امپراطوری ماندینگو در مالی
اعلام موجوديت امپراطوری ماندینگو در قرن سيزدهم ميلادي در منطقۀ بین رودخانه‌های سنگال و نیجر که بخش اعظم مالی امروز را شامل می‌شد، فصل نوینی در گسترش دین اسلام گشود که در دراز مدت نتایج درخشانی در این سرزمین به‌دنبال داشت. این پادشاهی پس از پیروزی یکی از پادشاهان محلی به نام سوندیاکیتا بر سپاه کانته پادشاه آنیمیست سوسوها در جنگ کرنیا در سال 1235 تأسیس شد.
1-2-1-1-6 سلطان سوندیا کیتا
سوندیا کیتا پادشاه این امپراطوری با وجود آن که خود آنیمیست بود، ولی مخالفتی با گسترش اسلام نداشت و به شیوخ و روحانیون مسلمانی که در دربار وی و در محدوده این پادشاهی بودند، اجازه داد در قلمروی این پادشاهی به تبلیغ اسلام بپردازند. پس از مرگ سوندیا کیتا در سال 1255م. امپراطوری ماندینگو توسعه یافت. جانشینان سوندیاکیتا هم مانند وی علاوه‌بر حکومت مرکزی از نوعی تشکیلات محلی برای ادارۀ این پادشاهی وسیع بهره می‌گرفتند. در حکومت مرکزی تعدادی از بازرگانان و علمای مسلمان با سمت مشاور و کارگزار حضور داشتند و تحت تأثیر آنان، برخی از شاهان سلسلۀ ماندینگو به دین اسلام گرویدند و با ادامه کشورگشایی، امپراطوری مالی را به غرب و شرق گسترش دادند.
ساکورو از برده‌های آزاد شده، یکی از این مشاوران مسلمان معتقد و متعهد بود که نقش زیادی در گسترش و توسعۀ اسلام در غرب آفریقا داشت. ساکورو پادشاهی مالی را وسعت بخشید و برای نخستین بار به سفر حج رفت و در راه بازگشت از مکه در ساحل طرابلس کشته شد.(Craig, 2010: 305)
2-2-1-1-6 سلطان ابوبکر دوم
ابوبکر دوم خواهرزاده سوندیاکیتا از دیگر پادشاهان ماندینگو بود که دین اسلام را توسعه داد. وی که سودای کشف سرزمین‌های جدید را در سر می‌پروراند، معتقد بود در ماورای دریا (اقیانوس اطلس)، سرزمین پهناوري وجود دارد. ابوبکر در پی تلاشی نافرجام برای کشف این سرزمین جديد که موجب نابودي دویست کشتی اعزامی شد، در سال 1311م با ناوگانی متشکل از دو هزار کشتی که بسیاری از کارکنان و ملوانان این کشتی‌ها را مسلمانان تشکیل می‌دادند، رهسپار غرب (قاره آمریکا) شد. ابوبکر هیچ‌گاه از این سفر بازنگشت ولی برخی از مورّخان در دهۀ 1980 ثابت کرده‌اند وی نخستین فردی بود که دو قرن پیش از کریستف کلمب به خاک آمریکا پا نهاد1.پس از غیبت ابوبکر که یک سال طول کشید، بزرگان امپراطوری ماندینگو در سال 1312م. یکی از فرماندهان وي موسوم به مانساموسی را به پادشاهی برگزیدند.
3-2-1-1-6 امپراطور مانساموسی
مانساموسی پادشاهی بزرگ و با تدبیر بود. در دورۀ حکومت مانسا امپراطوری ماندینگو گسترش یافت و به‌دلیل اقدامات داخلی و بین‌المللی موسی، کشور مالی شهرتی جهانی یافت. مانسا اجرای قوانین اسلامی را در قلمرو حکومت خود الزامی ساخت و پایگاه‌های آموزشی و حوزه‌های علمیۀ بزرگی بنیان نهاد. مانساموسی علما و اندیشمندان دیگر نقاط جهان اسلام را به مالی دعوت و با توسعۀ تجارت بین قلمرو خود و دیگر مناطق جهان اسلام، روابط کشور را مستحکم کرد. موسی با دعوت مبلّغان اسماعیلی از سادات و شریفان مکه، مذهب تشیّع را جسته و گریخته به مسلمانان مالی معرفی کرد. در دورۀ پادشاهی وی شهر تمبوکتو مرکز مطالعات اسلامی بود. دانشگاه بزرگ سانکوره فعالیت‌های خود را در نشر و توسعۀ علوم و معارف اسلامی آغاز کرد و زبان عربی از آن زمان در دستگاه حکومتی راه یافت که این امر به نوبۀ خود موجب سهولت انتقال اندیشه‌های اسلامی از شمال آفریقا، که در آن روزگار از مراکز دینی مهم تلقی می‌شد، به مالی و دیگر سرزمین‌های غرب آفریقا شد. یکي از مهم‌ترین اقدامات مانساموسی، سفر تاریخی او به مکه بود که موجب ترغیب هرچه بیشتر او در انجام اصلاحات دینی در جامعه گشت. این حج که در سال‌های 25-1324 میلادی صورت گرفت، موجب شد نام موسی و سرزمین مالی تا اقصی نقاط جهان آن روز طنین‌انداز شود و شهرت عظیمی به بار آورد. براساس نوشتۀ العمری، مانساموسی پیش از سفر حج، مقدمات آن را در سراسر امپراطوری فراهم نمود و سپس مالی را با صد بار شتر طلا در حالی که 60 هزار نفر او را همراهی می‌کردند، به مقصد مکه ترک کرد. 12000 نفر بردۀ جوان با لباس‌های ابریشم ایرانی، در معیت این کاروان بودند و 500 غلام پیشاپیش این قافلۀ عظیم حرکت می‌کردند و هریک نیزه‌ای طلا به وزن چهار پوند با خود داشتند. مانساموسی از راه نیجر رهسپار مصر شد و در سال 1324 وارد این کشور شد. وي پس از سه ماه توقف در مصر به مکه رفت و پس از چهار ماه مجدداً به مصر و از آنجا به مالی بازگشت. موسي در مصر نسبت به حکام و بزرگان این کشور گشاده‌دستی بسیاری به خرج داد و به تمام درباریان و بزرگان مصر طلای فراوانی اهدا نمود. وی در مکه نیز به تمام حجاج و حتی گدایان شهر طلای فراوان بخشید و خیرات و مبرّات زیادی انجام داد. بخشش وی به‌اندازه‌ای بود که هنگام بازگشت دچار عسرت و تنگ‌دستی شد و برای ادامه مسیر از تاجری مصری، مبالغی پول قرض کرد (Craig, 2010: 301).
