناد و نسخ و افزایش توجه عمومی به آن است.
-بنا بر اعلام وزارت فرهنگ [[عربستان سعودی|عربستان]] این کشور بیش از ۲۷ درصد از کل نسخه‌های خطی عربی و اسلامی در کشورهای عربی را در اختیار دارد. هر نسخه خطی عربی دارای ارزش فرهنگی و تاریخی مهمی است و هدف پلتفرم‌هایی مانند مرکز اسناد حفظ میراث و مطالعه تاریخ و فرهنگ، غنی‌سازی تحقیقات دانشگاهی و الهام‌بخشی به محققان است. سازمان کتابخانه‌های عربستان نسخ خطی را اسناد تاریخی و فرهنگی تعریف می‌کند که با دست نوشته شده‌اند و مجموعه‌ای از موضوعات تاریخی، دینی، علمی و ادبی را در بر می‌گیرند. این سازمان نسخه‌های خطی در [[عربستان سعودی|عربستان]] را به چند نوع تقسیم می‌کند: نسخه خطی مادر، یعنی نسخه‌ای که نویسنده به خط خودش نوشته؛ نسخه موقت که در چند مرحله نوشته شده است؛ نسخه خطی منسوب به معنای نسخه‌برداری مستقیم از نسخه خطی مادر؛ نسخه خطی مصور که حاوی تصاویری از موضوع کتاب است؛ نسخه‌های خطی که به شکل مجموعه‌ای از آثار مکتوب است و نسخه‌های خطی مبهم و دارای ایرادات فراوان<ref name=":1">خبرگزاری بین‌المللی قرآن، راه‌اندازی پایگاه آنلاین نسخه‌های خطی اسلامی در عربستان، ۲۰ فروردين ۱۴۰۳، قابل بازیابی در: https://iqna.ir/fa/news/4209360/%D8%B1%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87</ref>.
+بنا بر اعلام وزارت فرهنگ [[عربستان سعودی|عربستان]] این کشور بیش از ۲۷ درصد از کل نسخه‌های خطی عربی و اسلامی در کشورهای عربی را در اختیار دارد. هر نسخه خطی عربی دارای ارزش فرهنگی و تاریخی مهمی است و هدف پلتفرم‌هایی مانند مرکز اسناد حفظ میراث و مطالعه تاریخ و فرهنگ، غنی‌سازی تحقیقات دانشگاهی و الهام‌بخشی به محققان است. سازمان کتابخانه‌های [[عربستان سعودی|عربستان]] نسخ خطی را اسناد تاریخی و فرهنگی تعریف می‌کند که با دست نوشته شده‌اند و مجموعه‌ای از موضوعات تاریخی، دینی، علمی و ادبی را در بر می‌گیرند. این سازمان نسخه‌های خطی در [[عربستان سعودی|عربستان]] را به چند نوع تقسیم می‌کند: نسخه خطی مادر، یعنی نسخه‌ای که نویسنده به خط خودش نوشته؛ نسخه موقت که در چند مرحله نوشته شده است؛ نسخه خطی منسوب به معنای نسخه‌برداری مستقیم از نسخه خطی مادر؛ نسخه خطی مصور که حاوی تصاویری از موضوع کتاب است؛ نسخه‌های خطی که به شکل مجموعه‌ای از آثار مکتوب است و نسخه‌های خطی مبهم و دارای ایرادات فراوان<ref name=":1">خبرگزاری بین‌المللی قرآن، راه‌اندازی پایگاه آنلاین نسخه‌های خطی اسلامی در عربستان، ۲۰ فروردين ۱۴۰۳، قابل بازیابی در: https://iqna.ir/fa/news/4209360/%D8%B1%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87</ref>.
 اسناد تاریخی و نسخ خطی [[عربستان سعودی|عربستان]] در کتابخانه‌ها و مراکز متعددی نگهداری می‌شوند که مهمترین آنها عبارتند از: کتابخانه ملی ملک فهد (ریاض)؛ [https://www.kff.com/ مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی ملک فیصل (ریاض)]؛ کتابخانه مسجدالحرام (مکه مکرمه)؛ [https://imamu.edu.sa کتابخانه دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود (ریاض)] و؛ دانشگاه ام‌القری (مکه مکرمه). علاوه بر این موارد، افتتاح و راه‌اندازی پایگاه آنلاین نسخه‌های خطی اسلامی در عربستان در سال 2025 به عنوان یکی از گامهای مهم رهبران سعودی برای نگهداری و اشاعه استفاده از نسخ خطی در این کشور محسوب می‌شود. در این پایگاه آنلاین، ۱۲۶ هزار نسخه خطی در اختیار دانش‌پژوهان، متخصصان، دانشگاهیان و دانشجویان قرار گرفته است. برجسته‌ترین نسخه‌های خطی موجود در این پایگاه عبارتند از: قصص الأنبیاء اثر الکسائی، التبر المسبوک فی نصیحه الملوک، تسدید القواعد فی شرح تجرید العقاید اصفهانی، رمز الحقایق در شرح کنز الدقائق نسقی و کتاب شرح الاعراب عن قواعد الاعراب ابن هشام، علم منطق و جزءهایی از قرآن کریم<ref name=":1" />.