پرش به محتوا

اهمیت جغرافیایی ترکیه در حوزه‌های ژئوپلیتیک: تفاوت میان نسخه‌ها

از دانشنامه ملل
تفاوت با ویرایش جدیدتر ←
دیداریویکی‌متن
Jafari (بحث | مشارکت‌ها)
۸۱۹ ویرایش‌ها
صفحه‌ای تازه حاوی « = اهمیت جغرافیایی ترکیه در حوزه‌های ژئوپلیتیک = نویسنده : علی حکیم پور ویرایش: دانشنامه ملل == مقدمه == ترکیه در نقطهٔ پیوند خشکی و دریای اوراسیا قرار دارد و گذرگاه‌های طبیعی میان آسیای غربی، اروپا و حوزهٔ دریای سیاه را در بر می‌گیرد. این جایگ...» ایجاد کرد
 
Mina (بحث | مشارکت‌ها)
۳٬۰۹۰ ویرایش‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:


= اهمیت جغرافیایی ترکیه در حوزه‌های ژئوپلیتیک =
ترکیه در نقطه پیوند خشکی و دریای اوراسیا قرار دارد و گذرگاه‌های طبیعی میان آسیای غربی، اروپا و حوزه دریای سیاه را در بر می‌گیرد. این جایگاه، از رهگذر کنترل تنگه‌ها، ظرفیت ترانزیت انرژی و نقش در نظم امنیتی منطقه‌ای، به این کشور موقعیتی راهبردی در معماری قدرت جهانی بخشیده است.
نویسنده : علی حکیم پور
 
ویرایش: دانشنامه ملل
 
== مقدمه ==
ترکیه در نقطهٔ پیوند خشکی و دریای اوراسیا قرار دارد و گذرگاه‌های طبیعی میان آسیای غربی، اروپا و حوزهٔ دریای سیاه را در بر می‌گیرد. این جایگاه، از رهگذر کنترل تنگه‌ها، ظرفیت ترانزیت انرژی و نقش در نظم امنیتی منطقه‌ای، به این کشور موقعیتی راهبردی در معماری قدرت جهانی بخشیده است.
 
۱) چارچوب و پیوند با جغرافیای طبیعی
 
ترکیه بر فلات آناتولی، میان دو کمان کوهستانیِ آناتولیِ شمالی (حاشیهٔ دریای سیاه) و توروس (حاشیهٔ مدیترانه) و در گلوگاه دریایی بسفر–مرمره–داردانل قرار دارد. این آرایش طبیعی موجب  پیامدهای مستقیم در  ژئوپلیتیک جغرافیایی گردیده است :
 
۱) ایجاد راهروهای شرقی–غربی روی فلات برای خطوط انتقال انرژی و ریل راه آهن؛ ۲) کنترل گذرگاه «دریا–تنگه–دریا» میان دریای سیاه و مدیترانه؛ ۳) شکل‌گیری گذرگاه‌های محدود شمال–جنوب (مانند قیلیقیه/گؤلِک) که از گذشته  نقش بدیعی در شکل گیری مسیرهای نظامی، تجاری و مهاجرت را ایفا کرده‌اند. این پیوند «ریخت‌زمین‌ساخت ↔ ژئوپلیتیک» مبنای نقش امروزین ترکیه در امنیت منطقه‌ای است [1–3].


== ۲) گره دریایی: بسفر–مرمره–داردانل و رژیم مونترو ==
=== چارچوب و پیوند با جغرافیای طبیعی ===
تنگه‌های استانبول (بُسفُر) و داردانل همراه با دریای مرمره تنها مسیر طبیعیِ اتصال دریای سیاه به مدیترانه و اقیانوس‌های آزاد هستند. رژیم حقوقی آنها بر پایهٔ «کنوانسیون مونترو ۱۹۳۶» عبور کشتی‌های تجاری را آزاد و عبور ناوهای جنگی دولت‌های غیرساحلیِ دریای سیاه را  مقید به اجازه و نظارت دولت ترکیه – با مشخص کردن میزان بار و محدودیت زمانی کرده است [4–6].
ترکیه بر فلات آناتولی، میان دو کمان کوهستانی آناتولی شمالی (حاشیه دریای سیاه) و توروس (حاشیه مدیترانه) و در گلوگاه دریایی بسفر–مرمره–داردانل قرار دارد. این آرایش طبیعی موجب پیامدهای مستقیم در ژئوپلیتیک جغرافیایی گردیده است:


داده‌های  آماری ترافیک دریایی   در سال 2023 نشان می‌دهد  که حدود ۳۹ هزار کشتی از بسفر و حدود ۴۵ هزار کشتی از داردانل عبور کرده‌اند و مجموع عبور از  دو تنگه نزدیک ۸۴ هزار فروند بوده است. در همان سال، از بسفر حدود ۴۱۶ میلیون تُن محمولات عبور کرده که ۱۶۵ میلیون تُن آن مواد خطرناک بوده است [7–9]. روند بلندمدت نشان می‌دهد تعداد عبورها اندکی کاهش اما حجم بار و ابعاد شناورها افزایش یافته و هزینه‌های ایمنی و مدیریت ریسک  نیز بالا رفته است [10–11]. این واقعیت، وزن ژئوپلیتیکی  ترکیه برای «کنترل ایمن گذرگاه» را برجسته و شاخص می سازد.
# ایجاد راهروهای شرقی–غربی روی فلات برای خطوط انتقال انرژی و ریل راه آهن؛
# کنترل گذرگاه «دریا–تنگه–دریا» میان دریای سیاه و مدیترانه؛
# شکل‌گیری گذرگاه‌های محدود شمال–جنوب (مانند قیلیقیه/گؤلِک) که از گذشته نقش بدیعی در شکل گیری مسیرهای نظامی، تجاری و مهاجرت را ایفا کرده‌اند. این پیوند «ریخت‌زمین‌ساخت ↔ ژئوپلیتیک» مبنای نقش امروزین ترکیه در امنیت منطقه‌ای است<ref name=":0">General Directorate of Mapping (HGM). (2023). National Atlas of Türkiye. <nowiki>https://atlas.harita.gov.tr</nowiki></ref><ref name=":1">HGM. (2023). Topographic & Geodetic Data. <nowiki>https://harita.gov.tr</nowiki></ref><ref>Turkish Statistical Institute (TÜİK). (2023). Statistical Yearbook / Data Portal. <nowiki>https://data.tuik.gov.tr</nowiki></ref>.


== ۳) کریدورهای انرژی: پل خشکیِ آناتولی ==
=== گره دریایی: بسفر–مرمره–داردانل و رژیم مونترو ===
فلات آناتولی بستر شبکهٔ شرقی–غربیِ نفت و گاز است که حوزهٔ خزر و قفقاز را به بازارهای مدیترانه و اروپا وصل می‌کند:
تنگه‌های استانبول (بُسفُر) و داردانل همراه با دریای مرمره تنها مسیر طبیعی اتصال دریای سیاه به مدیترانه و اقیانوس‌های آزاد هستند. رژیم حقوقی آنها بر پایه «کنوانسیون مونترو ۱۹۳۶» عبور کشتی‌های تجاری را آزاد و عبور ناوهای جنگی دولت‌های غیرساحلی دریای سیاه را مقید به اجازه و نظارت دولت ترکیه – با مشخص کردن میزان بار و محدودیت زمانی کرده است<ref name=":2">Ministry of Foreign Affairs of Türkiye (MFA). (2023). Implementation of the Montreux Convention. <nowiki>https://www.mfa.gov.tr</nowiki></ref><ref name=":3">MFA. (2022–2024). Statements on Straits under Montreux. <nowiki>https://www.mfa.gov.tr</nowiki></ref><ref name=":4">Directorate of Navigation, Hydrography and Oceanography (SHOD). (2023–2024). Sea & Straits Notes. <nowiki>https://www.shodb.gov.tr</nowiki></ref>.


* نفت: خط لولهٔ باکو–تفلیس–جیهان (BTC) به     طول ۱,۷۶۸ کیلومتر و ظرفیت عملیاتی ≈۱٫۲ میلیون    بشکه/روز؛ پایانهٔ صادراتی در بندر جیهان (مدیترانه) [12–13].
داده‌های آماری ترافیک دریایی در سال 2023 نشان می‌دهد که حدود ۳۹ هزار کشتی از بسفر و حدود ۴۵ هزار کشتی از داردانل عبور کرده‌اند و مجموع عبور از دو تنگه نزدیک ۸۴ هزار فروند بوده است. در همان سال، از بسفر حدود ۴۱۶ میلیون تُن محمولات عبور کرده که ۱۶۵ میلیون تُن آن مواد خطرناک بوده‌است<ref name=":5">Turkish Chamber of Shipping. (2024). ''Bosphorus Cargo     & Dangerous Goods Statistics 2023''. <nowiki>https://www.denizticaretodasi.org.tr</nowiki></ref><ref name=":6">Turkish Chamber of Shipping. (2024). Maritime Sector Report 2023/24: Bosphorus Traffic. <nowiki>https://www.denizticaretodasi.org.tr</nowiki></ref><ref name=":7">UNCTAD. (2024). ''Review of Maritime Transport     (Türkiye Straits data snapshots)''. <nowiki>https://unctad.org</nowiki></ref>. روند بلندمدت نشان می‌دهد تعداد عبورها اندکی کاهش اما حجم بار و ابعاد شناورها افزایش یافته و هزینه‌های ایمنی و مدیریت ریسک نیز بالا رفته‌است<ref name=":8">EMSA. (2023). ''Maritime Incidents & Routing in     East Med/Aegean''. <nowiki>https://emsa.europa.eu</nowiki></ref><ref name=":9">IMO – GISIS. (2023). ''Strait Reporting & Traffic     Safety Tables''. <nowiki>https://gisis.imo.org</nowiki></ref>. این واقعیت، وزن ژئوپلیتیکی ترکیه برای «کنترل ایمن گذرگاه» را برجسته و شاخص می سازد.
* گاز: «کریدور گاز جنوبی» با سه رکن متصل: SCP/SCPX (قفقاز     جنوبی؛ طول ≈۶۹۱–۶۹۲ کیلومتر، ظرفیت توسعه‌یافته تا ۲۴ میلیارد مترمکعب/سال)، TANAP (ترانس آناتولی؛ طول ≈۱,۸۰۰–۱,۸۱۱ کیلومتر، ظرفیت اولیه ۱۶ bcm/y با    امکان ارتقا تا ۳۱ bcm/y) و     اتصال به TAP در مرز یونان برای انتقال به اروپا [14–18].
* گاز    روسیه: ترک‌استریم (TurkStream) با     ظرفیت اسمی ۳۱٫۵ bcm/y (دو    خط ۱۵٫۷۵ bcm) از     بستر دریای سیاه به تراکیه و سپس بالکان می‌رسد [19–20].


