نهادها و مراکز فرهنگ و هنر تاجیکستان
2-10. نهادها و مرکز متولی فرهنگ و هنر
در جمهوری تاجیکستان نهادها و مرکز رسمی و دولتی متعددی متولی امو فرهنگی و هنری هستند. از جمله این نهادها می توان به (وزارت فرهنگ،شهرداریها، فیلارمونی دولتی، خانه های مدنیت و گروههای موسیقی و ارکستر رادیو و تلویزیون) اشاره کرد. در ادامه این بخش به بررسی نقش این نهادها و مرکزها پرداخته می شود.
1-2-10. وزارت فرهنگ تاجیکستان
مهمترین نهاد مسئول فعالیتهای فرهنگی و هنری در کشور است و مدیریت و نظارت بر اکثر این گونه فعالیتها را برعهده دارد. تئاتر، باله و اپرا، ارکسترهای موسیقی، کتابخانه ها، موزه ها، باغهای عمومی، مؤسسات باستانشناسی و مراکز فعالیتهای آماتور، همگی در حیطه مسئولیت این وزارتخانه است. سینما و رادیو و تلویزیون خارج از مسئولیت وزارت فرهنگ است. در حدود 25% بودجه ملی تاجیکستان صرف فعالیتهای فرهنگی و هنری می شود. وزارت فرهنگ از ادارات و بخشهای مختلف تشکیل شده است، مانند مرکز حفظ بناهای تاریخی و فرهنگی «مرکز تولیدات مردم» (نظیر صنایع دستی، آثار هنری و موسیقی). این وزارت خانه همچنین مالک شرکتها و کارگاههای تولیدی نیز هست که یکی از آنها تولیدکننده سازهای موسیقی است. بسیاری از این شرکتها در گذشته زیر نظر وزارت صنایع سبک و خدمترسانی معیشتی که مالک کارگاههای فرشبافی و کارخانههای کوچک دیگری بود، قرار داشت.
2-2-10. مرکز تولیدات مردم
در نظام سابق، این مرکز بخشی از سازمانی بود که مرکز آن در مسکو قرار داشت و در کل اتحاد شوروی دارای 9 شعبه بود. این مرکز در تاجیکستان در اول ژانویه 1993 تبدیل به مرکز تولیدات مردمی شد. این مرکز که به طور اساسی نقشی مشورتی و حمایتی دارد و تنها با فعالیتهای غیرحرفهای در ارتباط است، سه بخش دارد. بخش فعالیت های فرهنگی و سرگرمی، بخش صنایع دستی و فعالیتهای هنری مردم و بخش انتشارات. بخش فعالیتهای «فرهنگی و فراغتی» مسئولیت پارکهای تفریحی (باغهای فراغتی) را برعهده دارد. وظیفه آن شامل مدیریت وسایل سرگرمی و برگزاری جشنوارهها در این پارکها است. این پارکها به طور معمول به وسیله کمیته اجرایی شهرداریها مدیریت میشود. بخش صنایع دستی و فعالیتهای هنری مردم چهار شاخه است موسیقی، رقص، فعالیتهای تئاتری (سیرک، تئاتر سنتی و روایت داستانهای فولکولر) و هنرهای گرافیک(مانند نقاشی، عکاسی و طراحی). این مرکز در محدوده گستردهای از فعالیتها مشاکت دارد.
در دوره اتحاد جماهیر شوروی، این مرکز در این کشور کوهستانی، متخصصانی را برای ضبط نغمهها و رقصهای محلی به استانها و مناطق گوناگون میفرستادند. نوارها در مرکز، مطالعه و تحلیل میشد. این مرکز بر اساس این نوارها ادبیات آموزشی را درباره لباسها، موسیقی و رقص محلی منتشر میکرد و آنها را در اختیار موسیقیدانان، رقصندگان و هنرمندان غیرحرفه ای علاقمند قرار می داد. می توان گفت انتشار این آثار، به دلیل ضعف مالی، به طور کامل متوقف شده است. این مرکز رابطهی کاری با فرهنگستان و مدرسه هنرهای زیبای دوشنبه دارد. آنها سمینارهای مشترکی را برای مدیران خانه های فرهنگی برگزار می کنند. منطقه خودمختار بدخشان یک مرکز مستقل دارد.
3-2-10. شهرداریها
شهرداریها نقش مهمی در مدیریت و ترویج فرهنگ دارند و پارکها و باغهای عمومی از جمله مسئولیتهای آنها است. اجرای بسیاری از برنامههای هنر برای مردم توسط گروهها و ارکسترهای موسیقی و هنری را شهرداریها هماهنگ و برنامهریزی میکنند. بخشی از بودجه و فعالیتهای فرهنگی شهرداریها از طریق اجرای این گونه برنامه ها تأمین میشود، اما این شهرداریهای سهم قابل توجهی نیز از بودجه عمومی کشور دارند.
