فرهنگ سیاسی در روسیه

فرهنگ سیاسی

 منظور از فرهنگ سیاسی، مجموعه ارزش ها، باورها و احساسات مردم و حاکمان نسبت به امر قدرت سیاسی می باشد. برخی حتی موضوع را فراتر برده و فرهنگ سیاسی را معادل منش ملی می دانند و  همه ملت ها و دولت ها را با سبک و منش ملی و رفتار سیاسی خاصی می شناسند و با برخی مفاهیم کلی یک ملت را سختکوش و دیگری را آسان گیر، یکی را مهمان نواز و دیگری را تند خو نامید. به ویژه از سده هیجدهم تا نیمه نخست قرن بیستم، مفهوم خلق و خوی و منش ملی برای تصور سجایای ملل و هویت ملی آنها به کار می رفت. خلق و خوی ملی مجموعه یکپارچه ای از منافع ملی ، سنن ملی و آرزوها و آرمان های ملی در نظر می آمد که به سبب اهمیت خاص در زندگی ملت ها، تصور از هر ملت را شکل می داد. متفکران عصر رومانتیک بر این باور بودند که هر ملت دارای خلق و خوی مشخصی است که در تاریخ آن یافت می شود، اما از نیمه دوم  سده بیست تا کنون، با نقد مفهوم خلق و خوی و منش ملی، بر مفهوم هویت ملی تاکید شده است. واقعیت آن است که این مفاهیم انتزاعی و کلی چیز زیادی به شناخت ما نمی افزاید. اما در عین حال تدقیق در این موضوع از نگاه اندیشمندان یک جامعه می تواند فراتر از داوری های کلی، امکان هایی را برای فهم بیشتر مقوله دولت و سیاست در یک جامعه فراهم آورد. در این رابطه، اما روس ها یکی از مهم ترین موضوعات برای بحث و مجادله بوده اند و در بسیاری از زبان ها در مورد مردم روس، نژاد روس، دولت روس و یا روحیه روسی مطالب گوناگونی وجود دارد. رمینگتون یکی از متخصصان مسائل سیاسی روسیه، فرهنگ سیاسی روسیه را متاثر از چهار عامل می داند: وضعیت جغرافیایی و گستردگی سرزمینی، سنت حکومت استبدادی و پدر سالار، میراث مسیحیت ارتدوکس، و الگوی تکراری نوسازی هدایت شده از سوی دولت (Remington, 2012: 117-118).

تجربه تاريخي هزار ساله دولت در روسيه نشان مي دهد كه در دولت هاي كيف، قازان ،مسكو، سن پترزبورگ، و تا به امروز، مقوله  دولت در این کشور یک امر بسیار مهم و در عین حال یک امر حداکثری، قدرتمند و تمرکز گرای شدید بوده است.  نویسندگان روس همواره مطالب و نوشته های جالب توجهی در رابطه  با  جامعه و دولت روسی و ویژگی های آن  نوشته اند. نویسندگان همیشه جایگاه ویژه ای در روسیه داشته اند. آنان به علت فقدان نهادهای دموکراتیک هیچگاه تنها یک هنرمند نبوده اند، بلکه سخنگوی حقایق و وجدان عمومی تلقی شده اند تا جایی که الکساندر هرتسن فیلسوف روسی، ادبیات روس را حکومت ثانوی و قدرت واقعی جامعه می خواند .  می گویند آنتون چخوف  نیز از خود می پرسید:" از چه سبب از این همه کوشش و ایمان در آغاز کار،  ناکامی نصیبمان می شود و آنگاه که از پای در افتادیم چرا باز برنمی خیزیم؟" از چادایف، فیلسوف روس نیز نقل است که می گفت:" روس ها با ایثار و فداکاری خویش به ملل دیگر درس می دهند، اما خود هرگز چیزی از آن نمی آموزند. ما گوشه گیران نه به دنیا چیزی داده ایم و نه از آن چیزی گرفته ایم. ما به آمال و آرزوهای بشر چیزی نیافزوده ایم. در خون ما نوعی مایه بیماری است که از هر گونه پیشرفت معتدل  بازمان می دارد". شنتالینسکی در رابطه با سرنوشت دولتمردان روس حوادث و حشتناکی را برشمرده و می نویسد:"پطر اول پسرش را از پای در آورد. کاترین دوم به دست فاسق خود خون شوهرش را ریخت، پل اول را خفه کردند، الکساندر اول پدر را کشت، الکساندر دوم با بمب صد پارچه شد و آخرین آنان، نیکلای دوم و خاندانش را کشته و در محلول اسیدی نابود کردند. نماد و نشان دودمان سلطنتی رومانوف، کنده سربری، طناب و زهر بود". از نگااه او « تاریخ روسیه از زمان روریک (862 م)  سرکرده وارنگیان که نامشان «روس» را به سرزمین جدید مسکونی خود دادند، تا 1612 که رومانوف ها بر اریکه قدرت تکیه زدند و در 1917 از آن مصبطه به زیر کشیده شدند، گویای خونین بودن اسرار تاریخ جوامع بشری است». اما تورگنیف باور داشت که «روسیه هنوز دوران بخاری شکل خود را طی می کند و بیم آن داده که این وضعیت تا ابد ادامه یابد. اما طبع روسی چیزی است که حتی کارل مارکس نیز  در مورد آن نکته مهمی گفته بود و " روسیه  را جامعه ای آسیایی، مغول و تاتاری ... و تزار را  نیز در تداوم آن ..." بر شمرده بود(مارکس، 1384: 9).