این شبکه خطوط، همراه با شبکهٔ داخلی بوتاش و پایانهٔ جیهان، ترکیه را به «گلوگاه انتقال» تبدیل کرده است؛ به‌گونه‌ای که نوسانات صادرات روسیه یا افزایش تعهدات گازی جمهوری آذربایجان به اتحادیهٔ اروپا، مستقیماً از بستر ترکیه عبور می‌کند [21–22]. این نقش نشان دهنده دستاورد روشن ترکیه در ژئوپلیتیک  محیطی منطقه است: هر چه تنوع مبادی و مسیرها بیشتر باشد، ارزش راهبردی «کشور مسیر» در مذاکرات امنیتی–اقتصادی بالاتر می‌رود.
=== کریدورهای انرژی: پل خشکی آناتولی ===
فلات آناتولی بستر شبکه شرقی–غربی نفت و گاز است که حوزه خزر و قفقاز را به بازارهای مدیترانه و اروپا وصل می‌کند:
*نفت: خط لوله باکو–تفلیس–جیهان (BTC) به طول ۱,۷۶۸ کیلومتر و ظرفیت عملیاتی ≈۱٫۲ میلیون بشکه/روز؛ پایانه صادراتی در بندر جیهان (مدیترانه)<ref name=":10">BP. (2024). ''BTC Pipeline Fact Sheet''. <nowiki>https://www.bp.com</nowiki></ref><ref name=":11">Presidency of Strategy and Budget (SBB). (2024). ''Twelfth    Development Plan 2024–2028'' [Energy & Transport]. <nowiki>https://www.sbb.gov.tr</nowiki></ref>.
*گاز: «کریدور گاز جنوبی» با سه رکن متصل: SCP/SCPX (قفقاز جنوبی؛ طول ≈۶۹۱–۶۹۲ کیلومتر، ظرفیت توسعه‌یافته تا ۲۴ میلیارد مترمکعب/سال)، TANAP (ترانس آناتولی؛ طول ≈۱,۸۰۰–۱,۸۱۱ کیلومتر، ظرفیت اولیه ۱۶ bcm/y با امکان ارتقا تا ۳۱ bcm/y) و اتصال به TAP در مرز یونان برای انتقال به اروپا<ref name=":12">BP / SCPX Consortium. (2024). ''South Caucasus    Pipeline Expansion (SCPX) Overview''. <nowiki>https://www.bp.com</nowiki></ref><ref name=":13">TANAP. (2024). ''Project Overview & Capacity''. <nowiki>https://www.tanap.com</nowiki></ref><ref name=":14">ENTSOG. (2024). ''Gas Transmission Maps    (SCP/TANAP/TAP)''. <nowiki>https://www.entsog.eu</nowiki></ref><ref name=":15">IEA. (2024). ''Gas Market Reports – SE Europe''. <nowiki>https://www.iea.org</nowiki></ref><ref name=":16">Ministry of Energy and Natural Resources (Türkiye).    (2024). ''Energy Corridors & Pipelines''. <nowiki>https://enerji.gov.tr</nowiki></ref>.
*گاز [[روسیه]]: ترک‌استریم (TurkStream) با ظرفیت اسمی ۳۱٫۵ bcm/y (دو خط ۱۵٫۷۵ bcm) از بستر دریای سیاه به تراکیه و سپس بالکان می‌رسد<ref name=":17">Gazprom / TurkStream. (2024). ''TurkStream Data Sheet''.    <nowiki>https://www.turkstream.info</nowiki></ref><ref name=":18">IEA. (2023–2024). ''Security of Gas Supply – Europe''.    <nowiki>https://www.iea.org</nowiki></ref>.
این شبکه خطوط، همراه با شبکه داخلی بوتاش و پایانه جیهان، ترکیه را به «گلوگاه انتقال» تبدیل کرده‌است؛ به‌گونه‌ای که نوسانات صادرات [[روسیه]] یا افزایش تعهدات گازی جمهوری آذربایجان به اتحادیه اروپا، مستقیماً از بستر ترکیه عبور می‌کند<ref>European Commission. (2023–2024). ''EU–Azerbaijan    Energy Roadmap (via Türkiye)''. <nowiki>https://ec.europa.eu</nowiki></ref><ref name=":19">Chatham House. (2024). ''Black Sea Security &    Energy Corridors''. <nowiki>https://www.chathamhouse.org</nowiki></ref>. این نقش نشان دهنده دستاورد روشن ترکیه در ژئوپلیتیک محیطی منطقه است: هر چه تنوع مبادی و مسیرها بیشتر باشد، ارزش راهبردی «کشور مسیر» در مذاکرات امنیتی–اقتصادی بالاتر می‌رود.


== ۴) گره ریلی–خشکی: کریدور میانی قفقاز–آناتولی–بالکان ==
=== گره ریلی–خشکی: کریدور میانی قفقاز–آناتولی–بالکان ===
در کنار لوله‌ها، راه‌آهن باکو–تفلیس–قارص (BTK) حلقهٔ خشکیِ «کریدور میانی» میان چین/آسیای مرکزی و اروپا است. با ارتقاء سیستم ریلی در سال ۲۰۲۴ در بخش گرجستان، ظرفیت باری خط از ۱ به ۵ میلیون تُن/سال رسید و برنامهٔ افزایش ظرفیت در آینده تا ۱۷ میلیون تُن تا  آخر سال میلادی ۲۰۳۴ اعلام شده است [23–24]. زیرساخت‌های ترکیه (از جمله گذر زیرآبی مرمره/مارمارای) امکان پیوستگی این کریدور به شبکهٔ اروپایی را فراهم کرده و ریسک «گردنه‌های کوهستانی» در شرق این کشور در این کریدور؛ با  طراحی و ساختن تونل‌ها و پل ها تا حد زیادی مهار شده است [1]. در نتیجه، آناتولی نه فقط «راه اتصال انرژی»، بلکه «راهی برای حمل و نقل زمینی و باری» در مقیاس اوراسیا است.
در کنار لوله‌ها، راه‌آهن باکو–تفلیس–قارص (BTK) حلقه خشکی «کریدور میانی» میان [[چین]]/آسیای مرکزی و اروپا است. با ارتقاء سیستم ریلی در سال ۲۰۲۴ در بخش [[گرجستان]]، ظرفیت باری خط از ۱ به ۵ میلیون تُن/سال رسید و برنامه افزایش ظرفیت در آینده تا ۱۷ میلیون تُن تا آخر سال میلادی ۲۰۳۴ اعلام شده‌است<ref name=":20">Azerbaijan Railways (ADY). (2024). ''BTK Capacity    Upgrade Release''. <nowiki>https://ady.az</nowiki></ref><ref name=":21">International Rail Journals. (2024). ''BTK to 5 Mt/y    and plan for 17 Mt/y''. (Trade press)</ref>. زیرساخت‌های ترکیه (از جمله گذر زیرآبی مرمره/مارمارای) امکان پیوستگی این کریدور به شبکه اروپایی را فراهم کرده و ریسک «گردنه‌های کوهستانی» در شرق این کشور در این کریدور؛ با طراحی و ساختن تونل‌ها و پل ها تا حد زیادی مهار شده‌است<ref name=":0" />. در نتیجه، آناتولی نه فقط «راه اتصال انرژی»، بلکه «راهی برای حمل و نقل زمینی و باری» در مقیاس اوراسیا است.


== ۵) سه محیط پیرامونیِ راهبردی ==
=== سه محیط پیرامونی راهبردی ===
الف) اروپایی–آتلانتیکی (ناتو/بالکان/دریای سیاه)
الف) اروپایی–آتلانتیکی (ناتو/بالکان/دریای سیاه)


ترکیه از ۱۹۵۲ عضو ناتو و در لبهٔ جنوبی–شرقی ائتلاف قرار دارد. اهمیت موقعیت آن در سه سطح قابل توجه است:        - سطح زیرساختی و عملیاتی (پایگاه‌ها، رادارها، مسیرهای ترانزیت هوایی–دریایی)
ترکیه از ۱۹۵۲ عضو ناتو و در لبه جنوبی–شرقی ائتلاف قرار دارد. اهمیت موقعیت آن در سه سطح قابل توجه است: - سطح زیرساختی و عملیاتی (پایگاه‌ها، رادارها، مسیرهای ترانزیت هوایی–دریایی)


- سطح بازدارندگی منطقه‌ای (دریای سیاه و مدیترانهٔ شرقی)  
- سطح بازدارندگی منطقه‌ای (دریای سیاه و مدیترانه شرقی)


- سطح ارتقای استانداردهای دفاعی [25–27].  
- سطح ارتقای استانداردهای دفاعی<ref>NATO. (2024). ''Türkiye in NATO – Country Profile''.    <nowiki>https://www.nato.int</nowiki></ref><ref name=":22">RAND. (2024). ''Turkey’s Security Environment &    Alliance Posture''. <nowiki>https://www.rand.org</nowiki></ref><ref>European Defence Agency (EDA). (2023). ''Maritime    Situational Awareness – SE Flank''. <nowiki>https://eda.europa.eu</nowiki></ref>.