4-2-10. فیلارمونی دولتی
فیلارمونی دولتی نهاد منحصر به فردی است که از زمان اتحاد شوروی ایجاد شده و در روسیه و در کشورهای استقلال یافته از شوروری به چشم می خورد. این نهاد فرهنگی معمولاً در مجتمعی باشکوه در پایتخت قرار دارد و تعداد بسیاری از ارکسترها و گروههای هنری را در خود جای می دهد. هنرمندان این گروهها همگی در استخدام دولتاند و حقوق خود را از آنجا دریافت می کنند. فیلارمونی دولتی تاجیکستان در تالار باشکوه «باربد» در مرکز دوشنبه واقع شده است و گروههای گوناگون هنری، مانند گروه فولکلور گنجینه، گروه هنری گهواره و نیز گروه زرافشان را در خود جای داده است.
5-2-10. خانههای فرهنگ[1]
یکی از مهمترین نهادهای فرهنگی در اتحاد جماهیر شوروی بود و نقشی اساسی در شکلدادن ذائقه فرهنگی مردم و ترویج فرهنگ و هنر مورد نظر مسکو داشت. این نهاد در تاجیکستان امروز با قوت به کار خود ادامه می دهد و در تمام نواحی و مناطق کشور یافت می شود. خانه های فرهنگ متناسب با شهر و روستا و محلی که در آن واقع شده اند، امکانات و تجهیزات متفاوت دارند. اما به طور کلی یک خانه فرهنگ، دست کم یک تالار بزرگ اجتماعات، اتاق های متعدد، امکانات آموزش فنی و حرفه ای مانند خیاطی دارد. این خانه ها، مرکزی برای فعالیتهای هنری آماتور نیز هست و امکانات لازم از قبیل لباس و آلات موسیقی در اختیار هنرمندان می گذارد. خدماتی که خانههای فرهنگ ارائه می کنند همیشه رایگان بوده است. پس از استقلال کوششهایی برای کسب درآمد آغاز شد. یک نمونه موفق آن مرکز فرهنگی قبادیان در ولایت ختلان بود که بلافاصله پس از استقلال مورد آزمایش قرار گرفت.
6-2-10. ارکستر رادیو و تلویزیون
سازمان رادیو و تلویزیون تعدادی از بهترین گروههای رقص و موسیقی منطقه را در اختیار دارد. به طور تقریبی همه خوانندگان، نوازندگان، رقصندگان و آهنگ سازان رادیو و تلویزیون تحصیلات رسمی در زمینه موسیقی یا رقص دارند. اکثر آنها فارغ التحصیلان مدرسه موسیقی دانشگاه دوشنبه اند (مدرسه ای که بخشی هم برای موسیقی فولکلور و سنتی دارد). همچنین برخی از آنها در هنرستانهای مسکو، سنت پترزبورگ یا کیف آموزش دیده اند. همه گروهها با محدودیت مالی فعالیت می کنند. در گذشته، اکثر سازهای موسیقی از سایر جمهوری های اتحاد شوروی یا اروپا وارد می شد. امروزه، خرید این سازها نیازمند هزینه گزافی است که قابل دسترسی نیست. تجهیزات الکترونیکی که در گذشته از مسکو وارد می شد دیگر به کشور نمی رسد. همه تجهیزات قدیمی موجود در استودیوها در جریان جنگ داخلی آسیبدیده یا به غارت رفته است. این گروههای رقص و موسیقی در رادیو و تلویزیون تاجیکستان فعالیت دارند. گروههای موسیقی فضل الدین شهاب، ارکستر سازهای ملی، گروه ملی رقص زیبا، گروه رقص جهان آرا، گروه رقص فولکلور دریا.
7-2-10. گروه موسیقی فضل الدین شهاب
این گروه که در سال 1961.م تشکیل شد، «موسیقی کلاسیک» تاجیکستان، شش مقام، را اجرا کرده است. (موسیقی تاجیک، موسیقی دستگاهی است و در شش مقام، راست، بوزروک، نوا، دوگاه، سه گاه و عراق نواخته می شود). آوازها از اشعار کلاسیک فارسی انتخاب می شوند. این گروه در میان اعضای خود اساتیدی چون شاه نظر و سیف الدین را دیده است. استادان بزرگ از بین تاجیک های ساکن بخارا در ازبکستان و دوشنبه می آمدند. در حال حاضر، در حالی که تصویر استادان بر دیوارهای استودیوهای رادیو و تلویزیون آویخته شده است، آنها یا فوت کرده اند یا به اسرائیل، اروپا یا ایالات متحده مهاجرت کرده اند. این موضوع بر کیفیت کار گروهی تأثیر داشته است.
