ممالیک در سوریه
ممالیک (Mamluk Sultanate) (1250-1516م.)
در سال ۱۲۳۹ م. پادشاهان ایوبی اقدام به تشکیل گارد مخصوصی برای حمایت از پادشاه و اطرافیان وی نمودند، آنان اقدام به خرید هزار برده (مملوک) ترک و چِرکس (Circassians) [151] نمودند و سپس آنان را به فنون قتال آموزش داده و در مقدمه لشکر خویش جای دادند.
ده سال پس از تأسیس این گارد، بردگان مذکور اقدام به ترور پادشاه ایوبی و ولیعهد وی توران شاه نموده و مادرش «ملکه شجرةُ الدُّر» (مرگ: 1257م.)را به پادشاهی انتخاب کردند و عاقبت در همان سال، ملکه را کشتند و یکی از افراد خود را که «عزالدین آیبک» (Aybak) (حکومت: 1250-1257م.) نام داشت به پادشاهی انتخاب کردند و بدینگونه دوران حکومت ممالیک آغاز گردید. چیزی شبیه به قدرت رسیدن غزنویان ترک که غلامان دربار سامانی در ایران بودند.
در سال ۱۲۵۹ م. «ملک مظفر قطز» پیشگفته، با شکست مغولها، سوریه را به تصرف درآورده و به عنوان حکمران آن انتخاب گردید و از همان زمان تا سال ۱۵۱۶ م. که «سلطان سلیم اول» سوریه را تصرف کرد، این کشور یکی از ایالتهای تحت سیطره ممالیک مصر به شمار میرفت.
حکومت ممالیک از سال ۱۲۵۰ م. تا سال ۱۳۸۳ م. در دست بردگان ترک (البحریة/ دریانورد) بود و از سال ۱۳۸۳ م. به دست بردگان چرکسی (البرجیة/ برج نشین) افتاد که دوران زمامداری آنان تا سال ۱۵۱۶ م. ادامه داشت و دوره پادشاهی هر یک از آنان نسبتاً کوتاه بود؛ زیرا معمولًا به دست زیردستان خود ترور میشدند.
دوران پادشاهان ممالیک علیرغم ناآرامیهای سیاسی با شکوفایی اقتصادی و معماری همراه بوده است به گونهای که بسیاری از آثار تاریخی در این دوران پا به عرصه نهاد و از جمله معروفترین این آثار در امت اسلامی، گلدسته «قایتبای» (Qaitbay) در مکه است که «ملک اشرف ابونصر قایتبای» (حکومت: ۱۴۶۸ - ۱۴۹۶ م.) ساخت.
ممالیک جز تأسیس قاهره، بنیان شهر جدیدی رادر کارنامه خود ندارند؛ اما بناها و مدارس عالی متعددی را خصوصاً در مصر و قدس شریف از خود برجای نهادهاند. در سوریه نیز از ایشان بناهایی به یادگار مانده است؛ اما با انچه که در مصر و فلسطین و لبنان است، قابل مقایسه نیست؛ زیرا شامیان ایوبیتر و ممالیک مصریتر بودند.
مسجد ومدرسه سلطان حسن در قاهره
از جمله ابنیه مهم سوری که از دوران ممالیک برجای مانده است، میتوان به جامع «أقبغا الأطروشي» در حلب، (1399-1410) و جامع صابون در دمشق(1464) و نیز مدرسه «جَقمَقية» (1421) اشاره کرد که نوعاً در سالهای آخر حکومت ممالیک که اوج اقتدار ایشان بود، ساخته شدهاند. خانقاه و مدرسه جقمقیة در دمشق قدیمه، اکنون تبدیل به موزه خط شده است. این بنا در ضمن مجموعه مسجد اموی دمشق، در کوچه منتهی به حرم حضرت رقیه (س) متصل به ساختمان و مزار صلاح الدین ایوبی قرار دارد.
خانقاه و مدرسه جقمقیة در دمشق قدیمه
جامع الاطروش در حلب از ابنیه عصر ممالیک
ممالیک، میراث حکومت ایوبی را در خارج از مصر، به صورت شش استان که دمشق بزرگترین و مهمترین آنها بود، تجدید سازمان دادند. قدرت سیاسی در دست نخبگان مملوک بود که در ازای خدمت در سوارهنظام، زمین دریافت میکردند؛ اما دبیران (کارمندان دولتی) عمدتاً از خانواده‌های عرب سوری سنی انتخاب میشدند.
سرباز سواره نظام سپاه مملوکی
فقیه حنبلی ابن تیمیه (1263-1328م.) [152]در این دولت پرورده شد و با تحریکات او، ممالیک با اقلیتهای مذهبی ساکن در رشته کوههای جنوبی و ساحلی سوریه با شدت برخورد میکردند: مثل دروزیها ، مسیحیان مارونی، اسماعیلیان و نصیریه (علویان).
در اوایل دوره مملوک، سوریه مرفه باقی ماند. حاکمان مدیریت عمومی داشتند و بازرگانان ونیزی به تجارت ساحلی خود ادامه میدادند؛ اما در سال 1401 ضربهی سختی به زندگی اقتصادی منطقه وارد شد: تیمور لنگ، حلب و دمشق را غارت کرد و هر چند امپراتوری او مدت زیادی پس از مرگ او (1405م.) دوام نیاورد؛ اما آسیب وارد شده جدی بود. شهرها سوزانده و بخش بزرگی از جمعیت آنها کشته و بسیاری از صنعتگران به آسیای مرکزی کوچ داده شده بودند ؛ کسانی که در درخشش هنر عصر تیموری در ایران سهم بسزایی داشتند؛ خصوصاً در هنرهای مستظرفه؛ مانند شیشه سازی و معماری.
آخرین سلطان مملوکی، قانصوه غوری (حکومت: 1501-1516م.) (Qansuh al-Ghuri)