بحران‌های پس از ۲۰۱۴ و به‌ویژه پس از ۲۰۲۲، نقش رژیم مونترو و ظرفیت‌های نظارتی–ایمنی تنگه‌ها را در مدیریت دسترسی‌های نظامی به دریای سیاه برجسته کرده است [4–6, 26].
بحران‌های پس از ۲۰۱۴ و به‌ویژه پس از ۲۰۲۲، نقش رژیم مونترو و ظرفیت‌های نظارتی–ایمنی تنگه‌ها را در مدیریت دسترسی‌های نظامی به دریای سیاه برجسته کرده است<ref name=":4" /><ref name=":2" /><ref name=":22" />.


ب) قفقاز–خزر
ب) قفقاز–خزر


در شرق، ترکیه با «خوشهٔ انرژیِ خزر» پیوند ساختاری دارد: نفت BTC به مدیترانه و گاز SCP→TANAP→TAP به اروپا. اختلال در یک گلوگاه (مثلاً در قفقاز جنوبی) بلافاصله در پایانهٔ جیهان یا مسیرهای گازِ غرب اثر می‌گذارد [12, 14–16, 22]. افزون بر آن، حضور در قفقاز جنوبی ابزار پیوند سیاسی–اقتصادی با آسیای مرکزی را تقویت می‌کند.
در شرق، ترکیه با «خوشه انرژی خزر» پیوند ساختاری دارد: نفت BTC به مدیترانه و گاز SCP→TANAP→TAP به اروپا. اختلال در یک گلوگاه (مثلاً در قفقاز جنوبی) بلافاصله در پایانه جیهان یا مسیرهای گازِ غرب اثر می‌گذارد<ref name=":10" /><ref name=":12" /><ref name=":14" /><ref name=":19" />. افزون بر آن، حضور در قفقاز جنوبی ابزار پیوند سیاسی–اقتصادی با آسیای مرکزی را تقویت می‌کند.


ج) مدیترانهٔ شرقی–خاورمیانه
ج) مدیترانه شرقی–خاورمیانه


ترکیه مرزهای طولانی با سوریه و عراق دارد و رودهای فرامرزی دجله–فرات نیز که در این کشورها جریان دارند ؛   از آناتولی سرچشمه می‌گیرند. «طرح آناتولی جنوب‌شرقی (GAP)» با سدهایی مانند آتاتورک (حجم مخزن ≈ ۴۸٫۷ میلیارد مترمکعب) جریان آب و توسعهٔ کشاورزی–انرژی منطقه را سامان داده و پروندهٔ «آب–امنیت» را به معادلات پیرامونی گره زده است [28–29]. از سوی دیگر، دسترسی مستقیم به مدیترانهٔ شرقی و اختلافات دریایی/مرزی، این محیط را به کانونی از ترکیب «حقوق دریاها–اکتشاف انرژی–ایمنی دریایی» تبدیل کرده است [30–33].
ترکیه مرزهای طولانی با [[سوریه]] و [[عراق]] دارد و رودهای فرامرزی دجله–فرات نیز که در این کشورها جریان دارند ؛ از آناتولی سرچشمه می‌گیرند. «طرح آناتولی جنوب‌شرقی (GAP)» با سدهایی مانند آتاتورک (حجم مخزن ≈ ۴۸٫۷ میلیارد مترمکعب) جریان آب و توسعه کشاورزی–انرژی منطقه را سامان داده و پرونده «آب–امنیت» را به معادلات پیرامونی گره زده‌است<ref name=":23">GAP Administration. (2023). ''Atatürk Dam & GAP    Data''. <nowiki>https://www.gap.gov.tr</nowiki></ref><ref name=":24">State Hydraulic Works (DSİ). (2023). ''Reservoirs    & Basin Management''. <nowiki>https://www.dsi.gov.tr</nowiki></ref>. از سوی دیگر، دسترسی مستقیم به مدیترانه شرقی و اختلافات دریایی/مرزی، این محیط را به کانونی از ترکیب «حقوق دریاها–اکتشاف انرژی–ایمنی دریایی» تبدیل کرده‌است<ref name=":25">ECFR. (2023–2024). ''Eastern Mediterranean Geopolitics''.    <nowiki>https://ecfr.eu</nowiki></ref><ref name=":26">International Maritime Law Reviews. (2022–2024). ''Aegean/EEZ    Case Notes''. (Scholarly journals)</ref><ref name=":27">DNV. (2023). ''Maritime Risk & Insurance in East    Med/Aegean''. <nowiki>https://www.dnv.com</nowiki></ref><ref name=":28">European Commission. (2024). ''EU Maritime Security    Strategy – East Med''. <nowiki>https://ec.europa.eu</nowiki></ref>.


== ۶) شرق مدیترانه و اژه: حقوق دریاها، انرژی و ایمنی ==
=== شرق مدیترانه و اژه: حقوق دریاها، انرژی و ایمنی ===
در دههٔ اخیر، شرق مدیترانه به یکی از کانون‌های اصلی رقابت‌های دریایی و انرژی بدل شده است. اختلاف کشورها بر سر ترسیم مناطق انحصاری اقتصادی (EEZ) و فلات قاره، به‌ویژه دربارهٔ نقش جزایر در تعیین خطوط مرزی، موجب بروز تعارضات نقشه‌ای شده است [30–33]. در واکنش، دولت‌ها با اعزام کشتی‌های لرزه‌نگاری و اکتشافی و نیز استقرار واحدهای دریایی، تلاش کرده‌اند ادعاهای خود را تثبیت کنند. اهمیت این پهنه تنها به منابع انرژی یا حقوق دریاها محدود نیست؛ بلکه به امنیت مسیرهای کشتیرانی، جایگاه بنادر، بیمه‌پذیری حمل‌ونقل و تنظیم عرضه و قیمت انرژی نیز پیوند خورده است. از این رو، ترکیب «دیپلماسی فنی در چارچوب حقوق دریاها» و «نمایش محدود قدرت دریایی» به‌طور هم‌زمان به‌کار گرفته می‌شود تا هم خطر درگیری گسترده کاهش یابد و هم امکان مذاکره و چانه‌زنی حفظ شود [31–33].
در دهه اخیر، شرق مدیترانه به یکی از کانون‌های اصلی رقابت‌های دریایی و انرژی بدل شده‌است. اختلاف کشورها بر سر ترسیم مناطق انحصاری اقتصادی (EEZ) و فلات قاره، به‌ویژه درباره نقش جزایر در تعیین خطوط مرزی، موجب بروز تعارضات نقشه‌ای شده است<ref name=":25" /><ref name=":26" /><ref name=":27" /><ref name=":28" />. در واکنش، دولت‌ها با اعزام کشتی‌های لرزه‌نگاری و اکتشافی و نیز استقرار واحدهای دریایی، تلاش کرده‌اند ادعاهای خود را تثبیت کنند. اهمیت این پهنه تنها به منابع انرژی یا حقوق دریاها محدود نیست؛ بلکه به امنیت مسیرهای کشتیرانی، جایگاه بنادر، بیمه‌پذیری حمل‌ونقل و تنظیم عرضه و قیمت انرژی نیز پیوند خورده است. از این رو، ترکیب «دیپلماسی فنی در چارچوب حقوق دریاها» و «نمایش محدود قدرت دریایی» به‌طور هم‌زمان به‌کار گرفته می‌شود تا هم خطر درگیری گسترده کاهش یابد و هم امکان مذاکره و چانه‌زنی حفظ شود<ref name=":26" /><ref name=":27" /><ref name=":28" />.


== ۷) جمعیت و جابه‌جایی‌ها (پیامد ژئوپلیتیکیِ جغرافیا) ==
=== جمعیت و جابه‌جایی‌ها (پیامد ژئوپلیتیکی جغرافیا) ===
قرار گرفتن ترکیه بر مسیرهای اصلی زمینی و دریایی میان خاورمیانه، اروپا و حوزهٔ مدیترانه، این کشور را به مهم‌ترین میزبان جمعیت پناه‌جو در جهان بدل کرده است. بر پایهٔ آمار رسمی تا ۲۹ مهٔ ۲۰۲۵، حدود '''۲٬۷۱۰٬۴۷۶ نفر''' در قالب «حمایت موقت» در ترکیه ثبت شده‌اند [34–36]. این وضعیت افزون بر فشارهای اقتصادی و خدماتی در داخل کشور، به سیاست‌های مرزی اتحادیهٔ اروپا و امنیت مرزی بالکان پیوند خورده و به‌طور مستقیم در مذاکرات مربوط به تأمین مالی و مدیریت مرزی نقش‌آفرین است.
قرار گرفتن ترکیه بر مسیرهای اصلی زمینی و دریایی میان خاورمیانه، اروپا و حوزه مدیترانه، این کشور را به مهم‌ترین میزبان جمعیت پناه‌جو در جهان بدل کرده‌است. بر پایه آمار رسمی تا ۲۹ مه ۲۰۲۵، حدود ۲٬۷۱۰٬۴۷۶ نفر در قالب «حمایت موقت» در ترکیه ثبت شده‌اند<ref name=":29">AIDA / Asylum in Europe. (2025). ''Türkiye: Temporary    Protection Statistics (29 May 2025)''. <nowiki>https://asylumineurope.org</nowiki></ref><ref name=":30">UNHCR. (2024–2025). ''Türkiye Operational Data Portal''.    <nowiki>https://data.unhcr.org</nowiki></ref><ref name=":31">IOM. (2024). ''Mediterranean Migration Data &    Eastern Route''. <nowiki>https://www.iom.int</nowiki></ref>. این وضعیت افزون بر فشارهای اقتصادی و خدماتی در داخل کشور، به سیاست‌های مرزی اتحادیه اروپا و امنیت مرزی بالکان پیوند خورده و به‌طور مستقیم در مذاکرات مربوط به تأمین مالی و مدیریت مرزی نقش‌آفرین است.