8-2-10. ارکستر سازهای ملی
ارکستر سازهای ملی در سال 1938.م تشکیل شد. این گروه که در ابتدا یک گروه موسیقی فولکلور بود، به واسطه تلاش های استادانی مانند بالاسانیان و لینسکی، که هر دو فارغ التحصیلان هنرستان مسکو بودند، به ارکستری در سطح جهانی تبدیل شد. این ارکستر دارای چهل و دو نوازنده می شود. تمام اعضای ارکستر از آموزش رسمی موسیقی بهره مند بوده اند. ارکستر قطعات محبوب آهنگسازان مشهور روس و سایر کشورهای اروپایی را نیز اجرا می کند. این ارکستر که در اصل برای رادیو و تلویزیون برنامه اجرا میکند، برخی اوقات در برابر مخاطبان به اجرای زنده نیز میپردازد. این ارکستر به دلایلی در شرایط نامساعدتری قرار داشته است. نخست، از آن جایی که این گروه به عنوان بخشی از سازمان رادیو و تلویزیون است، بودجه کمتری نسبت به گروههای هنری که از طرف وزارت فرهنگ حمایت می شوند، دریافت میکند. دوم، به دلیل تعداد زیاد اعضا، این ارکستر به طور معمول از تورهای خارجی حذف می شود و اعضای گروه فرصت سفر به خارج از کشور و اجرا برای مخاطبان خارجی را از دست می دهند. یک تور خارجی، به اعضا این فرصت را می دهد تا کار هنری خود را به مخاطبان جهانی ارائه کنند و از این طریق روحیه آنها تقویت خواهد شد.
9-2-10. گروه موسقی فولکلور گنجینه
گنجینه یکی از قدیمی ترین و محبوبترین گروههای موسیقی تاجیکستان است. این گروه آوازهایی از کوههای تاجیکستان را اجرا میکند. همه سازهای سنتی تاجیک در این گروه نواخته می شود. مضمون آوازها متفاوت است و از غزل تا فلک خوانی را شامل می شود. فلک خوانی ژانر به خصوص جالب توجهی است که در مراسم خاکسپاری و سایر مناسبت ها خوانده می شود. در این آوازها فلک (جهان) مورد خطاب قرار می گیرد و مسئول مشکلات و مصایب زندگی خوانده می شود. این گروه بیست و پنج خواننده، نوازنده و رقصنده و نیز دوازده کارمند، شامل کارگردان و تکنسین دارد.
10-2-10. اپرا و باله
اپرا و باله به وسیله روسها در ده 1930.م به تاجیکستان معرفی شد. اولین اپرای تاجیک با نام شورش وسیع نوشته بالاسانیان، در سال 1941.م به روی صحنه رفت. اپراهای دیگری بر اساس شاهنامه فردوسی نوشته و در تئاتر اپرا، باله صدرالدین عینی اجرا می شد. این ژانرهای موسیقی و رقص در طول دهه های 1970 و 1980.م به اوج رسید. ستاره های باله تاجیک، به خصوص در اتحاد شوروی و خارج از آن به شهرت رسیدند. ملک صابراوا یکی از بالرینهای تاجیکستان بود که موفق به دریافت جوایز معتبری از جشنوارهها و مسابقات بین المللی شد. جنگ داخلی صدمه های زیادی به اپرا و باله وارد آورد.
بهترین خوانندگان اپرا و رقصندگان باله، اعم از تاجیک یا روس، به مسکو، اروپا و ایالات متحده امریکا مهاجرت کردند یا به مناطق دیگر کشور گریختند. آنچه در زیر آمده است نام تئاترهای اپرا و باله در تاجیکستان است. اپرا باله صدرالدین عینی در شهر دوشنبه، اپرا باله تحفه فاضل در شهر کانی بادام استان خجند، اپرا باله در منطقه ناو در استان خجند، اپرای روسی سعیدعلی ولی زاده در کولاب در استان ختلان، اپرای فرغان تپه در استان ختلان.
جدول شماره 16 - گروههای اپرا و باله در تاجیکستان
| نام گروه | محل استقرار |
| گروه اپرا و باله صدرالدین عینی | دوشنبه |
| گروه تحفه فاضل | کانیآباد خجند |
| گروه اپرا و باله ناو | ولایت خجند |
| گروه اپرا و باله روسی سیدعلی ولیزاده | کولاب در ولایت ختلان |
| گروه اپرای فرغان تپه | فرغان تپه در ولایت ختلان |
منبع: تاجیکستان، 1387: 36