نمادها، سنت‌ها و آیین‌های مذهبی تصوف در یمن

تصوف در یمن از قرون اولیه اسلامی حضور داشته و در شکل‌گیری ساختار معنوی و فرهنگی جامعه نقش ایفا کرده است. مناطق حضرموت و تریم از مراکز اصلی تصوف محسوب می‌شوند که با دارا بودن رباط‌ها و مدارس عرفانی، نقش مهمی در تربیت نسل‌های جدید ایفا کرده‌اند. آیین‌های صوفیانه در زندگی روزمره بخش وسیعی از مردم یمن جاری است و نشانگر پیوند عرفان با ساختار اجتماعی کشور است.

آیین‌ها و سنت‌های صوفیانه

زیارت قبور اولیا

زیارت‌های جمعی به قبور شخصیت‌هایی مانند هود نبی، احمد المهاجر و مشایخ خاندان‌های بالفقیه و الحداد از جمله مراسم‌های رایج در حضرموت‌اند.

مراسم مولد النبی

برگزاری جشن میلاد پیامبر اکرم (ص) در ماه ربیع‌الاول از آیین‌های برجسته صوفیان است که با حضور گسترده در مناطق جنوبی و شرقی یمن همراه است .

خرقه‌پوشی

سنت خرقه‌پوشی به عنوان نماد سلوک معنوی در یمن رواج داشته و واژه «صوفی» به «صوف» (پشم) ارجاع دارد که لباس زهاد و سالکان بوده است.

ذکر و سماع

آیین‌های ذکر و سماع با مشارکت جمعی، خوانش اشعار عرفانی و استفاده از موسیقی، در رباط‌ها و خانقاه‌های حضرموت رایج است.

تبرک‌جویی

متبرک شدن به آثار مشایخ از آیین‌های رایج صوفیان است که جلوه‌ای از پیوند عاطفی و دینی با سنت عرفانی است.

چالش‌ها و تعارضات

تقابل با جریان‌های سلفی

سلفی‌ها برخی مناسک صوفیانه مانند زیارت قبور و توسل را بدعت می‌دانند و با آن‌ها مقابله می‌کنند.

نزدیکی برخی عقاید صوفیان با آموزه‌های شیعی مانند شفاعت، محل مناقشه بین جریان‌های سلفی و عرفانی شده است.

تشدید فشارها پس از 2015

با ورود عربستان به جنگ یمن، فشارها بر مراکز عرفانی افزایش یافت و گزارش‌هایی از تخریب مقابر، ترور بزرگان، و ممانعت از برگزاری آیین‌ها منتشر شده است.

ورود وهابیت به یمن

از دهه ۱۹۸۰ با ورود شخصیت‌هایی چون مقبل الوادعی، افکار وهابی به‌طور فعالانه تبلیغ شد و نگاه خصمانه‌ای نسبت به تصوف شکل گرفت (Al-Hadi Center Report, 2023). ترور شیخ عیدروس بن سمیط در ۲۰۱۸ و انفجار مقبره سید علی الرمیمه از نمونه‌های خشونت‌های گزارش‌شده‌اند.

تعارض با گروه‌های تندرو

اختلافات میان تصوف با جریان‌هایی چون القاعده و اخوان‌المسلمین نیز فعالیت‌های اجتماعی آنان را با موانعی مواجه کرده است.

راهبردهای صوفیان در برابر فشارها

تنش‌زدایی

بسیاری از زوایا و رباط‌ها تلاش کرده‌اند در مناطق تحت نفوذ سلفی، از تقابل مستقیم اجتناب ورزند (Yemen Peacebuilding Archives, 2023).

انتقال مراسم

مشایخی چون حبیب سالم الجنیدی، آیین‌ها را به مناطق امن‌تر منتقل کرده‌اند تا استمرار فعالیت‌ها حفظ شود (Center for Religious Continuity, 2023).

همکاری با دولت نجات ملی

مشارکت مشایخ صوفی در نهادهای دینی همچون شورای عالی علما یا شورای زکات در صنعا، نشان‌دهنده تعامل فعال با ساختارهای قدرت محلی است.

نتیجه‌گیری

تصوف در یمن همچنان یکی از ارکان معنوی و فرهنگی کشور باقی مانده و با اتخاذ راهبردهای تطبیقی در تلاش برای حفظ اصالت عرفانی خود است. استمرار این جریان وابسته به توان نهادهای صوفی در همزیستی با شرایط متغیر سیاسی و اجتماعی یمن است.

فهرست منابع

1.    Al-Attas, S. M. N. (2014). Sufism and Islam: An Inquiry into the Origins of Mysticism. Kuala Lumpur: ISTAC.

1. Daum, W., & al-Rubaidi, A. (n.d.). Sufism in Yemen. Retrieved from Academia.edu
2. Hasan, H. (2023). Contrary impulses in Iraqi Shiism today. Carnegie Middle East Center. Retrieved from https://carnegieendowment.org
3. Hofer, N. (2021). Sufism and Politics in Yemen: A Fragile Balance. Middle Eastern Studies Journal.
4. Knysh, A. (2017). Sufism: A New History of Islamic Mysticism. Princeton University Press. DOI: 10.1093/jis/ety050
5. Sana’a Center for Strategic Studies. (2024). The Yemen Review. Retrieved from https://sanaacenter.org
6. Schulze, R. (2016). The Rediscovery of the Prophet Hud. Die Welt des Islams.
7. Strategic Islamic Movements Analysis. (2023). Navigating Religious Authority in Muslim Societies. Springer. DOI: 10.1007/978-3-031-44825-6
8. Trimingham, J. S. (1998). The Sufi Orders in Islam. Oxford University Press. Retrieved from https://academic.oup.com/book/50291
9. vom Bruck, G. (1993). Islam, Memory, and Morality in Hadramaut. Retrieved from Academia.edu
10. Yemen Peacebuilding Archives. (2023). Building an Enduring Peace in Yemen. RAND Corporation. Retrieved from https://www.rand.org/pubs/research_reports/RRA733-1.html