== ۸) بُعد تاریخی ==
=== بُعد تاریخی ===
اهمیت ژئوپلیتیکی ترکیه ریشه در تاریخ «مسئلهٔ تنگه‌ها» دارد. از سدهٔ نوزدهم، گذرگاه‌های بسفر و داردانل به‌عنوان تنها مسیر ارتباطی دریای سیاه با مدیترانه، کانون منازعات حقوقی و سیاسی میان قدرت‌های اروپایی شدند. این وضعیت ابتدا در پیمان لوزان (۱۹۲۳) و سپس در کنوانسیون مونترو (۱۹۳۶) صورت‌بندی حقوقی یافت؛ کنوانسیونی که آزادی عبور کشتی‌های بازرگانی را تضمین و عبور ناوهای جنگی کشورهای غیرساحلی دریای سیاه را محدود و مشروط کرد و ترکیه را مرجع اصلی اجرای این رژیم شناخت [4–6].
اهمیت ژئوپلیتیکی ترکیه ریشه در تاریخ «مسئله تنگه‌ها» دارد. از سده نوزدهم، گذرگاه‌های بسفر و داردانل به‌عنوان تنها مسیر ارتباطی دریای سیاه با مدیترانه، کانون منازعات حقوقی و سیاسی میان قدرت‌های اروپایی شدند. این وضعیت ابتدا در پیمان لوزان (۱۹۲۳) و سپس در کنوانسیون مونترو (۱۹۳۶) صورت‌بندی حقوقی یافت؛ کنوانسیونی که آزادی عبور کشتی‌های بازرگانی را تضمین و عبور ناوهای جنگی کشورهای غیرساحلی دریای سیاه را محدود و مشروط کرد و ترکیه را مرجع اصلی اجرای این رژیم شناخت<ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":4" />.


در دوران جنگ سرد، عضویت ترکیه در ناتو (۱۹۵۲) موقعیت تنگه‌ها را به بخشی از معماری امنیتی ائتلاف بدل ساخت. پس از فروپاشی شوروی، با شکل‌گیری دولت‌های تازه در قفقاز و حوزهٔ خزر، مسیرهای انرژی شرقی–غربی از طریق فلات آناتولی تثبیت شد؛ از جمله خط لولهٔ نفت باکو–تفلیس–جیهان و کریدور گازی قفقاز جنوبی–ترانس‌آناتولی–ترانس‌آدریاتیک [12, 14–18].
در دوران جنگ سرد، عضویت ترکیه در ناتو (۱۹۵۲) موقعیت تنگه‌ها را به بخشی از معماری امنیتی ائتلاف بدل ساخت. پس از فروپاشی شوروی، با شکل‌گیری دولت‌های تازه در قفقاز و حوزه خزر، مسیرهای انرژی شرقی–غربی از طریق فلات آناتولی تثبیت شد؛ از جمله خط لوله نفت باکو–تفلیس–جیهان و کریدور گازی قفقاز جنوبی–ترانس‌آناتولی–ترانس‌آدریاتیک<ref name=":10" /><ref name=":12" /><ref name=":16" />.


در دهه‌های اخیر، رقابت‌های شرق مدیترانه و بحران‌های دریای سیاه (به‌ویژه پس از ۲۰۲۲) بار دیگر اهمیت عملی کنوانسیون مونترو و مدیریت تردد دریایی را برجسته کرده است. هم‌زمان، پروژه‌های زیربنایی مانند راه‌آهن باکو–تفلیس–قارص و طرح آبی جنوب‌شرقی آناتولی (GAP) نشان داده‌اند که منابع طبیعی و موقعیت جغرافیایی ترکیه چگونه به امنیت منطقه‌ای و شبکه‌های حمل‌ونقل و انرژی پیوند خورده‌اند [23, 28–29].
در دهه‌های اخیر، رقابت‌های شرق مدیترانه و بحران‌های دریای سیاه (به‌ویژه پس از ۲۰۲۲) بار دیگر اهمیت عملی کنوانسیون مونترو و مدیریت تردد دریایی را برجسته کرده‌است. هم‌زمان، پروژه‌های زیربنایی مانند راه‌آهن باکو–تفلیس–قارص و طرح آبی جنوب‌شرقی آناتولی (GAP) نشان داده‌اند که منابع طبیعی و موقعیت جغرافیایی ترکیه چگونه به امنیت منطقه‌ای و شبکه‌های حمل‌ونقل و انرژی پیوند خورده‌اند<ref name=":20" /><ref name=":23" /><ref name=":24" />.


'''داده‌های کلیدی جغرافیای راهبردی ترکیه'''
داده‌های کلیدی جغرافیای راهبردی ترکیه
{| class="wikitable"
{| class="wikitable"
|'''حوزه'''
|حوزه
|'''شاخص کمی'''
|شاخص کمی
|'''اهمیت راهبردی'''
|اهمیت راهبردی
|-
|-
|'''گذرگاه‌های دریایی'''
|گذرگاه‌های دریایی
|۸۴ هزار عبور کشتی در سال ۲۰۲۳ (۳۹ هزار در بسفر، ۴۵ هزار در داردانل)؛ ۴۱۶ میلیون تُن محمولات، از جمله ۱۶۵ میلیون تُن مواد خطرناک
|۸۴ هزار عبور کشتی در سال ۲۰۲۳ (۳۹ هزار در بسفر، ۴۵ هزار در داردانل)؛ ۴۱۶ میلیون تُن محمولات، از جمله ۱۶۵ میلیون تُن مواد خطرناک
|افزایش تناژ و ابعاد شناورها → بالا رفتن ریسک عملیاتی و ارزش مدیریت ایمن تنگه‌ها [7–11]
|افزایش تناژ و ابعاد شناورها → بالا رفتن ریسک عملیاتی و ارزش مدیریت ایمن تنگه‌ها<ref name=":5" /><ref name=":6" /><ref name=":7" /><ref name=":8" /><ref name=":9" />
|-
|-
|'''زیرساخت‌های انرژی'''
|زیرساخت‌های انرژی
|خط لولهٔ BTC (۱٬۷۶۸ کیلومتر، ۱٫۲ میلیون بشکه/روز)؛ TANAP (≈۱٬۸۰۰ کیلومتر، ۱۶–۳۱ bcm/y)؛ ترک‌استریم (۳۱٫۵ bcm/y)
|خط لوله BTC (۱٬۷۶۸ کیلومتر، ۱٫۲ میلیون بشکه/روز)؛ TANAP (≈۱٬۸۰۰ کیلومتر، ۱۶–۳۱ bcm/y)؛ ترک‌استریم (۳۱٫۵ bcm/y)
|ترکیه به گلوگاه انتقال انرژی خزر/روسیه به اروپا بدل شده است [12–20]
|ترکیه به گلوگاه انتقال انرژی خزر/[[روسیه]] به اروپا بدل شده است<ref name=":10" /><ref name=":11" /><ref name=":12" /><ref name=":13" /><ref name=":14" /><ref name=":15" /><ref name=":16" /><ref name=":17" /><ref name=":18" />
|-
|-
|'''کریدور ریلی'''
|کریدور ریلی
|راه‌آهن باکو–تفلیس–قارص: ظرفیت ۵ میلیون تُن (۲۰۲۴) با هدف ۱۷ میلیون تُن تا ۲۰۳۴
|راه‌آهن باکو–تفلیس–قارص: ظرفیت ۵ میلیون تُن (۲۰۲۴) با هدف ۱۷ میلیون تُن تا ۲۰۳۴
|تقویت نقش پل خشکی اوراسیایی [23–24]
|تقویت نقش پل خشکی اوراسیایی<ref name=":20" /><ref name=":21" />
|-
|-
|'''آب و سدها'''
|آب و سدها
|سد آتاتورک با مخزن ۴۸٫۷ میلیارد مترمکعب در طرح GAP
|سد آتاتورک با مخزن ۴۸٫۷ میلیارد مترمکعب در طرح GAP
|پیوند منابع آب آناتولی با امنیت آب–انرژی [28–29]
|پیوند منابع آب آناتولی با امنیت آب–انرژی<ref name=":23" /><ref name=":24" />
|-
|-
|'''جمعیت جابه‌جاشده'''
|جمعیت جابه‌جاشده
|۲٬۷۱۰٬۴۷۶ نفر تحت «حمایت موقت» (مه ۲۰۲۵)
|۲٬۷۱۰٬۴۷۶ نفر تحت «حمایت موقت» (مه ۲۰۲۵)
|ترکیه در کانون ترتیبات امنیت انسانی اروپا قرار دارد [34–36]
|ترکیه در کانون ترتیبات امنیت انسانی اروپا قرار دارد<ref name=":29" /><ref name=":30" /><ref name=":31" />
|}
|}
۱۰این بخش را می‌توان به‌صورت یکپارچه و دانشنامه‌ای بازنویسی کرد تا هم با سایر قسمت‌ها تداخل نداشته باشد و هم جمع‌بندی روشنی ارائه دهد:
این بخش را می‌توان به‌صورت یکپارچه و دانشنامه‌ای بازنویسی کرد تا هم با سایر قسمت‌ها تداخل نداشته باشد و هم جمع‌بندی روشنی ارائه دهد:


