نظام آموزش، تحقیقات و فناوری مصر

فصل دهم: نظام آموزشی

1- پیشینه تاریخی

مقوله آموزش در مصر از سابقهای کهن برخوردار و همزاد تاریخ مصر است. مصریان با اختراع خط که تأثیر تعیین کنندهای در آموزش و گسترش علم داشت، اولین گام را در توسعه تمدنی برداشتند. آموزش در عهد فرعونها هر چند با فراز و فرودهایی همراه بوده، همواره مورد اهتمام قرار داشت و کودکان از سن 4 تا 10 سالگی به خواندن، نوشتن و آشنایی با حساب میپرداختند. در دوره اسلامی نیز آموزش مورد توجه بود و به ویژه در عهد فاطمیها این مقوله یکی از اهتمامهای خلیفههای فاطمی به شمار میرفت. مراکز علمی و آموزشی متعددی در این عهد تأسیس شد که مهمترین آنها جامع الازهر از نقاط عطف تاریخ آموزش در مصر و جهان اسلام است. قاهره در دوره فاطمیها و پس از آن طی قرون متمادی، مرکز آموزش علوم دینی در جهان اسلام بود و طالبان علم از سراسر سرزمینهای اسلامی روانه مرکز علمی و آموزشی جامع الازهر میشدند. تا اوایل قرن نوزدهم، شیوههای آموزشی سنتی ادامه داشت و مکتبخانهها، زاویهها و مدارس دینی وابسته به مساجد بزرگ در شهرها و بالاخره نهاد الجامع الازهر، نهادهای اصلی آموزش سنتی در مصر بود (موسوعة مصرالحدیثة، ،1996، 7:4).

در دوران معاصر، از سالهای اولیه قرن نوزدهم و در عهد حکومت محمدعلی که از سال 1805 آغاز شد، شیوههای نوین آموزشی با الهام از شیوههای آموزشی در اروپا مبنای برنامههای آموزشی قرار گرفت و ابتدا فعالیت مراکز آموزش عالی (1816) و سپس مراکز آموزش راهنمایی (1825) و بالاخره مدارس ابتدایی (1832) آغاز شد. طی چند دهه حکومت محمدعلی گروههای متعددی از جوانان مصری برای کسب آموزش و مهارتهای جدید روانه اروپا شدند و البته تأسیس مدارس خارجی نیز علیرغم آثار سوء فرهنگی، در گسترش اهتمام و اشتیاق به آموزش تأثیرگذار بود. تأکید قانون اساسی مصوب سال 1923 بر الزامی بودن آموزش برای پسران و دختران مصری و تأسیس دانشگاه دولتی در سال 1925، نقطه عطفی در روند آموزش بود. پس از انقلاب سال 1952 افسران آزاد، دموکراسی آموزشی شعار اصلی دولت در این حوزه بود که زمینه و امکانات آموزشی را برای همه گروهها در همه مقاطع، به طور رایگان فراهم میآورد. (www.sis.gov.eg;2015). تأسیس وزارت آموزش و پرورش در سال 1955 به جای وزارت معارف نشان از توجه به مقوله تربیت در کنار آموزش داشت. از آن پس مسئولیت مطالعه و پیشنهاد سیاست آموزش و پرورش براساس سیاستهای ملی و قومی در تمام مقاطع پیش از دانشگاه بر عهده این وزارتخانه قرار گرفت (موسوعة مصر الحدیثة، همان:11) . از سال 1957، استراتژی توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور به مقوله آموزش گره خورد واز سال 1990 نیز مسئله آموزش به عنوان اولین و بزرگترین پروژه ملی مصر در توسعه جامعه و رویارویی با چالشهای آینده مطرح شد. بر این اساس نشستهای متعدد با هدف ایجاد تحول در شیوهها و محتوای برنامههای آموزشی برگزار و دستاوردهای آن در اختیار کارشناسان و برنامهریزان حوزه آموزش قرار گرفت (الخطة الاستراتیجیة للتعلیم،16:2014). قانون اساسی مصوب سال 2014 نیز در 6 ماده (از ماده 19 تا 25) به مقوله آموزش پرداخته است. براساس ماده 19 این قانون، دوره آموزش الزامی شامل دو دوره ابتدایی و دبیرستانی و آموزش در مراکز دولتی مجانی است. قانون اساسی مزبور دولت را مکلف کرده است تا نسبت به تأمین بودجه اقدامهای لازم را انجام دهد و تلاش کند تا روند تخصیص بودجه به سمتی پیش رود که در نهایت بودجه آموزش به سطح شاخصهای جهانی برسد. ماده 24 قانون مزبور همچنین بر آموزش زبان عربی، تاریخ ملی و پرورش دینی به عنوان مواد اساسی آموزشهای پیش از دانشگاه در همه مراکز آموزشی دولتی و غیردولتی تأکید کرده است.

دولت مصر برای سال تحصیلی 2013-2014، مبلغ 5/82 میلیارد پوند مصری معادل 11.9 میلیارد دلار آمریکا از بودجه 52.7 میلیارد دلاری خود را به حوزه آموزش اختصاص داده است که 40% از درآمد ناخالص ملی را شامل شده است. در همین دوره 16.7 از هزینههای خانوادههای مصری مربوط به آموزش فرزندان بوده است (www.sis.gov.eg;2015).

2- نظام آموزشی پیش از دانشگاه

اهداف سیاستهای آموزشی

مهمترین اهدافی که سیاستهای آموزشی پیش از دانشگاه بر آنها مبتنی است عبارت است از:

الف-ایجاد فرصت: فراهم آوردن فرصتهای آموزش خودکفا برای همه کودکان مصری

ب- کیفیت: اصلاح و بهبود دائم روند آموزش مطابق استاندارد ملی کیفیت

ج- نظامها: تحول بخشیدن به نظامهای آموزشی با هدف افزایش فعالیتها و نهادینه کردن ساختاری

چشمانداز آموزش و پرورش

وزارت آموزش و پرورش مصر تلاش دارد تا با تحول بخشیدن به نظام آموزشی پیش از دانشگاه، بیشترین تعداد دانشآموز را زیر پوشش قرار دهد. این وزارتخانه بر آن است تا این هدف را از راه کیفیت بخشیدن به نظام آموزشی و با رویکرد ساختن شهروند مصری بر بنیان منظومه ارزشهای تمدنی و انسانی و نیز نظام غیرمتمرکز مبتنی بر مشارکت جمعی، تحقق بخشد. (www.moe. gov.eg;2015).

مشکلات حوزه آموزش

نظام آموزشی مصر با مشکلات متعدد مواجه است. از جمله این مشکلات افزایش جمعیت طی دهههای اخیر و نرخ بالای بیسوادی در جامعه است که مطابق آمارهای ماه اوت 2012 به حدود 28% از جمعیت با سن 15 تا 35 سال و 40% از جمعیت با سن 15 سال به بالا رسیده است. همچنین نرخ بیسوادی در روستاها 67% از کل جمعیت را شامل شده است. گزارش سال 2010 یونیسف (نیز نشان میدهد 23% از پسران زیر سن 15 سال در فقر ناشی از بیسوادی به سر میبرند (الخطة الاستراتیجیة للتعلیم :10).