برخي از فيلسوفان روس، ماهیت و خصلت استبدادی دولت روسی را بيشتر به جغرافيا ی این سرزمین نسبت داده و بر بي كرانگي سرزميني و مشكل اداره آن و نياز به يك دولت قدرتمند  تاکید کرده اند. مونتسكيو در مقوله بندي دولت ها بحث استبدادشرقي را مطرح كرده اند و بحث روسيه را نيز در همين مقوله گنجانده اند. نیز در کتاب استبدادشرقی، روسیه را مورد بحث جدی قرار داده است( ویتفوگل، 1392: 279). کارل ویتفوگل ماركس و هگل ن بحث دولت روسيه را چون مقوله جداگانه اي از دولت هاي غربي دانسته اند. ماركس در اين زمينه به خدايگان سالاري آسيايي در روسيه و سياست مغولي حاكم برآن، و شكل گیری دولت استبداد شرقي و خودكامگي مطلق و سرسپردگي مطلق در روسيه اشاره می کند. فیلسوف مشهور روس، نیکلای بردیایف، مردم روسیه را از دیدگاه ساخت روان خویش، مشرقی و مسیحی شرقی می داند و می گوید که در تاریخ ملت روس نمی توان وحدتی اندام وار مشاهده نمود. او از تضادهای روحی مردم یاد می کند و آن را خاص سرنوشت تاریخی بغرنج، برخوردها و زورآزمایی های عناصر شرقی و غربی در این سرزمین می داند. او نتیجه این وضع را در  دو گانه های مومن – مرتد، دولت گرا – تجزیه طلب، و  استبداد طلب – آنارشیست  دنبال می کند.از این رو، این دوگانگی فرهنگی طبع مردم روسیه را میان عشق و نفرت در نوسان نگه می دارد. از نگاه او، مورخان روس، وجود جنبه استبدادی و خودکامه دولت های روسیه را ضرورتی می شمارند که به خاطر سرزمین گسترده و بی کران صورت گرفته است و خود نیز تاثیر طبیعت پهناور و محیط بی کران را می پذیرد. او از روحیه مذهبی مردم، جزمیت و تحجر، ریاضت طلبی و تحمل رنج و مشقت، فداکاری به خاطر دین و آیین، و تلاش برای رسیدن به نیروی برتر و متعالی یاد می کند. بریانی شانی نوف نیز از رابطه جغرافیا و یکنواخت بودن سرزمین و نامحدود بودن فضا و خلقیات سخن می گوید.به تعبیر بیلینگتون، تعدد واژگان در مورد قدرت، نشان دهنده اهمیت این موضوع در ذهن انسان روس است. او امپراتوری قدرت در روسیه را مانند ماتریوشکای روسی(هزارتو) می داند  (بیلینگتون، 1385: 12-13).