== 9)ریسک‌ها و محدودیت‌ها ==
=== ریسک‌ها و محدودیت‌ها ===
جغرافیای ترکیه علاوه بر فرصت‌های راهبردی، محدودیت‌ها و ریسک‌هایی نیز به همراه دارد:
جغرافیای ترکیه علاوه بر فرصت‌های راهبردی، محدودیت‌ها و ریسک‌هایی نیز به همراه دارد:
*لرزه‌خیزی و ناهمواری شرق و جنوب‌شرق: قرارگیری کشور بر کمربندهای لرزه‌ای و وجود ناهمواری‌های شدید، پایداری خطوط لوله، مسیرهای ریلی و سدها را به مدیریت ریسک مهندسی وابسته می‌کند. طراحی مقاوم در برابر زلزله، پایش شیب‌لغزش‌ها و انتخاب مسیرهای ایمن از الزامات اصلی است. این شرایط هزینه‌های زیرساختی را افزایش می‌دهد، اما در صورت رعایت استانداردهای سخت‌گیرانه، بازده ژئوپلیتیکی مسیرهای امن نیز تقویت می‌شود<ref name=":0" /><ref name=":1" />.
*ازدحام و خطرپذیری در تنگه‌ها: افزایش ابعاد شناورها مانورپذیری و ایمنی ناوبری در بسفر و داردانل را دشوارتر کرده‌است. پیامد آن افزایش زمان انتظار، هزینه‌های بیمه و نیاز به سامانه‌های کنترل ترافیک است. این محدودیت طبیعی سقف ظرفیت ایمن عبور را تعیین می‌کند و اهمیت مدیریت حرفه‌ای و اجرای دقیق رژیم مونترو را دوچندان می‌سازد<ref name=":5" /><ref name=":6" /><ref name=":7" /><ref name=":8" /><ref name=":9" />.
*پویایی‌های امنیتی پیرامونی: بحران‌های [[سوریه]] و [[عراق]]، رقابت‌های شرق مدیترانه و تنش‌های دریای سیاه می‌توانند جریان انرژی و حمل‌ونقل را مختل کنند. کاهش این ریسک‌ها نیازمند تنوع‌بخشی به منابع و مسیرها، تقویت همکاری‌های چندجانبه دریایی، پایش حقوقی–عملی کنوانسیون مونترو و هماهنگی با نهادهای ائتلافی است. توسعه ظرفیت ذخیره‌سازی و اتصال‌های بین‌شبکه‌ای نیز نقش ضربه‌گیر ایفا می‌کند<ref name=":2" /><ref name=":4" /><ref name=":10" /><ref name=":16" />.
جمع‌بندی ریسک: طبیعت فلات و تنگه‌ها هم فرصت و هم محدودیت ایجاد می‌کند. هرچه استانداردهای ایمنی، تنوع مسیرها و هماهنگی نهادی تقویت شود، نسبت فرصت به محدودیت به سود کشور افزایش می‌یابد؛ در غیر این صورت، آسیب‌پذیری کالبدی و شوک‌های سیاسی می‌تواند مزیت گذرگاهی ترکیه را تضعیف کند.


* '''لرزه‌خیزی    و ناهمواری شرق و جنوب‌شرق:'''    قرارگیری کشور بر کمربندهای لرزه‌ای    و وجود ناهمواری‌های شدید، پایداری خطوط لوله، مسیرهای ریلی و سدها را به    مدیریت ریسک مهندسی وابسته می‌کند. طراحی مقاوم در برابر زلزله، پایش شیب‌لغزش‌ها    و انتخاب مسیرهای ایمن از الزامات اصلی است. این شرایط هزینه‌های زیرساختی را    افزایش می‌دهد، اما در صورت رعایت استانداردهای سخت‌گیرانه، بازده ژئوپلیتیکی    مسیرهای امن نیز تقویت می‌شود [1–2].
=== جمع‌بندی کلی ===
* '''ازدحام    و خطرپذیری در تنگه‌ها:'''    افزایش ابعاد شناورها مانورپذیری    و ایمنی ناوبری در بسفر و داردانل را دشوارتر کرده است. پیامد آن افزایش زمان    انتظار، هزینه‌های بیمه و نیاز به سامانه‌های کنترل ترافیک است. این محدودیت    طبیعی سقف ظرفیت ایمن عبور را تعیین می‌کند و اهمیت مدیریت حرفه‌ای و اجرای    دقیق رژیم مونترو را دوچندان می‌سازد [7–11].
* '''پویایی‌های    امنیتی پیرامونی:'''    بحران‌های سوریه و عراق، رقابت‌های    شرق مدیترانه و تنش‌های دریای سیاه می‌توانند جریان انرژی و حمل‌ونقل را مختل    کنند. کاهش این ریسک‌ها نیازمند تنوع‌بخشی به منابع و مسیرها، تقویت همکاری‌های    چندجانبه دریایی، پایش حقوقی–عملی کنوانسیون مونترو و هماهنگی با نهادهای    ائتلافی است. توسعهٔ ظرفیت ذخیره‌سازی و اتصال‌های بین‌شبکه‌ای نیز نقش ضربه‌گیر    ایفا می‌کند [4–6,    12–18].
 
'''جمع‌بندی ریسک:''' طبیعت فلات و تنگه‌ها هم فرصت و هم محدودیت ایجاد می‌کند. هرچه استانداردهای ایمنی، تنوع مسیرها و هماهنگی نهادی تقویت شود، نسبت فرصت به محدودیت به سود کشور افزایش می‌یابد؛ در غیر این صورت، آسیب‌پذیری کالبدی و شوک‌های سیاسی می‌تواند مزیت گذرگاهی ترکیه را تضعیف کند.
 
== 10)جمع‌بندی کلی ==
اهمیت ژئوپلیتیکی ترکیه از هم‌نشینی سه عامل اصلی شکل می‌گیرد:
اهمیت ژئوپلیتیکی ترکیه از هم‌نشینی سه عامل اصلی شکل می‌گیرد:
 
#جغرافیای گذرگاهی شامل تنگه‌ها، فلات و کمان‌های کوهستانی،
# '''جغرافیای     گذرگاهی''' شامل     تنگه‌ها، فلات و کمان‌های کوهستانی،
#کریدورهای انرژی و حمل‌ونقل شرقی–غربی،
# '''کریدورهای     انرژی و حمل‌ونقل شرقی–غربی'''،
#سه محیط پیرامونی فعال: اروپا–دریای سیاه، قفقاز–خزر و مدیترانه شرقی–خاورمیانه.
# '''سه     محیط پیرامونی فعال''': اروپا–دریای     سیاه، قفقاز–خزر و مدیترانهٔ شرقی–خاورمیانه.
 
این ترکیب، کشور را قادر می‌سازد وزن سیاسی خود را از کنترل ایمن گذرگاه‌ها، تنظیم‌گری ترانزیت انرژی، زیرساخت‌های ریلی–بندری و مدیریت جمعیتی–مرزی استخراج کند. پایداری این جایگاه وابسته به تاب‌آوری زیرساخت‌ها، حفظ رژیم تنگه‌ها، تنوع‌بخشی مسیرها و رعایت استانداردهای ایمنی و حقوقی دریایی است.
این ترکیب، کشور را قادر می‌سازد وزن سیاسی خود را از کنترل ایمن گذرگاه‌ها، تنظیم‌گری ترانزیت انرژی، زیرساخت‌های ریلی–بندری و مدیریت جمعیتی–مرزی استخراج کند. پایداری این جایگاه وابسته به تاب‌آوری زیرساخت‌ها، حفظ رژیم تنگه‌ها، تنوع‌بخشی مسیرها و رعایت استانداردهای ایمنی و حقوقی دریایی است.


منبع اصلی


'''منابع'''
حکیم پور، علی(1397). نگاهی به ترکیه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی.