مراحل آموزش پیش از دانشگاه

نظام آموزشی پیش از دانشگاه در مصر به دو مرحله پایه و دبیرستان تقسیم شده است. دوره پایه شامل دو مقطع دبستان (6 سال) و راهنمایی (3 سال) است. مقطع متوسطه نیز دارای دو دوره عمومی (3 سال ) و فنی (3 تا 5 سال )است. دانشآموزانی که تمایل به ادامه تحصیل در دانشگاهها و یا مؤسسات آموزشی فنی و حرفهای دارند در این دوره ثبت نام میکنند. دوره فنی نیز هنرجویان را برای ورود به بازار کار آموزش میدهد. (همان:16)

الف- آموزش پایه

1- مقطع ابتدایی

اهداف استراتژیک:

- فراهم آوردن خدمات آموزشی مطلوب و با کیفیت برای همه کودکان در سن آموزش ابتدایی

- از میان برداشتن شکافها و تفاوتهای میان مدارس ابتدایی

- افزایش توانمندیهای کادر آموزشی در این مقطع

سیاست ارتقای کیفی:

- ارائه روشهایی که به لحاظ محتوا و شیوههای تدریس با استانداردهای بینالمللی مطابقت داشته باشد

- نوسازی و تحول بخشیدن به آموزش زبان عربی، پرورش دینی و مواد مدرسی در حوزه علوم اجتماعی و تعمیق بخشیدن به مفاهیم ملی و هویتی

- فراهم آوردن زمینهها و عوامل لازم برای امنیت و سلامت محیط تحصیل و از میان برداشتن زمینهها و عوامل خشونتزا در مدارس

- تنظیم برنامههایی برای افزایش تعداد دانشآموزان و کاهش میزان فرار از تحصیل و تعداد مردودیها

- تأمین نیازهای همه مدارس ابتدایی به آموزگاران آموزش دیده در تخصصهای مختلف (همان: 17)

آمارها: بر اساس آمارهای رسمی وزارت آموزش و پرورش مصر، تعداد دانشآموزان، مدارس و معلمان مقطع ابتدایی در سال تحصیلی 2013-2014 به شرح زیر بوده است:

دانشآموزان		مدارس		معلمان
دولتی	غیردولتی	دولتی	غیردولتی	710/394
288/008/9	005/898	202/80	025/2	710/394

www.moe.gov.eg;2015))

2- مقطع راهنمایی

هدف از این مقطع آموزشی، تربیت دانشآموزانی است که از مهارتهای زبانی، ریاضیات، علوم و ارتباطات برخوردار شده و آماده ورود به مرحله بعدی برای توسعه توانمندیها و خلاقیتها و حرکت در مسیر تحولات جهانی با تأکید بر ارزشهای ملی، دینی، هویت عربی و مشارکت با دیگران، پذیرش و تعامل با آنان باشند.

اهداف استراتژیک:

- فراهم آوردن فرصت آموزش مطلوب برای دانشآموزان ورودی این مقطع از طریق تأمین فضای متناسب با فراگیری و رعایت جنبههای اجتماعی، محیطی و اقتصادی متفاوت آنان

- فراهم آوردن نیروی آموزشی کافی و برخورداری از سطح حرفهای بالا

- تمرکز بر مدرسه به عنوان محور اصلاح و بهبود واقعی در تحصیل و سطح یادگیری آنان و نیز تلاش برای نگهداری دانشآموزان تا پایان مقطع

- ارتقای سطح تحصیل دانشآموزان به ویژه در زبان عربی و ریاضیات و فراگیری یکی از زبانهای بینالمللی

- توسعه و تقویت کادر آموزشی

آمارها: به استناد آمارهای رسمی وزارت آموزش و پرورش مصر، تعداد دانشآموزان ،مدارس و معلمان مقطع راهنمایی در سال تحصیلی 2013-2014 به شرح زیر بوده است:

دانشآموزان		مدارس		معلمان
دولتی	غیردولتی	دولتی	غیردولتی	264/242
623/052/4	082/285	407/8	521/1	264/242

www.moe.gov.eg;2015))

ب- مقطع دبیرستان

1- دبیرستان (عمومی)

هدف کلی این شاخه تحصیلی عبارت است از آموزش مناسب با معیارهای جهانی به گونهای که فارغالتحصیلان را برای ورود به مرحله آموزش عالی آماده سازد.

اهداف استراتژیک:

- افزایش امکان جذب دانشآموز

- حمایت از توانمندیهای کادر آموزشی

- تحول بخشیدن به سازوکار اداری

- بهبود کیفیت محیط آموزش برای دانشآموزان

- ارائه الگوهای ابتکاری به مثابه اساسی تحول در نظام آموزشی (الخطة الاستراتیجیة للتعلیم : 75)

2- دبیرستان (فنی)

هدف کلی این شاخه آموزشی، تربیت نیروی فنی ماهری است که توانمندیهای لازم را برای رقابت در بازار کار محلی، منطقهای و جهانی کسب کرده باشد و به شکلی ایجابی در توسعه کشور مشارکت داشته باشد.

اهداف استراتژیک

- افزایش فرصتها و نوسازی رشتههای تخصصی آموزش فنی در مصر و کشورهای اطراف دریای مدیترانه

- دگرگون سازی روشها متناسب با اقتضائات جدید با هدف همراه شدن با بازار کار

- فراهم آوردن تجهیزات و فناوری آموزش مناسب با نوع آموزشهای فنی و تعدد دانشآموزان

- ارتقای سطح حرفهای و مادی و معنوی آموزگار

- فعالسازی مشارکتهای محلی و بینالمللی

- فعالسازی طرح شورای عالی آموزش فنی و تربیت حرفهای

- آموزش و تربیت برای ایجاد شغل (همان:78)

آمارها: آمارهای رسمی وزارت آموزش و پرورش مصر در سال تحصیلی 2013-2014، تعداد دانشآموزان و مدارس و معلمان مقطع دبیرستان (عمومی و فنی) را به شرح زیر نشان میدهد:

الف: دانشآموزان:

نوع	دولتی	غیردولتی	جمع
عمومی صنعتی کشاورزی بازرگانی	194/279/1 359/791 513/165 692/545	278/176 856/2 459/104	472/455/1 215/794 513/165 151/650

ب: تعداد مدارس:

نوع	دولتی	غیردولتی	جمع
عمومی صنعتی کشاورزی بازرگانی	2051 955 199 599	943 11 0 220	2994 966 199 819

ج: معلمان و مربیان:

عمومی	103654
صنعتی	95360
کشاورزی	13659
بازرگانی	37375

www.moe.gov.eg;2015))

3- آموزش عالی

3- 1- پیشینه

سابقه آموزش عالی به دوره حکومت محمدعلی پاشا درنیمه اول قرن نوزدهم بازمیگردد. در این دوره برخی مراکز آموزش عالی حتی پیش از مدارس ابتدایی و دبیرستان تأسیس شد. اولین دانشگاه به مفهوم جدید آن اما در سال 1908 به همت عدهای از فرهیختگان و خیران جامعه تأسیس شد. این دانشگاه سپس در سال 1925 با نام دانشگاه فؤاد اول به یک مرکز آموزش عالی دولتی تبدیل و پس از انقلاب سال 1952 با نام دانشگاه قاهره فعالیتهای خود را با شرایط جدید ادامه داد. در این دوره که رویکردهای سوسیالیستی و عدالت اجتماعی بر سیاستهای آموزشی حاکم شد، زمینه ادامه تحصیلات در مقطع دانشگاهی بیش از پیش فراهم آمد و در سال 1961 ، رایگان شدن تحصیلات دانشگاهی آغازمرحله جدیدی در روند آموزش عالی بود. ز ان پس گروههای اجتماعی بیشتری از جمله، طبقات محروم و پایین جامعه امکان یافتند تا با ادامه تحصیلات در مراکز آموزش عالی به مراتب و تخصصهای بالای علمی و فرصتهای شغلی مناسبی دست یابند.