هلن كارر دانکوس، روس شناس برجسته روسی تبار و عضو آکادمی علوم فرانسه، "روسیه را معمایی می داند که شوربختی دیرینش را که رشته ای مخصوص و در جهت شر، برای تسخیر یا حفظ قدرت و استفاده از قتل سیاسی، انفرادی یا جمعی، واقعی یا نمادین، قابل درک است". او سرنوشت روسیه را از زمان شکل گیری نخستین دولتش در قرن  نهم میلادی تا اصلاحات دوره گورباچف، میان قتل و سیاست در نوسان می بیند و در تبیین آن، مرتبط دانستن آن را با روح روسی، ساده اندیشی می داند و دو موضوع را مطرح می کند: تاثیر قتل  سیاسی در ایجاد وجدان اجتماعی مفلوک و مطیع و مانع برای مسیر توسعه، یا تاثیر وجدان اجتماعی مفلوک و وحشت زده در فراخوانی یا افسار گسیختگی آدم کشان. او نکاتی در مورد بازبودن و بدون مرز بودن سرزمین، ناهمزمانی تاریخی روسیه نسبت به اروپا، نظام اجتماعی عقب افتاده، ناتوانی روسیه در توسعه یافتگی پیرامون طرح مشترکی که حکومت گران و حکومت شوندگان را متحد کند، بیان کرد و از «تظاهر دسته جمعی به ندیدن واقعیت» و ترس از «دانایی انفرادی» به عنوان عامل اصلی زایش جامعه ای سیاسی درگیر در قتل سیاسی یاد می کند( دانکوس، 1371).

  اما نویسنده رمان "استالین خوب"، ویکتور ارافیف،  که پدرش از مقامات مهم سیاسی از استالین تا برژنف بوده  در اثرش که بیشتر یک توصیف زندگی از خود است به توضیح و تبیینی از فرهنگ سیاسی روسیه پرداخته و در توصیف استالین می آورد: «استالین را می توان اسباب بازی روسی نامید. استالین، سازنده؛ استالین، بنیان گذار سوپرتوتالیتریسم. روس ها از معما خوششان می آید. استالین برایشان معما طرح کرد. کاملا نفوذناپذیر، پنهان مثل زیردریایی. زیردریایی زرد رنگ ما. او هیچ گاه نگفت که واقعا چه می خواهد و دنبال چیست. برای غرب و اغلب صاحبان اندیشه روس، استالین، یک شخصیت دارد و برای میلیون ها روس او شخصیت دیگری است. عوام، استالین بد را باور ندارند. آنها او را منجی روسیه و پدر ملت کبیر روس می دانند. پدرم با هم وطنان من همراه بود. استالین را ناراحت نکنید. ارافیف باور دارد که جان و روان روسی، طبیعت استالینی دارد و افتادن در دام چنین ساختاری را همواره در کمین مردم روس می داند: «استالین، تنها ضامن کمونیسم در روسیه بود. هر چقدر هم آشغال بر سرش بریزند باز هم زنده است. او زنده است، اگرچه نزدیکترین اطرافیانش او را از بین ببرند. او زنده است صرف نظر از کنگره بیستم. او از جهنم برخاست صرف نظر از اینکه همان نویسنده مرموز (مدعی رسالت) دانیل آندریف در شکوفه صلح او را به اعماق جهنم فرستاده بود. او زنده است صرف نظر از اصلاحات. او مثل غریقی خفه شده، از آب سر درآورد. او سر درآورد و از نو جان گرفت. بر توتالیتاریسم مطلق، تندیس استالین ایستاد. در نهایت استالینگراد باز به نام او نامگذاری خواهد شد. استالین نیازی به احیا و تجدید ندارد. چون او زنده است. جان روسی طبیعت استالینی دارد. هرچه قربانیان استالین به گذشته سپرده می شوند، استالین قدرتمندتر و واضح تر می شود. قربانیان، ابرهای گذرانند. روس ها وقتی به فیلم های استالین نگاه می کنند قند توی دلشان آب می شود و با شعف به طنزهایی که درباره اوست گوش می دهند. استالین از پله های کرملین به پایین می آید. بازگشت استالین تسلسلی پیاپی خواهد داشت، مثل انقلاب پیاپی توتسکی. هر رییسی در روسیه به سبک استالینی کار می کند، حتی رییس یک ایستگاه کوچک بین راهی راه آهن هم از ایده استالین پیروی می کند. انرژی لیبرالیسم اروپایی در روسیه خیلی ضعیف¬تر از آن است که بتواند اجرا شود و یا حتی فرم مدیریت دیگری را بسازد. همه دولتمردان روسیه ناخواسته سوار بر موج استالینی هستند.  ».  از نگاه نویسنده، مهمترین تناقض تاریخ روسیه، در این است که صرف¬نظر از همه چیز، «استالین قهرمان مردمی خوش نام باقی می ماند. عشق به استالین نماد کهنه پرستی ملت روس است. حقیقت این است که در سالهای دهه نود با او تسویه حساب نکردند؛ صرف نظر از همه رازگشایی ها و افشاگری ها او زنده ماند؛ و همراه با او آرزو هم».