# General Directorate of Mapping (HGM). (2023). ''National    Atlas of Türkiye''. <nowiki>https://atlas.harita.gov.tr</nowiki>
نویسنده : علی حکیم پور
# HGM. (2023). ''Topographic & Geodetic Data''. <nowiki>https://harita.gov.tr</nowiki>
# Turkish Statistical Institute (TÜİK). (2023). ''Statistical    Yearbook / Data Portal''. <nowiki>https://data.tuik.gov.tr</nowiki>
# Ministry of Foreign Affairs of Türkiye (MFA). (2023). ''Implementation    of the Montreux Convention''. <nowiki>https://www.mfa.gov.tr</nowiki>
# MFA. (2022–2024). ''Statements on Straits under    Montreux''. <nowiki>https://www.mfa.gov.tr</nowiki>
# Directorate of Navigation, Hydrography and Oceanography    (SHOD). (2023–2024). ''Sea & Straits Notes''. <nowiki>https://www.shodb.gov.tr</nowiki>
# Turkish Chamber of Shipping. (2024). ''Maritime Sector    Report 2023/24: Bosphorus Traffic''. <nowiki>https://www.denizticaretodasi.org.tr</nowiki>
# Turkish Chamber of Shipping. (2024). ''Bosphorus Cargo    & Dangerous Goods Statistics 2023''. <nowiki>https://www.denizticaretodasi.org.tr</nowiki>
# UNCTAD. (2024). ''Review of Maritime Transport    (Türkiye Straits data snapshots)''. <nowiki>https://unctad.org</nowiki>
# EMSA. (2023). ''Maritime Incidents & Routing in    East Med/Aegean''. <nowiki>https://emsa.europa.eu</nowiki>
# IMO – GISIS. (2023). ''Strait Reporting & Traffic    Safety Tables''. <nowiki>https://gisis.imo.org</nowiki>
# BP. (2024). ''BTC Pipeline Fact Sheet''. <nowiki>https://www.bp.com</nowiki>
# Presidency of Strategy and Budget (SBB). (2024). ''Twelfth    Development Plan 2024–2028'' [Energy & Transport]. <nowiki>https://www.sbb.gov.tr</nowiki>
# BP / SCPX Consortium. (2024). ''South Caucasus    Pipeline Expansion (SCPX) Overview''. <nowiki>https://www.bp.com</nowiki>
# TANAP. (2024). ''Project Overview & Capacity''. <nowiki>https://www.tanap.com</nowiki>
# ENTSOG. (2024). ''Gas Transmission Maps    (SCP/TANAP/TAP)''. <nowiki>https://www.entsog.eu</nowiki>
# IEA. (2024). ''Gas Market Reports – SE Europe''. <nowiki>https://www.iea.org</nowiki>
# Ministry of Energy and Natural Resources (Türkiye).    (2024). ''Energy Corridors & Pipelines''. <nowiki>https://enerji.gov.tr</nowiki>
# Gazprom / TurkStream. (2024). ''TurkStream Data Sheet''.    <nowiki>https://www.turkstream.info</nowiki>
# IEA. (2023–2024). ''Security of Gas Supply – Europe''.    <nowiki>https://www.iea.org</nowiki>
# European Commission. (2023–2024). ''EU–Azerbaijan    Energy Roadmap (via Türkiye)''. <nowiki>https://ec.europa.eu</nowiki>
# Chatham House. (2024). ''Black Sea Security &    Energy Corridors''. <nowiki>https://www.chathamhouse.org</nowiki>
# Azerbaijan Railways (ADY). (2024). ''BTK Capacity    Upgrade Release''. <nowiki>https://ady.az</nowiki>
# International Rail Journals. (2024). ''BTK to 5 Mt/y    and plan for 17 Mt/y''. (Trade press)
# NATO. (2024). ''Türkiye in NATO – Country Profile''.    <nowiki>https://www.nato.int</nowiki>
# RAND. (2024). ''Turkey’s Security Environment &    Alliance Posture''. <nowiki>https://www.rand.org</nowiki>
# European Defence Agency (EDA). (2023). ''Maritime    Situational Awareness – SE Flank''. <nowiki>https://eda.europa.eu</nowiki>
# GAP Administration. (2023). ''Atatürk Dam & GAP    Data''. <nowiki>https://www.gap.gov.tr</nowiki>
# State Hydraulic Works (DSİ). (2023). ''Reservoirs    & Basin Management''. <nowiki>https://www.dsi.gov.tr</nowiki>
# ECFR. (2023–2024). ''Eastern Mediterranean Geopolitics''.    <nowiki>https://ecfr.eu</nowiki>
# International Maritime Law Reviews. (2022–2024). ''Aegean/EEZ    Case Notes''. (Scholarly journals)
# DNV. (2023). ''Maritime Risk & Insurance in East    Med/Aegean''. <nowiki>https://www.dnv.com</nowiki>
# European Commission. (2024). ''EU Maritime Security    Strategy – East Med''. <nowiki>https://ec.europa.eu</nowiki>
# AIDA / Asylum in Europe. (2025). ''Türkiye: Temporary    Protection Statistics (29 May 2025)''. <nowiki>https://asylumineurope.org</nowiki>
# UNHCR. (2024–2025). ''Türkiye Operational Data Portal''.    <nowiki>https://data.unhcr.org</nowiki>
# IOM. (2024). ''Mediterranean Migration Data &    Eastern Route''. <nowiki>https://www.iom.int</nowiki>
 
منبع اصلی


حکیم پور، علی(1397). نگاهی به ترکیه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی.
ویرایش: دانشنامه مللکتابشناسی

نسخهٔ ‏۲۰ نوامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۶:۲۸

ترکیه در نقطه پیوند خشکی و دریای اوراسیا قرار دارد و گذرگاه‌های طبیعی میان آسیای غربی، اروپا و حوزه دریای سیاه را در بر می‌گیرد. این جایگاه، از رهگذر کنترل تنگه‌ها، ظرفیت ترانزیت انرژی و نقش در نظم امنیتی منطقه‌ای، به این کشور موقعیتی راهبردی در معماری قدرت جهانی بخشیده است.

چارچوب و پیوند با جغرافیای طبیعی

ترکیه بر فلات آناتولی، میان دو کمان کوهستانی آناتولی شمالی (حاشیه دریای سیاه) و توروس (حاشیه مدیترانه) و در گلوگاه دریایی بسفر–مرمره–داردانل قرار دارد. این آرایش طبیعی موجب پیامدهای مستقیم در ژئوپلیتیک جغرافیایی گردیده است:

  1. ایجاد راهروهای شرقی–غربی روی فلات برای خطوط انتقال انرژی و ریل راه آهن؛
  2. کنترل گذرگاه «دریا–تنگه–دریا» میان دریای سیاه و مدیترانه؛
  3. شکل‌گیری گذرگاه‌های محدود شمال–جنوب (مانند قیلیقیه/گؤلِک) که از گذشته نقش بدیعی در شکل گیری مسیرهای نظامی، تجاری و مهاجرت را ایفا کرده‌اند. این پیوند «ریخت‌زمین‌ساخت ↔ ژئوپلیتیک» مبنای نقش امروزین ترکیه در امنیت منطقه‌ای است[۱][۲][۳].

گره دریایی: بسفر–مرمره–داردانل و رژیم مونترو

تنگه‌های استانبول (بُسفُر) و داردانل همراه با دریای مرمره تنها مسیر طبیعی اتصال دریای سیاه به مدیترانه و اقیانوس‌های آزاد هستند. رژیم حقوقی آنها بر پایه «کنوانسیون مونترو ۱۹۳۶» عبور کشتی‌های تجاری را آزاد و عبور ناوهای جنگی دولت‌های غیرساحلی دریای سیاه را مقید به اجازه و نظارت دولت ترکیه – با مشخص کردن میزان بار و محدودیت زمانی کرده است[۴][۵][۶].

داده‌های آماری ترافیک دریایی در سال 2023 نشان می‌دهد که حدود ۳۹ هزار کشتی از بسفر و حدود ۴۵ هزار کشتی از داردانل عبور کرده‌اند و مجموع عبور از دو تنگه نزدیک ۸۴ هزار فروند بوده است. در همان سال، از بسفر حدود ۴۱۶ میلیون تُن محمولات عبور کرده که ۱۶۵ میلیون تُن آن مواد خطرناک بوده‌است[۷][۸][۹]. روند بلندمدت نشان می‌دهد تعداد عبورها اندکی کاهش اما حجم بار و ابعاد شناورها افزایش یافته و هزینه‌های ایمنی و مدیریت ریسک نیز بالا رفته‌است[۱۰][۱۱]. این واقعیت، وزن ژئوپلیتیکی ترکیه برای «کنترل ایمن گذرگاه» را برجسته و شاخص می سازد.

کریدورهای انرژی: پل خشکی آناتولی

فلات آناتولی بستر شبکه شرقی–غربی نفت و گاز است که حوزه خزر و قفقاز را به بازارهای مدیترانه و اروپا وصل می‌کند:

  • نفت: خط لوله باکو–تفلیس–جیهان (BTC) به طول ۱,۷۶۸ کیلومتر و ظرفیت عملیاتی ≈۱٫۲ میلیون بشکه/روز؛ پایانه صادراتی در بندر جیهان (مدیترانه)[۱۲][۱۳].
  • گاز: «کریدور گاز جنوبی» با سه رکن متصل: SCP/SCPX (قفقاز جنوبی؛ طول ≈۶۹۱–۶۹۲ کیلومتر، ظرفیت توسعه‌یافته تا ۲۴ میلیارد مترمکعب/سال)، TANAP (ترانس آناتولی؛ طول ≈۱,۸۰۰–۱,۸۱۱ کیلومتر، ظرفیت اولیه ۱۶ bcm/y با امکان ارتقا تا ۳۱ bcm/y) و اتصال به TAP در مرز یونان برای انتقال به اروپا[۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸].
  • گاز روسیه: ترک‌استریم (TurkStream) با ظرفیت اسمی ۳۱٫۵ bcm/y (دو خط ۱۵٫۷۵ bcm) از بستر دریای سیاه به تراکیه و سپس بالکان می‌رسد[۱۹][۲۰].

این شبکه خطوط، همراه با شبکه داخلی بوتاش و پایانه جیهان، ترکیه را به «گلوگاه انتقال» تبدیل کرده‌است؛ به‌گونه‌ای که نوسانات صادرات روسیه یا افزایش تعهدات گازی جمهوری آذربایجان به اتحادیه اروپا، مستقیماً از بستر ترکیه عبور می‌کند[۲۱][۲۲]. این نقش نشان دهنده دستاورد روشن ترکیه در ژئوپلیتیک محیطی منطقه است: هر چه تنوع مبادی و مسیرها بیشتر باشد، ارزش راهبردی «کشور مسیر» در مذاکرات امنیتی–اقتصادی بالاتر می‌رود.