از دهه نود قرن گذشته با صدور قانون تأسیس دانشگاههای خصوصی در سال 1992 و به دنبال آن افزایش مراکز آموزش عالی خصوصی تحولی در این روند پدید آمد. در سال 2002 هم با صدور قانون تأسیس دانشگاههای خارجی این مراکز آموزش عالی یکی پس از دیگری فعالیتهای آموزشی خود را آغاز کردند.

به موجب قانون اساسی مصوب سال 2014، دولت متکفل استقلال دانشگاهها و مجامع علمی، فراهم آوردن امکان آموزش دانشگاهی، تلاش برای ایجاد تحول در آموزشهای دانشگاهی و متکفل مجانی بودن آموزش در دانشگاههای دولتی و مؤسسات وابسته به آن است. همچنین دولت موظف است تا همه ساله بودجه آموزش عالی را به گونهای تخصیص دهد که کمتر از 2% از تولید ناخالص ملی نباشد و در یک روندی تحولی در نهایت به شاخصهای جهانی برسد. (www.sis.gov.eg;2015).

امروز، وزارت آموزش عالی مصر مسئولیت سیاستگذاری، برنامهریزی، نظارت و ارزیابی را در حوزه آموزش دانشگاهی بر عهده دارد. این وزارتخانه در راستای ارتقاء مؤلفههای اصلی آموزش عالی شامل: مراکز آموزشی، اعضای هیأت علمی، دانشجویان و روشهای تدریس تا رسیدن به استانداردهای جهانی، مسئولیتهای خود را انجام میدهد. (www.scu.eun.eg;2015).

3-2 - اهداف استراتژیک

مهمترین اهداف استراتژیک آموزش عالی مصر از قرار ذیل است:

- گسترش پوشش آموزش عالی در تمام مناطق مصر (دولتی و خصوصی)

- تحقق کیفیت آموزشی در تمام دانشگاهها و مراکز آموزش عالی

- بکارگیری تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در روند آموزش

- ایجاد و توسعه منظومههای پژوهشی و مراکز آموزش عالی برای پاسخگویی به نیازهای جامعه و بخشهای ضایع و خدمات

- ایجاد تخصصهای بومی

- اصلاح مجموعه قوانین حوزه آموزش عالی با توجه به قانون اساسی جدید (2014) و تغییر و تحولات جهانی با هدف ایفای نقش بیشتر این مراکز در توسعه جامعه

- ارتقاء بخشیدن به سطح کیفی خدمات وابسته به مراکز آموزش عالی (بیمارستانها، مراکز مشاوره، خدمات آموزشی، واحدها و مراکز تولیدی و خدماتی)

- تحقق امکان استفاده بیشتر از نظامهای پیشرفته و نوین در زمینه علوم و تکنولوژی

- برقراری ارتباط با کشورهای منطقه و جهان از راه همکاریهای علمی، فرهنگی و آموزشی (www.egy-mhe.gov.eg;2015)

شورای عالی دانشگاهها:

این شورا بر اساس قانون مصوب سال 1972 با مسئولیت کلی برنامهریزی و سیاستگذاری عمومی و هماهنگی میان دانشگاهها و مراکز آموزش عالی کشور، زیر نظر وزیر آموزش عالی و عضویت وزرای آموزش و پرورش، پژوهشهای علمی و رؤسای دانشگاههای دولتی تشکیل شده است. از جمله وظایف تعریف شده این شورا میتوان به این موارد اشاره داشت:

- معادلسازی گواهینامههای علمی مؤسسات آموزشی که تحت نظارت قانون سازماندهی دانشگاهها قرار ندارند و نیز گواهینامههای صادره از مراکز و مؤسسات آموزشی خارجی

- هماهنگی میان دانشکدهها و بخشهای مشابه در دانشگاهها

- تعیین و ایجاد رشتههای تخصصی در دانشگاهها

- سازماندهی پذیرش دانشجو و تعیین میزان جذب

- ترسیم سیاستهای کلی برای تدوین کتابهای دانشگاهی

- هماهنگی میان نظامهای تدریس، امتحانات و گواهینامههای علمی

- اظهارنظر در خصوص میزان کمکهای سالیانه دولتی به دانشگاهها

فعالیتهای این شورا از راه کارگروههای تخصصی انجام میشود. کارگروههای چهارگانه این شورا عبارت است از: برنامهریزی، ارتقاء رتبه علمی اعضای هیأت علمی، معادله و کارگروه روابط فرهنگی است که وظیفه اصلی آن، عقد قرارداد همکاری با دانشگاهها و مراکز پژوهشهای علمی در سطح جهان است. (www.scu.eun.eg;2015).

3-3- دانشگاهها و مراکز آموزش عالی

امروز 44 دانشگاه و مرکز آموزش عالی (دولتی و غیردولتی) با مجموع 574 دانشکده و مؤسسه آموزش عالی در مصر فعال است. از این مجموعه 22 واحد دانشگاهی با 381 دانشکده و مؤسسه وابسته به دولت است. دانشگاههای غیردولتی نیز 18 واحد دانشگاهی و 121 دانشکده و مؤسسه را شامل میشود. دانشگاه الازهر که مستقل از وزارت آموزش عالی است با 72 دانشکده وابسته به نهاددینی الازهراست.

در سال تحصیلی 2012-2013 تعداد دانشجویان مقطع کارشناسی در دانشگاههای دولتی 1148805 نفر و دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری 271642 نفر بوده است. در مقطع کارشناسی نیز در سال تحصیلی 2011-2012 ،278634 نفر و در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری 109180 نفر فارغالتحصیل شدهاند. در دانشگاههای غیردولتی هم تعداد دانشجویان مشغول به تحصیل در سال تحصیلی 2012-2012 در مقطع کارشناسی 88358 نفر و فارغ التحصیلان این دانشگاه ها نیز 13077 نفر بوده است. (www.egy-mhe.gov.eg;2015)

الف- دانشگاههای دولتی

بیشترین خدمات در حوزه آموزش عالی توسط 22 دانشگاه دولتی مصر ارائه میشود. پذیرش در این دانشگاهها از میان دارندگان گواهینامه پایان تحصیلی مقطع دبیرستان شامل: گواهینامههای دبیرستان (عمومی)، دبیرستان (فنی)، گواهینامههای معادل سازی شده کشورهای عربی، گواهینامههای معادل سازی شده کشورهای خارجی و گواهینامههای دبیرستانهای الازهر مصر انجام میشود و مجموع نمرههای داوطلبان در پذیرش آنان مؤثر است. پذیرش دانشجو نیز از طریق دفتر هماهنگی پذیرشهای دانشگاهی صورت میپذیرد.

دانشگاههای دولتی مصر عبارت است از: القاهره، عین شمس، اسکندریه، اسیوط، طنطا، المنصورة، الزقازیق، حلوان، المنیا، المنوفیه، قناة السویس، جنوب الوادی، بنی سویف، الفیوم، بنها، کفرالشیخ، بورسعید، سوهاج، دمنهور، اسوان، دمیاط، مدینة السادات، السویس.

در میان دانشگاههای دولتی، برخی از آنها از موقعیت و امکانات بهتر و بیشتری برخوردار است که دانشگاههای قاهره، اسکندریه، عین شمس و المنصورة از جمله آنهاست.