زیارت خانۀ خدا نتایج زیادی را برای مانساموسی و امپراطوری ماندینگو مالی به همراه داشت. این سفر جایگاه و اعتبار کشور مالی را در سطح جهان ارتقا بخشید و برای اولین بار نام این کشور در نقشه‌هاي اروپایی و نقشۀ جهان که انجلنی دولسرت آن را در سال 1339 تهیه کرد ظاهر شد. به گفتۀ ابن‌خلدون، پس از حج مانساموسی، تجارت بین مصر و مالی و رفت و آمد تجّار بیت دو کشور گسترش یافت و از آن زمان مالی به بازاری مطمئن برای کالاهای مصری بدل گشت. وی هم‌چنین برای معرفی هرچه بیشتر اسلام به مسلمانان و غیرمسلمانان مالی، گروهی از علما، مبلّغان و متخصصان حرفه‌های مختلف را به مالی آورد که از جملۀ آنها ابواسحاق ساحلی شاعر دانشمند و معمار عرب؛ المعمر مبلّغ اسماعیلی و چهار سید (شریف) از خاندان پیامبر بودند. مانساموسی با هدف گسترش دین اسلام در پادشاهی خود به ابواسحاق ساحلی معمار مسلمان دستور داد تا مساجد زیادی را در شهرهای مختلف مالی احداث نماید. بزرگ‌ترین این مساجد، مسجد جمعۀ شهر تمبوکتو بود که بعدها در همان جا دفن شد. ابواسحاق ساحلی قصری بزرگ و عجیب در تمبوکتو احداث کرد که ساختمانی گرد با گنبدی از طرح‌های رنگی داشت. این سبک معماری بعدها در آفریقای غربی رایج گشت. ساحلی هم‌چنین به دستور شاه، دیگر مساجد قدیمی امپراطوری مالی را ترمیم و بازسازی کرد.
امپراطور مانساموسی با اعزام طلبه‌هایی از مالی به شهر فاس موجب شد که نسل جدیدی از علما و اندیشمندان بومی در این کشور تربیت شوند که بعدها این افراد به عنوان اساتید مسلمان در دانشگاه اسلامی سانکوره به تدریس پرداختند. وی در انجام اصول پنچ‌گانۀ دین اسلام بسیار جدی بود، نمازهای یومیه را با دقت تمام ادا می‌کرد، در نماز جمعه شرکت می‌کرد، در طول ماه مبارک رمضان روزه می‌گرفت، زکات اموالش را می‌پرداخت و حج را به‌حا می‌آورد. موسی عید فطر را جشن ملی و زبان و ادبیات عربی را زبان رسمی امپراطوری مالی اعلام نمود و مساجد زیادی در شهرهای مالی و دیگر کشورهای اطراف احداث کرد. سیاست مانساموسی در حاکم ساختن قوانین اسلامی و گماردن اندیشمندان مسلمان در رأس مسئولیت‌های مهم، عدالت و امنیّت را در سطح جامعه حکمفرما کرد و موجب شد که بسیاری از طلاب سراسر جهان اسلام برای کسب علم و دانش رهسپار تمبوکتو شوند و نام سلطان مالی در کنار سلاطیّن بزرگ آن روزگار جهان اسلام قرار گیرد. امپراطوری مالی در عهد مانساموسی از گینه تا صحرای جنوب و از اقیانوس اطلس تا سرزمین هوسا در نیجریه را در برمی‌گرفت (Levtzio 1973: 255-257). در دورۀ سلطنت وی حضور علما و فضلا در دربار پادشاه چشمگیر بود و قضات براساس دستورات قرآن عمل می‌کردند. پنج طایفۀ درباری نیز که وظیفۀ آموزش و نشر احکام اسلامی را بر عهده داشتند عبارت بودند از:
- سیسه‌ها
- توره‌ها
- دیانه‌ها
- بیرته‌ها
- سانوها
اصولی که مانساموسی در حکومت خود بنیان نهاد، جانشینان وی ادامه دادند، به‌گونه‌ای که در زمان سفر ابن‌بطوطه به مالی (در سال 1352)، که سلطان سلمان فرزند وی در رأس امپراطوری قرار داشت، احکام دین اسلام کماکان به‌طور کامل اجرا می‌شد و جهانگرد بزرگ مراکشی عمیقاً تحت تأثیر عدالت و امنیّت عمومی قرار گرفته بود.[1]