گره ریلی–خشکی: کریدور میانی قفقاز–آناتولی–بالکان

در کنار لوله‌ها، راه‌آهن باکو–تفلیس–قارص (BTK) حلقه خشکی «کریدور میانی» میان چین/آسیای مرکزی و اروپا است. با ارتقاء سیستم ریلی در سال ۲۰۲۴ در بخش گرجستان، ظرفیت باری خط از ۱ به ۵ میلیون تُن/سال رسید و برنامه افزایش ظرفیت در آینده تا ۱۷ میلیون تُن تا آخر سال میلادی ۲۰۳۴ اعلام شده‌است[۲۳][۲۴]. زیرساخت‌های ترکیه (از جمله گذر زیرآبی مرمره/مارمارای) امکان پیوستگی این کریدور به شبکه اروپایی را فراهم کرده و ریسک «گردنه‌های کوهستانی» در شرق این کشور در این کریدور؛ با طراحی و ساختن تونل‌ها و پل ها تا حد زیادی مهار شده‌است[۱]. در نتیجه، آناتولی نه فقط «راه اتصال انرژی»، بلکه «راهی برای حمل و نقل زمینی و باری» در مقیاس اوراسیا است.

سه محیط پیرامونی راهبردی

الف) اروپایی–آتلانتیکی (ناتو/بالکان/دریای سیاه)

ترکیه از ۱۹۵۲ عضو ناتو و در لبه جنوبی–شرقی ائتلاف قرار دارد. اهمیت موقعیت آن در سه سطح قابل توجه است: - سطح زیرساختی و عملیاتی (پایگاه‌ها، رادارها، مسیرهای ترانزیت هوایی–دریایی)

- سطح بازدارندگی منطقه‌ای (دریای سیاه و مدیترانه شرقی)

- سطح ارتقای استانداردهای دفاعی[۲۵][۲۶][۲۷].

بحران‌های پس از ۲۰۱۴ و به‌ویژه پس از ۲۰۲۲، نقش رژیم مونترو و ظرفیت‌های نظارتی–ایمنی تنگه‌ها را در مدیریت دسترسی‌های نظامی به دریای سیاه برجسته کرده است[۶][۴][۲۶].

ب) قفقاز–خزر

در شرق، ترکیه با «خوشه انرژی خزر» پیوند ساختاری دارد: نفت BTC به مدیترانه و گاز SCP→TANAP→TAP به اروپا. اختلال در یک گلوگاه (مثلاً در قفقاز جنوبی) بلافاصله در پایانه جیهان یا مسیرهای گازِ غرب اثر می‌گذارد[۱۲][۱۴][۱۶][۲۲]. افزون بر آن، حضور در قفقاز جنوبی ابزار پیوند سیاسی–اقتصادی با آسیای مرکزی را تقویت می‌کند.

ج) مدیترانه شرقی–خاورمیانه

ترکیه مرزهای طولانی با سوریه و عراق دارد و رودهای فرامرزی دجله–فرات نیز که در این کشورها جریان دارند ؛ از آناتولی سرچشمه می‌گیرند. «طرح آناتولی جنوب‌شرقی (GAP)» با سدهایی مانند آتاتورک (حجم مخزن ≈ ۴۸٫۷ میلیارد مترمکعب) جریان آب و توسعه کشاورزی–انرژی منطقه را سامان داده و پرونده «آب–امنیت» را به معادلات پیرامونی گره زده‌است[۲۸][۲۹]. از سوی دیگر، دسترسی مستقیم به مدیترانه شرقی و اختلافات دریایی/مرزی، این محیط را به کانونی از ترکیب «حقوق دریاها–اکتشاف انرژی–ایمنی دریایی» تبدیل کرده‌است[۳۰][۳۱][۳۲][۳۳].

شرق مدیترانه و اژه: حقوق دریاها، انرژی و ایمنی

در دهه اخیر، شرق مدیترانه به یکی از کانون‌های اصلی رقابت‌های دریایی و انرژی بدل شده‌است. اختلاف کشورها بر سر ترسیم مناطق انحصاری اقتصادی (EEZ) و فلات قاره، به‌ویژه درباره نقش جزایر در تعیین خطوط مرزی، موجب بروز تعارضات نقشه‌ای شده است[۳۰][۳۱][۳۲][۳۳]. در واکنش، دولت‌ها با اعزام کشتی‌های لرزه‌نگاری و اکتشافی و نیز استقرار واحدهای دریایی، تلاش کرده‌اند ادعاهای خود را تثبیت کنند. اهمیت این پهنه تنها به منابع انرژی یا حقوق دریاها محدود نیست؛ بلکه به امنیت مسیرهای کشتیرانی، جایگاه بنادر، بیمه‌پذیری حمل‌ونقل و تنظیم عرضه و قیمت انرژی نیز پیوند خورده است. از این رو، ترکیب «دیپلماسی فنی در چارچوب حقوق دریاها» و «نمایش محدود قدرت دریایی» به‌طور هم‌زمان به‌کار گرفته می‌شود تا هم خطر درگیری گسترده کاهش یابد و هم امکان مذاکره و چانه‌زنی حفظ شود[۳۱][۳۲][۳۳].

جمعیت و جابه‌جایی‌ها (پیامد ژئوپلیتیکی جغرافیا)

قرار گرفتن ترکیه بر مسیرهای اصلی زمینی و دریایی میان خاورمیانه، اروپا و حوزه مدیترانه، این کشور را به مهم‌ترین میزبان جمعیت پناه‌جو در جهان بدل کرده‌است. بر پایه آمار رسمی تا ۲۹ مه ۲۰۲۵، حدود ۲٬۷۱۰٬۴۷۶ نفر در قالب «حمایت موقت» در ترکیه ثبت شده‌اند[۳۴][۳۵][۳۶]. این وضعیت افزون بر فشارهای اقتصادی و خدماتی در داخل کشور، به سیاست‌های مرزی اتحادیه اروپا و امنیت مرزی بالکان پیوند خورده و به‌طور مستقیم در مذاکرات مربوط به تأمین مالی و مدیریت مرزی نقش‌آفرین است.

بُعد تاریخی

اهمیت ژئوپلیتیکی ترکیه ریشه در تاریخ «مسئله تنگه‌ها» دارد. از سده نوزدهم، گذرگاه‌های بسفر و داردانل به‌عنوان تنها مسیر ارتباطی دریای سیاه با مدیترانه، کانون منازعات حقوقی و سیاسی میان قدرت‌های اروپایی شدند. این وضعیت ابتدا در پیمان لوزان (۱۹۲۳) و سپس در کنوانسیون مونترو (۱۹۳۶) صورت‌بندی حقوقی یافت؛ کنوانسیونی که آزادی عبور کشتی‌های بازرگانی را تضمین و عبور ناوهای جنگی کشورهای غیرساحلی دریای سیاه را محدود و مشروط کرد و ترکیه را مرجع اصلی اجرای این رژیم شناخت[۴][۵][۶].

در دوران جنگ سرد، عضویت ترکیه در ناتو (۱۹۵۲) موقعیت تنگه‌ها را به بخشی از معماری امنیتی ائتلاف بدل ساخت. پس از فروپاشی شوروی، با شکل‌گیری دولت‌های تازه در قفقاز و حوزه خزر، مسیرهای انرژی شرقی–غربی از طریق فلات آناتولی تثبیت شد؛ از جمله خط لوله نفت باکو–تفلیس–جیهان و کریدور گازی قفقاز جنوبی–ترانس‌آناتولی–ترانس‌آدریاتیک[۱۲][۱۴][۱۸].

در دهه‌های اخیر، رقابت‌های شرق مدیترانه و بحران‌های دریای سیاه (به‌ویژه پس از ۲۰۲۲) بار دیگر اهمیت عملی کنوانسیون مونترو و مدیریت تردد دریایی را برجسته کرده‌است. هم‌زمان، پروژه‌های زیربنایی مانند راه‌آهن باکو–تفلیس–قارص و طرح آبی جنوب‌شرقی آناتولی (GAP) نشان داده‌اند که منابع طبیعی و موقعیت جغرافیایی ترکیه چگونه به امنیت منطقه‌ای و شبکه‌های حمل‌ونقل و انرژی پیوند خورده‌اند[۲۳][۲۸][۲۹].

داده‌های کلیدی جغرافیای راهبردی ترکیه

حوزه شاخص کمی اهمیت راهبردی
گذرگاه‌های دریایی ۸۴ هزار عبور کشتی در سال ۲۰۲۳ (۳۹ هزار در بسفر، ۴۵ هزار در داردانل)؛ ۴۱۶ میلیون تُن محمولات، از جمله ۱۶۵ میلیون تُن مواد خطرناک افزایش تناژ و ابعاد شناورها → بالا رفتن ریسک عملیاتی و ارزش مدیریت ایمن تنگه‌ها[۷][۸][۹][۱۰][۱۱]
زیرساخت‌های انرژی خط لوله BTC (۱٬۷۶۸ کیلومتر، ۱٫۲ میلیون بشکه/روز)؛ TANAP (≈۱٬۸۰۰ کیلومتر، ۱۶–۳۱ bcm/y)؛ ترک‌استریم (۳۱٫۵ bcm/y) ترکیه به گلوگاه انتقال انرژی خزر/روسیه به اروپا بدل شده است[۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹][۲۰]
کریدور ریلی راه‌آهن باکو–تفلیس–قارص: ظرفیت ۵ میلیون تُن (۲۰۲۴) با هدف ۱۷ میلیون تُن تا ۲۰۳۴ تقویت نقش پل خشکی اوراسیایی[۲۳][۲۴]
آب و سدها سد آتاتورک با مخزن ۴۸٫۷ میلیارد مترمکعب در طرح GAP پیوند منابع آب آناتولی با امنیت آب–انرژی[۲۸][۲۹]
جمعیت جابه‌جاشده ۲٬۷۱۰٬۴۷۶ نفر تحت «حمایت موقت» (مه ۲۰۲۵) ترکیه در کانون ترتیبات امنیت انسانی اروپا قرار دارد[۳۴][۳۵][۳۶]