دانشگاه قاهره[1]: اولین دانشگاه به مفهوم جدید آن، با نام «الجامعة الاهلیة» در سال 1908 در قاهره با رشتههای تمدن اسلامی، تمدن باستان مصر و مشرق زمین (موسوعة مصر الحدیثة، 1999، 4 :98) تأسیس شد. این دانشگاه سپس در سال 1925 به دانشگاه دولتی، با نام الجامعة المصریة شامل 4 دانشکدهی ادبیات، علوم، حقوق و پزشکی تبدیل و فعالیتهای خود را ادامه داد. طی سالهای بعد برخی مراکز و مؤسسات و دانشکدههای دیگری از جمله دانشکده مهندسی به آن منصم شد و در سال 1940 به دانشگاه «فؤاد الاول» تغییر نام داد. در پی تحولات سیاسی اجتماعی ناشی از انقلاب سال 1952، سرانجام در سال 1953 به دانشگاه «القاهرة» تغییر نام داد. تا این تاریخ، علاوه بر 4 دانشکده اولیه، دانشکدههای دامپزشکی، داروسازی، دندانپزشکی و نیز مدارس عالی مهندسی، کشاورزی و بازرگانی در این دانشگاه فعال بود. در سالهای بعد دانشکدهها و مراکز جدید از جمله دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی، مؤسسه عالی پژوهشهای آماری، دانشکده پرستاری نیز تأسیس شد و از دهه هفتاد به بعد نیز تعدادی دانشکده و مؤسسه آموزش عالی دیگر در این دانشگاه فعال شد که از جمله آنها دانشکدههای رسانه، آثار باستانی و مؤسسه عالی پژوهشهای آفریقایی (1970) ، مؤسسه عالی برنامهریزی عمرانی و منطقهای (1979) وموسسهعالی مطالعات وپژوهش های تربیتی(1987) بود. دانشگاه قاهره امروز با 28 دانشکده و مؤسسه آموزشی وابسته در هر سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری دانشجو میپذیرد. زبان تدریس در دانشگاه قاهره عربی است و در برخی رشتهها از جمله پزشکی و مهندسی ، زبان انگلیسی، زبان آموزشی است و در برخی از رشتهها همچون رسانه و کشاورزی، آموزش به هر دو زبان عربی و انگلیسی انجام میشود. در دانشکده ادبیات این دانشگاه، علاوه بر زبان عربی، رشتههای ترجمه انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و عبری و نیز ترجمه زبانهای ترکی و فارسی تدریس میشود. همچنین رشتههای ادبیات تطبیقی، روانشناسی تطبیقی، ادبیات نمایشی، پژوهشهای تاریخی از جمله رشتههای آموزشی این دانشکده است.

تعداد پذیرفته شدگان در مقطع کارشناسی این دانشگاه در سال تحصیلی 2012-2013، 36092 نفر و تعداد کل دانشجویان مشغول به تحصیل در رشتههای مختلف کارشناسی 146682 و تعداد دانشجویان مشغول به تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری 28265 و نیز فارغالتحصیلان این دو مقطع در سال تحصیلی 2011-2012، 7151 نفر بوده است. (www.egy-mhe.gov.eg;2015) . تعداد قابل توجهی از شخصیت های سیاسی و فرهنگی مصر و جهان عرب از این دانشگاه فارغالتحصیل شدهاند که از جمله آنها میتوان به: احمد زکی یمانی، احمد ماهر، اسامة الباز، بطرس غالی، راشد الغنوشی، عبدالمنعم ابوالفتوح و عمروموسی اشاره کرد.

دانشگاه اسکندریه[2]: این دانشگاه که به لحاظ تاریخی، دومین دانشگاه این کشور است، در سال 1942 با نام دانشگاه فاروق اول با دو دانشکده ادبیات و حقوق در شهر اسکندریه آغاز به کار کرد. به زودی دانشکدههای علوم، بازرگانی، پزشکی و کشاورزی در این دانشگاه فعال شد و در سال 1952 هم به دانشگاه اسکندریه تغییر نام داد. در سالهای بعد هم فعالیت چندین دانشکده از جمله دانشکدههای پرستاری (1954)، داروسازی (1956)، امور تربیتی (1966)، دندانپزشکی (1971)، دامپزشکی (1974) و دانشکده گردشگری و هتلداری (1983) در این دانشگاه آغاز شد. دانشگاه اسکندریه همچنین دارای چندین دانشکده در نواحی مختلف منطقه دلتای نیل است که از مهمترین آنها دانشکدههای پزشکی و علوم در طنطا، دانشکده کشاورزی در کفرالشیخ، امور تربیتی، ادبیات، کشاورزی، پرستاری و بازرگانی در دمنهور را میتوان نام برد.

دانشگاه اسکندریه در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری دانشجو میپذیرد و زبان آموزشی در دانشکدههای آن به طور کلی عربی است و در برخی رشتهها چون پزشکی، علوم و دندانپزشکی نیز درسها به زبان انگلیسی ارائه میشود. آموزش در تعدادی از رشتهها چون بازرگانی، مهندسی نیز با هر دو زبان عربی و انگلیسی انجام میگیرد. آموزش در تعداد معدودی از رشتهها همچون حقوق نیز علاوه بر زبان عربی به زبانهای انگلیسی و فرانسه صورت میپذیرد. در سال تحصیلی 2012-2013 تعداد دانشجویان مقطع کارشناسی این دانشگاه 122451 نفر و فارغالتحصیلان آن 26524 نفر بوده است. در دو مقطع کارشناسی ارشدودکتری نیز تعداد دانشجویان 4559 نفر از این دانشگاه فارغالتحصیل شدهاند )همان) .

دانشگاه عین شمس[3]: این دانشگاه به لحاظ تاریخی سومین دانشگاه مصر به شمار میرود که در سال 1950 با نام دانشگاه «ابراهیم باشا الکبیر» در شهر قاهره آغاز به کار کرد. (موسوعة مصر الحدیثة 1994، 99:4) و در سال 1954 نام «عین شمس» بر آن گزارده شد . دانشگاه عین شمس دارای دانشکدههای متعدد با رشتههای متنوع است که از جمله آنها میتوان به دانشکدههای ادبیات، حقوق، بازرگانی، علوم، پزشکی، دندانپزشکی، داروسازی، پرستاری، مهندسی، کشاورزی، امور تربیتی، زبان و مراکز آموزش عالی در زمینههایی چون پژوهشهای حوزه کودکان، پژوهشهای محیط زیست اشاره داشت. دانشگاه عین شمس در تمام مقاطع تحصیلی آموزش عالی دانشجو میپذیرد و زبان آموزشی اصلی در آن عربی است و در برخی دانشکدهها و رشتهها نیز زبانهای انگلیسی، فرانسه زبان آموزشی است. به عنوان نمونه؛ در رشتههای گردشگری به زبان فرانسه، در رشتههای حقوقی زبانهای عربی، انگلیسی و فرانسه، در رشتههای بازرگانی زبانهای عربی، انگلیسی و فرانسه، در رشته علوم ،زبان انگلیسی، در رشتههای پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی زبان انگلیسی و در رشتههای مهندسی ،زبان انگلیسی زبان آموزشی است (www.egy-mhe.gov.eg;2015).

تعداد اعضای هیئت علمی و معاونین آنها در این دانشگاه در سال تحصیلی 2012-2013، 9983 نفر، تعداد پذیرش شدگان در مقطع کارشناسی 37781 دانشجو و کل دانشجویان مشغول به تحصیل در این مقطع 165645 دانشجوو تعداد دانشجویان مشغول به تحصیل در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری 28105 دانشجو بوده است. فارغالتحصیلان این دانشگاه در سال تحصیلی مزبور نیز در مقطع کارشناسی 35899 نفر و تعداد افرادی که موفق به دریافت دانشنامه در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری شدهاند 8055 نفر بوده است (همان).