ارافیف به شرائط امروز دولت روسی نیز توجه می کند: «استالین امروز آیین قدرت، دلتنگی برای امپراطوری، نظم، احترام به خشونت و تخریب باورهاست. استالین: تولد وحشت جدید. در هر رییس و مدیر روسیه یک استالین کوچک نشسته است. من استالین را در خود احساس می کنم. او در ذهن من بی خواب شده و از این دنده به دنده می شود. به نظر می رسید استالین، اوج آنتی دموکراسی روس هاست. احساسات ضد یهودی آنها، بوی قرمه سبزی در کله شان. اینکه نیمی از روس های امروز استالین را وحشی و خشن نمی بینند، اتفاقی نیست. استالین به سبک روسی ساخته شده. بچه ها دست¬هایشان را به سمت او دراز می کنند: دایی جان! دایی جان!» بدین ترتیب از نظر نویسنده استالین خوب، استالین روح ساری و جاری در تن و روان روس است، و همه جا حاضر و ناظر در گذشته، اکنون و حتی آینده وجود دارد. ارافیف اشاره جالبی دارد، آنجا که به زعم وی، روس ها که حتی نسبت به دورگه های روس هم با تردید برخورد می کنند و آنها را از «خود» نمی دانند، اینجا نه فقط استالین را پذیرفتند بلکه هزینه اش را هم خودشان پرداختند." ( ارافیف، 1388).

فرهنگ سیاسی مردم روسیه در گذر زمان دچار دگرگونی هایی هر چند محدود شده است و مفاهیمی چون مردم سالاری نیز جایگاه بیشتری یافته اند اما هنوز هم از اولویت امنیت و ثبات کاسته نشده است. در سال 2005، 66 درصد مردم موافق بودند که روسیه نیازمند دموکراسی است اما 45 درصد باور داشتند که دموکراسی روسیه بومی و منطبق با شرائط خاص کشور باشد. سال 2007 دو سوم مردم بر این عقیده بودند که روسیه به یک اپوزیسیون سیاسی نیاز دارد. در همین سال بیش از دو سوم مردم باور نداشتند که انتخابات آزاد و عادلانه بوده، اما بیشتر مردم زندگی را رو به بهبود دانسته و از انتخابات پارلمانی راضی بودند. در همان نظر سنجی 83 درصد باور نداشتند که بر تصمیمات سیاسی کشورشان تاثیر دارند. در سال 2005 47 درصد مردم ثبات اجتماعی را بر ازادی مطبوعات و 39 درصد هم آزادی مطبوعات را برتر می دانستند. بیشتر مردم مردم سالاری و دولت قدرتمند را برتر می دانستند و 50 درصد استالین را یک شخصیت مثبت در تاریخ کشور می دانند و فقط 36 درصد نگاه منفی دارند( Remington,2012: 127 ).

در مجموع، در روسیه امروز از کنترل های همه جانبه حزبی و سیاسی و امنیتی گذشته خبری نیست و مردم در معرض طیف گسترده ای از ارزش ها و باورها قرار دارند. حکومت از رسانه ها و نظام آموزشی برای تقویت هویت ملی و وفاداری به حکومت بهره می گیرد. در  میان ملت هم این اندیشه که دولت باید قدرتمند باشد برای نظم و امنیت داخلی، ثبات اجتماعی، رفاه اقتصادی، حمایت از مردم و دفاع در برابر خطر خارجی، بسیار طرفدار دارد. حتی به تعیر سورکف، حزب روسیه متحد باید برای 15 تا 20 سال آینده بر کشور حکومت کند تا پایه های اجتماعی مردم سالاری ریشه بگیرد. می توان فرهنگ سیاسی مردم روسیه را بر اساس نظر سنجی های سال های 2000 تا 2012، متمایل به دولت قدرتمند در جامعه دموکراتیک دانست که در آن بر اولویت ثبات و امنیت و نظم بر آزادی ها ، درعین استقبال از آزادی عمل اجتماعی و اقتصادی، و نظام آزاد تجاری دانست( Remington, 143 ) .