این بخش را می‌توان به‌صورت یکپارچه و دانشنامه‌ای بازنویسی کرد تا هم با سایر قسمت‌ها تداخل نداشته باشد و هم جمع‌بندی روشنی ارائه دهد:

ریسک‌ها و محدودیت‌ها

جغرافیای ترکیه علاوه بر فرصت‌های راهبردی، محدودیت‌ها و ریسک‌هایی نیز به همراه دارد:

  • لرزه‌خیزی و ناهمواری شرق و جنوب‌شرق: قرارگیری کشور بر کمربندهای لرزه‌ای و وجود ناهمواری‌های شدید، پایداری خطوط لوله، مسیرهای ریلی و سدها را به مدیریت ریسک مهندسی وابسته می‌کند. طراحی مقاوم در برابر زلزله، پایش شیب‌لغزش‌ها و انتخاب مسیرهای ایمن از الزامات اصلی است. این شرایط هزینه‌های زیرساختی را افزایش می‌دهد، اما در صورت رعایت استانداردهای سخت‌گیرانه، بازده ژئوپلیتیکی مسیرهای امن نیز تقویت می‌شود[۱][۲].
  • ازدحام و خطرپذیری در تنگه‌ها: افزایش ابعاد شناورها مانورپذیری و ایمنی ناوبری در بسفر و داردانل را دشوارتر کرده‌است. پیامد آن افزایش زمان انتظار، هزینه‌های بیمه و نیاز به سامانه‌های کنترل ترافیک است. این محدودیت طبیعی سقف ظرفیت ایمن عبور را تعیین می‌کند و اهمیت مدیریت حرفه‌ای و اجرای دقیق رژیم مونترو را دوچندان می‌سازد[۷][۸][۹][۱۰][۱۱].
  • پویایی‌های امنیتی پیرامونی: بحران‌های سوریه و عراق، رقابت‌های شرق مدیترانه و تنش‌های دریای سیاه می‌توانند جریان انرژی و حمل‌ونقل را مختل کنند. کاهش این ریسک‌ها نیازمند تنوع‌بخشی به منابع و مسیرها، تقویت همکاری‌های چندجانبه دریایی، پایش حقوقی–عملی کنوانسیون مونترو و هماهنگی با نهادهای ائتلافی است. توسعه ظرفیت ذخیره‌سازی و اتصال‌های بین‌شبکه‌ای نیز نقش ضربه‌گیر ایفا می‌کند[۴][۶][۱۲][۱۸].

جمع‌بندی ریسک: طبیعت فلات و تنگه‌ها هم فرصت و هم محدودیت ایجاد می‌کند. هرچه استانداردهای ایمنی، تنوع مسیرها و هماهنگی نهادی تقویت شود، نسبت فرصت به محدودیت به سود کشور افزایش می‌یابد؛ در غیر این صورت، آسیب‌پذیری کالبدی و شوک‌های سیاسی می‌تواند مزیت گذرگاهی ترکیه را تضعیف کند.

جمع‌بندی کلی

اهمیت ژئوپلیتیکی ترکیه از هم‌نشینی سه عامل اصلی شکل می‌گیرد:

  1. جغرافیای گذرگاهی شامل تنگه‌ها، فلات و کمان‌های کوهستانی،
  2. کریدورهای انرژی و حمل‌ونقل شرقی–غربی،
  3. سه محیط پیرامونی فعال: اروپا–دریای سیاه، قفقاز–خزر و مدیترانه شرقی–خاورمیانه.

این ترکیب، کشور را قادر می‌سازد وزن سیاسی خود را از کنترل ایمن گذرگاه‌ها، تنظیم‌گری ترانزیت انرژی، زیرساخت‌های ریلی–بندری و مدیریت جمعیتی–مرزی استخراج کند. پایداری این جایگاه وابسته به تاب‌آوری زیرساخت‌ها، حفظ رژیم تنگه‌ها، تنوع‌بخشی مسیرها و رعایت استانداردهای ایمنی و حقوقی دریایی است.

منبع اصلی

حکیم پور، علی(1397). نگاهی به ترکیه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی.

نویسنده : علی حکیم پور

ویرایش: دانشنامه مللکتابشناسی

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ General Directorate of Mapping (HGM). (2023). National Atlas of Türkiye. https://atlas.harita.gov.tr
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ HGM. (2023). Topographic & Geodetic Data. https://harita.gov.tr
  3. ↑ Turkish Statistical Institute (TÜİK). (2023). Statistical Yearbook / Data Portal. https://data.tuik.gov.tr
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ Ministry of Foreign Affairs of Türkiye (MFA). (2023). Implementation of the Montreux Convention. https://www.mfa.gov.tr
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ MFA. (2022–2024). Statements on Straits under Montreux. https://www.mfa.gov.tr
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ Directorate of Navigation, Hydrography and Oceanography (SHOD). (2023–2024). Sea & Straits Notes. https://www.shodb.gov.tr
  7. ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ Turkish Chamber of Shipping. (2024). Bosphorus Cargo & Dangerous Goods Statistics 2023. https://www.denizticaretodasi.org.tr
  8. ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ Turkish Chamber of Shipping. (2024). Maritime Sector Report 2023/24: Bosphorus Traffic. https://www.denizticaretodasi.org.tr
  9. ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ UNCTAD. (2024). Review of Maritime Transport (Türkiye Straits data snapshots). https://unctad.org
  10. ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ ۱۰٫۲ EMSA. (2023). Maritime Incidents & Routing in East Med/Aegean. https://emsa.europa.eu
  11. ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ ۱۱٫۲ IMO – GISIS. (2023). Strait Reporting & Traffic Safety Tables. https://gisis.imo.org
  12. ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ ۱۲٫۲ ۱۲٫۳ ۱۲٫۴ BP. (2024). BTC Pipeline Fact Sheet. https://www.bp.com
  13. ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ Presidency of Strategy and Budget (SBB). (2024). Twelfth Development Plan 2024–2028 [Energy & Transport]. https://www.sbb.gov.tr
  14. ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ ۱۴٫۲ ۱۴٫۳ BP / SCPX Consortium. (2024). South Caucasus Pipeline Expansion (SCPX) Overview. https://www.bp.com
  15. ↑ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ TANAP. (2024). Project Overview & Capacity. https://www.tanap.com
  16. ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ ۱۶٫۲ ENTSOG. (2024). Gas Transmission Maps (SCP/TANAP/TAP). https://www.entsog.eu
  17. ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ IEA. (2024). Gas Market Reports – SE Europe. https://www.iea.org
  18. ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ ۱۸٫۲ ۱۸٫۳ Ministry of Energy and Natural Resources (Türkiye). (2024). Energy Corridors & Pipelines. https://enerji.gov.tr
  19. ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ Gazprom / TurkStream. (2024). TurkStream Data Sheet. https://www.turkstream.info
  20. ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ IEA. (2023–2024). Security of Gas Supply – Europe. https://www.iea.org
  21. ↑ European Commission. (2023–2024). EU–Azerbaijan Energy Roadmap (via Türkiye). https://ec.europa.eu
  22. ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ Chatham House. (2024). Black Sea Security & Energy Corridors. https://www.chathamhouse.org
  23. ↑ ۲۳٫۰ ۲۳٫۱ ۲۳٫۲ Azerbaijan Railways (ADY). (2024). BTK Capacity Upgrade Release. https://ady.az
  24. ↑ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ International Rail Journals. (2024). BTK to 5 Mt/y and plan for 17 Mt/y. (Trade press)
  25. ↑ NATO. (2024). Türkiye in NATO – Country Profile. https://www.nato.int
  26. ↑ ۲۶٫۰ ۲۶٫۱ RAND. (2024). Turkey’s Security Environment & Alliance Posture. https://www.rand.org
  27. ↑ European Defence Agency (EDA). (2023). Maritime Situational Awareness – SE Flank. https://eda.europa.eu
  28. ↑ ۲۸٫۰ ۲۸٫۱ ۲۸٫۲ GAP Administration. (2023). Atatürk Dam & GAP Data. https://www.gap.gov.tr
  29. ↑ ۲۹٫۰ ۲۹٫۱ ۲۹٫۲ State Hydraulic Works (DSİ). (2023). Reservoirs & Basin Management. https://www.dsi.gov.tr
  30. ↑ ۳۰٫۰ ۳۰٫۱ ECFR. (2023–2024). Eastern Mediterranean Geopolitics. https://ecfr.eu
  31. ↑ ۳۱٫۰ ۳۱٫۱ ۳۱٫۲ International Maritime Law Reviews. (2022–2024). Aegean/EEZ Case Notes. (Scholarly journals)
  32. ↑ ۳۲٫۰ ۳۲٫۱ ۳۲٫۲ DNV. (2023). Maritime Risk & Insurance in East Med/Aegean. https://www.dnv.com
  33. ↑ ۳۳٫۰ ۳۳٫۱ ۳۳٫۲ European Commission. (2024). EU Maritime Security Strategy – East Med. https://ec.europa.eu
  34. ↑ ۳۴٫۰ ۳۴٫۱ AIDA / Asylum in Europe. (2025). Türkiye: Temporary Protection Statistics (29 May 2025). https://asylumineurope.org
  35. ↑ ۳۵٫۰ ۳۵٫۱ UNHCR. (2024–2025). Türkiye Operational Data Portal. https://data.unhcr.org
  36. ↑ ۳۶٫۰ ۳۶٫۱ IOM. (2024). Mediterranean Migration Data & Eastern Route. https://www.iom.int
برگرفته از «https://dmelal.ir/index.php?title=اهمیت_جغرافیایی_ترکیه_در_حوزه‌های_ژئوپلیتیک&oldid=82284»