دانشگاه المنصورة[4]: این دانشگاه ابتدا به عنوان شعبهای از دانشگاه قاهره در سال 1963 در شهر المنصورة در منطقه دلتا آغاز به کار کرد و سپس در سال 1972 با نام دانشگاه شرق دلتا استقلال یافت و یکسال بعد با 12 دانشکده به المنصورة تغییر نام داد. (موسوعة مصر الحدیثة 1999، 101:4). دانشگاه المنصوره امروز با 18 دانشکده از جمله دانشکدههای ادبیات، حقوق، بازرگانی، علوم، پزشکی، دندانپزشکی، داروسازی، دامپزشکی، مهندسی، کشاورزی، امور تربیتی، گردشگری و هتلداری و چند شعبه در شهرهای دیگر، یکی از دانشگاههای معتبر مصر است.

دانشگاه اسیوط[5]: این دانشگاه در سال 1957 با دو دانشکده علوم و مهندسی فعالیت خود را در شهر اسیوط در جنوب مصر آغاز کرد. این دانشگاه دارای 20 دانشکده است که برخی از آنها در شهرهای سوهاج، اسوان و قنا قرار دارد. بهترین دانشکدههای این دانشگاه عبارت است از: ادبیات، حقوق، علوم، بازرگانی، پزشکی، داروسازی، مهندسی و کشاورزی.

دانشگاه طنطا[6]: این دانشگاه در سال 1962 به عنوان شعبهای از دانشگاه اسکندریه در شهر طنطا آغاز به کار کرد و در سال 1972 با افزایش تعداد دانشکدههای آن با نام دانشگاه دلتای میانه به طور مستقل به فعالیت پرداخت. سپس در سال 1973 به دانشگاه طنطا تغییر نام داد. این دانشگاه علاوه بر چندین دانشکده، دارای یک شهر دانشگاهی، چند بیمارستان و واحدهای مرتبط با حوزه آموزش و محیط زیست است. (موسوعة مصرالحدیثة،100:4). مهمترین دانشکدههای این دانشگاه عبارت است از: ادبیات، حقوق، کشاورزی، بازرگانی، پزشکی، علوم داروسازی و مهندسی.

ب- دانشگاههای غیردولتی: بیشتر مراکز آموزش عالی غیردولتی مصر از دهه پایانی قرن بیستم فعالیت خود را آغاز کردند. پیش از آن تنها دانشگاه آمریکایی قاهره به موجب قرارداد همکاری فرهنگی مصر و آمریکا در این کشور فعال بود. قانون تأسیس دانشگاههای غیردولتی در سال 1992 با هدف توسعه و مشارکت بخش غیردولتی در حوزه آموزش عالی تصویب شد. قانون مزبور علاوه بر تضمین حمایت از تأسیس و فعالیت این دانشگاهها، بر مشارکت فعال دانشگاههای غیردولتی در ارتقای سطح آموزش و پژوهشهای علمی و نیز ایجاد رشتههای تخصصی تأکید دارد. در پی تصویب قانون مزبور دانشگاههای غیردولتی یکی پس از دیگری تأسیس شد. (www.egy-mhe.gov.eg;2015).

دانشگاههای غیردولتی در مصر شامل: دانشگاههایی که با سرمایهگذاری مصریها بنیان گذاشتهاند، دانشگاههایی که توسط کشورهای خارجی تأسیس شده است و دانشگاههایی که به طور مشترک (مصری-خارجی) بنیاد گزارده شده است. دانشگاه الازهر نیز وابسته به نهاد دینی الجامع الازهر است.

دانشگاه آمریکایی قاهره[7]: این دانشگاه در سال 1919 توسط گروهی از آمریکاییهای مقیم مصر در قالب مدرسه متوسطه تأسیس و در سال 1925 به عنوان مرکز آموزش عالی فعالیت خود را استمرار داد. (موسوعة مصر الحدیثة، 4: 113) هدف اولیه از تأسیس این دانشگاه مشارکت در تربیت رهبران آینده مصر و منطقه ازطریق ترسیخ ارزشهایی چون نظم، توسعه و مهارتهای فکری بود (www.aucegypt.edu;2015). این دانشگاه به عنوان یک مؤسسه فرهنگی خصوصی در چارچوب قرارداد فرهنگی مصر و آمریکا که در سال 1962 منعقد شد و نیز بر اساس بخشنامه ریاست جمهوری در سال 1967 فعالیتهای دانشگاهی خود را ادامه میدهد. دانشگاه آمریکایی قاهره دارای 6 دانشکده است. دانشکده علوم انسانی و اجتماعی این دانشگاه شامل رشتههای زبان انگلیسی، حقوق بینالمللی، ادبیات انگلیسی، پژوهشهای خاورمیانه، تئاتر و هنر، جامعهشناسی، مصرشناسی، علوم سیاسی، پژوهشهای اروپایی، روانشناسی، تاریخ قانون و فلسفه میباشد.

تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل در مقطع کارشناسی این دانشگاه در سال تحصیلی 2012-2013، 329/5 نفر و تعداد فارغالتحصیلان این مقطع در تمام رشتهها 860 نفر بوده است. تعداد دانشجویان مقطع کارشناسی و دکترای این دانشگاه در سال تحصیلی مزبور، 323/1 نفر و 308 نفر هم از این مقاطع فارغالتحصیل شدهاند (www.egy-mhe.gov.eg;2015).

دانشگاه الازهر: این دانشگاه که در واقع ساختار جدید نهاد دینی «جامع الازهر» در حوزه آموزش عالی است در سال 1930 با سه دانشکده «فقه»، «اصول الدین» و «اللغة العربیة» فعالیتهای خود را آغاز کرد. در سال 1961 براساس قانون مصوب شماره 103 با هدف توسعه و تنوع در آموزش عالی این نهاد دینی، دانشکدههای بازرگانی، پزشکی، مهندسی و کشاورزی هم در این دانشگاه ایجاد و در سالهای بعد در بیشتر رشتههای آموزشی، شعبههایی ویژه آموزش دختران نیز تأسیس شد. امروز دانشگاه الازهر دارای 60 دانشکده برای پسران و 17 دانشکده برای دختران است و علاوه بر آن مراکز علمی و پژوهشی متعددی نیز به این دانشگاه وابسته است ) همان).

ویژگیهای اصلی این دانشگاه، اهتمام به مطالعات اسلامی در کنار مطالعات و آموزشهای تخصصی و علمی است. (www. azhar.edu.eg;2015). این دانشگاه در هر سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری دانشجو میپذیرد.

مهمترین دانشکدههای دانشگاه الازهر (ویژه پسران )عبارت است از: فقه و حقوق، زبان عربی، مطالعات اسلامی و عربی، تبلیغ اسلامی، بازرگانی، زبانها و ترجمه، علوم، داروسازی، دندانپزشکی، مهندسی، کشاورزی، پزشکی. برخی از دانشکدههایی که به دختران اختصاص دارد نیز عبارت است از: مطالعات اسلامی و عربی، علوم، پزشکی، دندانپزشکی، بازرگانی، مطالعات انسانی وداروسازی. (www.egy-mhe.gov.eg).

تعداد اعضای هیئت علمی دانشگاه الازهر در سال تحصیلی 2012-2013، 6863 نفر بوده است. در سال تحصیلی 2012-2013، تعداد دانشجویان مشغول به تحصیل در مقطع کارشناسی در تمام رشتههای دانشکدههای این دانشگاه، 279732 نفر و فارغالتحصیلان این مقطع 889 39 نفربوده است. در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری نیز در همین سال تحصیلی تعداد 13222 نفر مشغول به تحصیل بودهاند. در سال تحصیلی 2011-2012 نیز 2236 نفر در دو مقطع کارشناسی ارشد و دکتری در همه رشتهها از این دانشگاه فارغالتحصیل شدهاند (همان).

سایر دانشگاههای دولتی: دانشگاه 6 اکتبر (1996)، دانشگاه مصری علوم و تکنولوژی (1996)، دانشگاه بینالمللی مصر (1996)، دانشگاه انگلیس در مصر (2005)، دانشگاه آلمانی در قاهره (2002)، دانشگاه مصری روسی (2006)، دانشگاه کانادایی اهرام (2005- با همکاری مؤسسه مطبوعاتی اهرام و پنج دانشگاه کانادایی)، دانشگاه دلتا (2007) و دانشگاه النهضة از مهمترین دانشگاههای غیردولتی در مصر است.

3- 4- کتابخانههای دانشگاهی

بیشتر دانشگاههای دولتی و برخی از دانشگاههای غیردولتی مصر دارای کتابخانه مرکزی و بسیاری از دانشکدهها هم دارای کتابخانههای تخصصی میباشند که ذیلا به برخی از آنها اشاره میشود.

کتابخانه مرکزی دانشگاه قاهره یکی از بزرگترین و قدیمیترین کتابخانههای دانشگاهی مصر است که در سال 1932 فعالیتهای خود را آغاز و در طول دهها سال سیر تکاملی خود را ادامه داده است. این کتابخانه از سال 2008 با ساختمان، امکانات و تجهیزات جدید مرحله نوین فعالیتهای خود را آغاز کرده است. کتابخانه مربورعلاوه بر صدها هزار جلد کتاب در موضوعات گوناگون، مجموعهای ارزشمند از کتابهای تخصصی و کمیاب به زبانهای گوناگون و در حوزههای مختلف علوم را در خود جای داده است. مجموعههای گوناگونی از کتابهای چاپی، خطی، فرهنگها و دائرة المعارفها ونیز منابع و مراجع عمومی و تخصصی از جمله داشتههای این کتابخانه است. مجموعه کتابهای تاریخی که ذیل عنوان «مجموعة امیر ابراهیم حلمی» به ثبت رسیده است و شامل کتابهای مرجع برای پژوهشگران تاریخ مصر و سودان و وادی نیل و تاریخ شرق بخشی ،ازاین مجموعههای ارزشمند است. مجموعهای از کتابهای خطی عربی در تاریخ پزشکی و علوم مربوطه، مجموعه نسخههای عربی، فارسی و ترکی و نیز مجموعهای از مراجع عربی در موضوعات پزشکی، تاریخ، ادبیات و علوم دینی از دیگر محتویات مخازن کتاب این دانشگاه است. سه دوره از کتاب «وصف مصر» که از مهمترین منابع درباره مصر معاصر است و توسط دانشمندان و نویسندگان همراه ناپلئون در حمله به مصر نگاشته شده است یکی از منابع ارزشمند و تاریخی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه قاهره است. علاوه بر آن، مجموعهای از نقشههای تاریخی و سکههای ارزشمند از دورههای یونانی و رومی که پس از مجموعه سکههای مربوط به این دو دوره در موزه انگلیس کاملترین مجموعه است، در این کتابخانه نگهداری و مورد بهرهبرداری پژوهشگران دانشگاهی و غیردانشگاهی قرار دارد.

کتابخانه تخصصی مرکز پژوهشهای شرق شناسی دانشکده ادبیات این دانشگاه نیزیکی از کتابخانههای معتبر شرق شناسی در سطح دانشگاههای مصری و عربی است. بخش عربی و خارجی آن شامل منابع و مراجع عربی و خارجی است و بخش شرقی آن دارای منابع و مراجعی به زبانهای عربی، ترکی و فارسی است که شامل حدود 5000 کتاب تخصصی در حوزههای مختلف مطالعات شرق شناسی (ادبیات، زبان و تاریخ) است (www.cu.edu.eg;2015).

کتابخانه دانشگاه آمریکایی قاهره نیز از جمله بزرگترین و مجهزترین کتابخانههای دانشگاهی در مصر است و بزرگترین منابع پژوهشی به زبان انگلیسی را در اختیار دارد. سیستم خدمات کتابداری در این کتابخانه الکترونیکی ،حدود 000/400 مجلد کتاب و 1700 نشریه علمی را در اختیار مراجعان قرار میدهد. فراهم آمدن امکان دسترسی به دیگر کتابخانههای معتبر جهان نیز از دیگر خدمات این کتابخانه به دانشجویان و پژوهشگران است.

کتابخانه کتابهای کمیاب واقع در دانشگاه آمریکایی قاهره نیز یکی از مراکز مورد مراجعه پژوهشگران و دانشجویان است. کتابها و منابع موجود در این کتابخانه آن را به مرکزی مطالعاتی و تخصصی در حوزه تمدنهای باستانی، عصر میانه و دوره جدید تاریخ مصرو منطقه تبدیل کرده است. بیش از 35000 کتاب ، نسخه خطی، عکس و نقشه موجود در این کتابخانه ،پژوهشگران را از نقاط مختلف جهان به خود جلب میکند. آرشیو اطلاعات مربوط به تاریخ این دانشگاه نیز از بخشهای دیگر این کتابخانه است. (www.aucegypt.edu;2015)

کتابخانه مرکزی دانشگاه اسکندریه علاوه بر مجموعه بزرگی از کتاب و منابع، دربردارنده مجموعهای از نسخههای خطی شامل نسخههای خطی عربی به تعداد 1095 نسخه اصلی در 1111 مجلد و نیز، نسخههای خطی فارسی و ترکی به تعداد 139 نسخه در 139 مجلد است. (www.alexu.edu.eg;2015)

3-5- مراکز پژوهشی

مصر از جمله معدود کشورهای عربی است که از دهههای اولیه قرن بیستم دارای مراکز مطالعاتی و تحقیقاتی بود. مراکز مزبور ابتدا در مراکز دانشگاهی و سپس خارج از آن فعال شد. در نیمه دوم قرن بیستم، مراکز مزبور هم به لحاظ تعداد و هم از جنبه علمی و پژوهشی رو به توسعه گذاشت. امروز دههامرکز و مؤسسه مطالعات و پژوهش اعم از دانشگاهی و غیردانشگاهی در این کشور در حوزههای مختلف فعال است. در سال 2012، مصر به لحاظ شاخص کیفیت پژوهشی در میان 142 کشور جهان در جایگاه صدودوازدهم قرار گرفته است. (www.ahram.org.eg;2014).

در این بخش برخی از مهمترین مراکز مطالعاتی و پژوهشی که عمدتا در حوزههای علوم انسانی فعال است به طور مختصر معرفی میشود:

الف- مراکز مطالعاتی و پژوهشی دانشگاهی:

بیشترین مراکز و مؤسسات مطالعاتی و پژوهشی دانشگاهی مصر، وابسته به دانشگاه قاهره و دانشکدههای آن است که از جمله آنها: مرکز پژوهشهای شرقی، مرکز پژوهشهای میراث علمی و مرکز مطالعات آینده پژوهی است. مرکز پژوهشهای شرقی این دانشگاه که در سال 1989 تأسیس شده است علاوه بر انجام پژوهشهایی در زمینه موضوعات شرقی دارای کتابخانهای تخصصی در همین زمینه است و مجموعهای قابل توجه از منابع و مراجع به زبانهای گوناگون از جمله عربی، عبری، فارسی و ترکی در موضوعات ادبیات، زبان و تاریخ مشرق زمین در اختیار دانشجویان و پژوهشگران مصری و عرب قرار میدهد. همچنین مجله «رسالة المشرق» در زمینه مطالعات شرقی نیز توسط این مرکز انتشار مییابد.

دانشکدههای این دانشگاه نیز دارای مراکز مطالعاتی متعددی است که از جمله مرکز مطالعات و پژوهشهای اجتماعی، مرکز مطالعات و پژوهشهای تاریخی وابسته به دانشکده ادبیات، مرکز مطالعات و پژوهشهای حقوق بشر و مرکز مطالعات حقوق و مسائل فقه معاصر وابسته به دانشکده حقوق، مرکز مطالعات آسیایی، مرکز مطالعات و پژوهشهای سیاسی، مرکز مطالعات آمریکا، مرکز مطالعات اروپا و مرکز مطالعات تمدنی و گفتگوی فرهنگها وابسته به دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی، مرکز مطالعات افکار عمومی وابسته به دانشکده رسانه و نیز مرکز مطالعات و پژوهشهای اسلامی وابسته به دانشکده دارالعلوم را میتوان نام برد. ارگان این مرکز مطالعاتی، فصلنامه «الدراسات الاسلامیة» است.

همچنین مؤسسه مطالعات و پژوهشهای آفریقایی با دو مرکز مطالعاتی (آفریقا، و سودان) از دیگر مراکز و مؤسسات مطالعات و پژوهشی دانشگاه قاهره است (www.cu.edu.eg;2015).

مرکز مطالعات اسرائیل از جمله مراکز مطالعاتی وابسته به دانشگاه الزقازیق است که در سال 2007 تأسیس شد و به عنوان اولین مرکز مطالعاتی درباره اسرائیل در سطح دانشگاههای مصر شناخته میشود. هدف اساسی این مرکز رصد و مطالعه تحولات سیاسی (داخلی و خارجی) اسرائیل و شناخت سیاستهای این رژیم اشغالگر در همه سطوح از جمله: مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی، روابط آن با دیگر کشورهای جهان و تأثیر این روابط بر سیاستهای بینالمللی و نیز همکاریهای منطقهای این رژیم است. این مرکز همچنین به مراکز و مؤسسات مرتبط با مطالعات اسرائیل خدمات علمی و آموزشی ارائه می کند. برگزاری دوره های آموزشی زبان عبری از دیگر برنامه های این مرکز مطالعاتی است .(www.zu.edu.eg, 2015 )

مرکز پژوهش های مهاجرت و پناهندگی، از جمله مراکز پژوهشی وابسته به دانشگاه آمریکائی قاهره است. مرکز پژوهش های مهاجرت و پناهندگی در سال 2000 و با هدف پژوهش علمی در زمینه های مرتبط با مقوله مهاجرت تأسیس شد. این مرکز همچنین به رصد و پایش مستمر مسائل مربوط به مهاجرت و پناهندگان در خاورمیانه و شمال آفریقا اهتمام دارد. از جمله اقدامات این مرکز گسترش آگاهی های حوزه مهاجرت و پناهندگی به خارج از محیط دانشگاه و ارائه خدمات آموزشی به جوامع پناهنده در کلان شهر قاهره است. مرکز پژوهش های اجتماعی و مرکز مطالعات خاورمیانه از دیگر مراکز مطالعاتی و پژوهشی وابسته به این دانشگاه است (www.aucegypt.edu,2015 ).

مرکز مطالعات آینده از مراکز مطالعاتی آکادمیک مصر و وابسته به دانشگاه اسیوط است که در سال 1994 تأسیس شده است. این مرکز به مطالعات آینده پژوهی و رصد و پایش گزینه های فراروی چالش های سیاسی اجتماعی امروز جامعه مصر و نیز رصد و پایش تحولات منطقه ای و بین المللی اهتمام دارد. توسعه انسانی، مسائل زنان و کودکان و مسائل جمعیتی و شیوه های برخورد با آن نیز از موضوعاتی است که در این مرکز مورد توجه و مداقه قرار می گیرد. نتیجه مطالعات و داده های رصد و پایش در این مرکز در اختیار مراکز تصمیم سازی و تصمیم گیری قرار داده می شود. ارگان این مرکز مطالعاتی، مجله "دراسات مستقبلیة" است که دو بار در سال انتشار می یابد.مرکز مطالعات و پژوهش های حقوق نیز از دیگر مراکز مطالعاتی این دانشگاه است که در سال 2005 تأسیس شده و به مطالعه در زمینه حقوق بشر و معیارهای ملی، منطقه ای و بین المللی و نیز نشر و اشاعه فرهنگ حقوق بشر در سطح دانشگاهی اهتمام دارد (www.aun.edu.eg,2015).

مرکز پژوهش های خاورمیانه و آینده پژوهی از جمله مراکز مطالعاتی دانشگاه عین شمس است که در زمینه آینده پژوهی به ویژه موضوعات مرتبط با منطقه خاورمیانه فعال است. فصلنامه "شؤون و بحوث الشرق الاوسط" ارگان این مرکز است.

مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وابسته به دانشکده حقوق دانشگاه المنصورة یکی دیگر از مراکز مطالعاتی دانشگاهی است که در سال 1996 آغاز به کار کرد. این مرکز در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جامعه مصر و نیز مسائل مرتبط با مقوله توسعه و چالش های آینده فعال است. بیشتر مقالات پژوهشی این مرکز در مجله "البحوث القانونیه و الاقتصادیة" بازتاب داده می شود که دو بار در سال منتشر می شود (www.mans.edu.eg).

مجمع پژوهش های اسلامی وابسته به نهاد دینی الازهر در سال 1961 به عنوان مرکز مطالعات و پژوهش این نهاد فرهنگی آموزشی تاریخی تأسیس شد. مهمترین محورهای مورد اهتمام این مجمع عبارت است از : پژوهش هایی در موضوعات مختلف اسلامی، فعالیت های پژوهشی در راستای نوسازی فرهنگ اسلامی و زدودن پیرایه های آن، مطالعه و معرفی میراث فرهنگی و تمدنی اسلام، رصد و پایش پژوهش های اسلامی انتشار یافته در داخل و خارج مصر، همکاری در هدایت پژوهش های اسلامی در رشته های تخصصی دانشگاه الازهر و نظارت بر پژوهش های مربوطه (www.ala zahra-alsharif.gov.eg).

ب- مراکز مطالعاتی و پژوهشی غیردانشگاهی

مرکز مطالعات سیاسی و استراتژیک وابسته به مؤسسه مطبوعاتی الاهرام[8]، یکی از مراکز پژوهشی مطرح در مصر و در سطح کشورهای عربی است. مأموریت این مرکز که در سال 1962 تأسیس شده است ابتدا به مسئله فلسطین و منازعه اعراب و اسرائیل محدود بود و از سال 1996 به دیگر موضوعات گسترش یافت. امروز محور فعالیتهای پژوهشی این مرکز، مسائل سیاسی و استراتژیک مصر، منطقه و جهان است. این مرکز مطالعاتی دارای بخشهایی چون: مطالعات عربی، نظامهای سیاسی، روابط بینالمللی، اقتصادی، اجتماعی، رسانه، نظامی، اسرائیل، خلیج فارس و مسائل انقلاب مصر است. نتیجه مطالعات و پژوهشهای این مرکز در قالب کتاب، نشریه و جزوه و نیز از طریق پایگاه اینترنتی بازتاب داده میشود. مهمترین نشریات ماهنامه این مرکز عبارت است از: «مختارات استراتیجیة»، «مختارات اسرائیلیة» و «مختارات ایرانیة». ماهنامه مختارات استراتیجیة همه ماهه به یکی از موضوعات اساسی داخلی مصر و یا جهان عرب و خاورمیانه میپردازد. مختارات اسرائیلیة نیز گزیده مسائل و تحولات داخلی اسرائیل و تحولات مربوط به منازعه اعراب و اسرائیل را بازتاب میدهد. مختارات ایرانیة هم شامل گزیدهای از رویدادهای داخلی ایران و مسائل منطقهای و بینالمللی مرتبط با ج.ا.ا همراه با تحلیل کارشناسان مسائل ایران در این مرکز است. این نشریه نه تنها در مصر که در بسیاری از کشورهای عرب توزیع میشود. «التقریر الاستراتیجی العربی» یکی دیگراز نشریات مهم این مرکز است که سالانه منتشر میشود و در واقع گزارشی از مهمترین تحولات و مسائل استراتژیک جهان عرب را به خوانندگان ارائه میکند. «مجلة احوال مصریة»، فصلنامه این مرکز است که عمدتا به مسائل و تحولات سیاسی اجتماعی مصر میپردازد. «ملف الاهرام الاستراتیجی» (ماهنامه) و «تقریر الاتجاهات الاقتصادیة الاستراتیجیة» (سالنامه) از دیگر نشریات مرکز مطالعات سیاسی و استراتژیک الاهرام است (www.acapss.ahram.org.eg;2015).

مرکز مطالعات ابن خلدون[9] از دیگر مراکز مطالعاتی معتبر مصر و از قدیمیترین و بزرگترین مراکز مطالعاتی این کشور در حوزه حقوق بشر، دموکراسی و آزادیهای عمومی است. این مرکز در سال 2013 از سوی دانشگاه پنسیلوانیا به عنوان یکی از بهترین مراکز فکری در جهان شناخته شد. نتیجه مطالعات این مرکز در قالب کتاب و مجله بازتاب مییابد. ماهنامه «المجتمع المدنی والتحول الدیموقراطی فی الوطن العربی»[10] همه ماهه تحولات حوزه دموکراسی در جهان عرب را واکاوی میکند. مهمترین نشریه این مرکز، گزارشهای سالانه از تحولات دموکراتیک در جهان عرب است که با عنوان «التقریر السنوی للتحول الدیمو قراطی فی الوطن العربی»[11] منتشر میشود. پژوهشگران این مرکز در این گزارشها به ارزیابی مهمترین موضوعات تحولات جهان عرب در حوزه دموکراسی ذیل عناوین: انتخابات، استقلال قوا، احزاب، جامعه مدنی، آزادی بیان و نظر، استقلال رسانهها ،زن و اقلیتها میپردازند.(www.ibnkhalduncenter.org;2015)

مرکز عربی مطالعات انسانی[12] در سال 2004 با هدف بازخوانی واقعیتهای صحنه بینالملل، جهان اسلام و عرب در قاهره تأسیس شد. این مرکز اهداف خود را از راه انجام پژوهش، ترجمه و برگزاری کارگاههای پژوهشی و آموزشی تحقق میبخشد و نتیجه مطالعات و پژوهشهای این مرکز از راه چاپ کتاب و نشریات متعدد انتشار مییابد. مجله «الامة» از نشریات این مرکز است. «التقریر الاستراتیجی»، گزارش استراتژیک سالانه از تحولات سیاسی اجتماعی جهان عرب و اسلام است که با همکاری مجله سعودی البیان منتشر میشود. گاهنامه «رؤی معاصرة» مجلهای استراتژیک است که به معرفی دیدگاههای گوناگون در خصوص چالشهای فکری، استراتژیک و سیاسی جهان اسلام در مناسبات داخلی و یا در روابط با دیگر کشورهای غیرمسلمان و نیز رویکردهای فکری و تمدنی نسبت به آینده جهان اسلام اهتمام میورزد. این فصلنامه علاوه بر تحلیل مسائل مهم مورد توجه تصمیم سازان جهان عرب و اسلام، راهحلهایی را نیز برای برون رفت از مشکلات معاصر در زمینههای فکری، استراتژیک و سیاسی ارائه میکند. مجموعه مسائل بینالمللی نیز دیگر نشریه این مرکز است که هر شش ماه یک بار انتشار و طی آن، کنشها و واکنشهای بینالمللی موجود و استراتژیهای قدرتهای بزرگ، منطقهای و بینالمللی در برابر مسلمانان مورد مطالعه و تحلیل قرار میگیرد. این مرکز همچنین گزارشهایی را از پژوهشگران مراکز مطالعاتی و مطبوعاتی دیگر کشورها ترجمه و بازتاب میدهد که از جمله آنها ترجمه گزارشهایی از مراکز و مؤسسات مطالعات آمریکایی چون: مرکز مطالعات استراتژیک و بینالمللی، مجله فارین افایرز، فارین پالیسی، مؤسسه مطالعات شرق نزدیک واشنگتن و شورای روابط خارجی است. گزارشهایی از نویسندگان ایرانی، روسی، اسرائیلی، هندی، چینی، فرانسوی و انگلیسی از دیگر بخشهای این مجموعه است. (www.arab-center.org;2015)

مرکز مطالعات و پژوهشهای «یافا»[13] در سال 1989 با هدف آگاهی بخشی به اعراب و مسلمانها نسبت به شرایط موجود و شناخت مهمترین مسائل و چالشها با تمرکز بر موضوع فلسطین و مسائل مرتبط با آن همچون سازش و عادی سازی روابط اسرائیل و اعراب تأسیس شد. علاوه بر پژوهشهای گوناگون، ترجمه متون عبری در موضوع منازعه اعراب و اسرائیل از جمله محورهای مورد اهتمام این مرکز است. همچنین نشریات و مجموعههای گوناگونی از سوی این مرکز انتشار مییابد که از جمله آنها: «ملفات التطمیع»، «اسرائیل من الداخل»، «من وثائق الصراع»، «وجوه من المقاومة» است که عمدتا به موضوع اسرائیل و مسائل مرتبط با آن در منطقه و جهان میپردازد. همچنین این مرکز تاکنون کتب متعددی را منتشر کرده است که از جمله آنها میتوان به «الامبراطوریة الشریرة»، «الصهاینة فی مصر» و «تفنید اسطورة الهیکل» اشاره کرد. «مجلة المقاومة» از نشریات این مرکز است. (www.yafacenter.com;2015)

1- جامعة القاهرة

2- جامعة الاسکندریة

3- جامعة عین شمس

4- جامعة المنصورة

[5] - جامعة اسیوط

[6] - جامعة طنطا

[7] - الجامعة الامیرکیة بالقاهرة

[8] - مرکز الدراسات السیاسیة و الاستراتیجیة بالاهرام

[9] - مرکز ابن خلدون للدراسات الانمائیة

[10] - جامعه مدنی و تحول دموکراتیک در میهن عربی

[11] - گزارش سالانه از تحول دموکراتیک در میهن عربی

[12] - المرکز العربی للدراسات الانسانیة

[13] - مرکز یافا للدراسات و الابحاث