تصوف در روسیه
اهل تصوف
اسلام در روسيه به صورت ها و اشکال صوفيانه نيز رواج يافته است. برخي از اين جنبش‌هاي جديد مذهبي که از دين اسلام برخاسته‌اند، مي توانند در رديف اسلام غيرسنتي روسيه گنجانده شوند، از جمله فرقه احمديه، بهاييت و «سوبود» (تلفيق مذهب هندويي با تصوف)، جنش‌هاي مختلف تصوف جديد و نيز گروه‌هاي كوچكي كه در داخل روسيه به وجود آمده‌اند. پيروان اين جنبش‌ها قاعدتاً به افراط متمايل نيستند و مي توانند به جناح معتدل مسلمانان غيرسنتي نسبت داده شوند. تعداد كلي پيروان آنها از 20 هزار نفر تجاوز نمي‌كند و آنها عمدتاً در شهرهاي بزرگ متمركز شده‌اند. در حال حاضر، اسلام صوفيانه در روسيه، در حال مبارزه با ساختار اسلام سلفي است. مسلمانان روسيه از نظر تركيب مذهبي اهل سنت به دو گروه اساسي تقسيم‌بندي مي‌شوند. حدود 65 درصد از مسلمانان سني مذهب روسيه، حنفي هستند که شامل تاتارها، باشقيرها، قزاق‌ها، قره‌چاي ها، بالكاري‌ها، آستي‌هاي و تعدادي از آذربايجاني‌ها و اقوام آسياي مرکزي مي شوند. 30 درصد از مسلمانان سني مذهب نيز شافعي هستند که شامل چچن‌ها، اينگوش‌‌ها و اكثر اقوام داغستان مي شوند. الباقي مسلمانان سني مذهب نيز پيروان مذهب حنبلي و جريان سلفي (وهابيت) هستند. همچنين در سال‌هاي اخير، در ميان مسلمانان داغستان، چچن و اينگوش، طريقت‌هاي صوفي نقشبنديه، قادريه و شاذليه نيز رواج يافته اند.
سعيد افندي چيرکيسکي؛ نام اصلي وي سعيد عبدالرحمانويچ آتسايف و متولد سال 1937 مي باشد. وي از شيوخ صوفيان نقش بنديه و طريقت شاذليه است که از سال 1980 به عنوان يکي از رهبران مسلمانان در داغستان و متخصص در فرقه شافعي فعاليت دارد. صوفي گري در روسيه بيش از همه در ميان مسلمانان منطقه ولگا- اورال به چشم مي خورد كه از تاريخي ديرينه برخوردار مي باشد. حامد الگار استاد مطالعات اسلامي و زبان فارسي در دانشگاه كاليفرنيا معتقد است كه زندگي مسلمانان اين منطقه و افكار و اعتقادات ايشان چندان مورد مطالعه قرار نگرفته است. صوفي ها نقش مهمي را در انتشار اسلام در ميان باشقيرها (طي قرون هشتم هجري يا چهارده ميلادي) در ميان باشقيرها ايفا كردند. علاوه بر اين، نمي توان از فعاليت هاي اين گروه براي انتشار اسلام در دوران اردوي طلايي چشم پوشي كرد. اين در حالي است كه بيشتر متخصصين شرقي و غربي مطالعات خود را به منابع اندكي محدود مي كنند و اطلاعات مشابه و غالبا نادرستي را در مورد نقش صوفيان در انتشار اسلام در مناطق ولگا، اورال، پاولژ، كريم و سيبري غربي منتشر مي كنند. بر اساس گفته اين كارشناسان، صوفي گري به معناي امروز آن، تنها در اواخر قرن هجده و اوايل قرن نوزده در منطقه ولگا – اورال رواج پيدا كرد و پس از دوره اي نه چندان طولاني، به خاطر فشارها از سوي جنبش جديديسم كه طرفداران اسلام مدرن بودند، جايگاه خود را از دست داد. اين جنبش در ميان قشر روشنفكر و دانشجويان منطقه پاولژ و اورال در نيمه دوم قرن نوزده رخ داد. حتي الكساندر بنيگسن و ماريو برواكس نيز اين مطلب را تاييد مي كنند.
اشاره به اين نكته نيز حايز اهميت است كه در قرن هجده ميلادي شيخ محمد بن الداغستاني يكي از شخصيت هاي ديني مسلمانان سال هاي زيادي را در ميان باشقيرها سپري كر ده است. او كه يكي از قضات اجراي احكام شريعت در موطن خود داغستان بود، در دوران حكومت تزاري به جنوب باشقيرستان و به روستاي كوچكي در كنار رود سامكارا تبعيد شد. شيخ محمد در آنجا نيز دست از فعاليت هاي خود نكشيد و شروع به آموزش مردم محلي و ترويج آموزه هاي اسلامي كرد. او تسلط زيادي به زبان هاي عربي، فارسي و چند زبان تركي داشت. در دوران قيام پوگاچوف (سال هاي 1775-1772 م.) محمد همراه با خانواده و شاگردانش راهي قزاقستان شده و در همان جا دار فاني را وداع گفت. شاگرد او شيخ وليد بن محمد الاميني الكارگالي (متوفي به سال 1218 هجري) از ديگر چهره هاي برجسته و تحصيل كرده علوم اسلامي تحصيلات خود را در كابل به پايان رساند و در مسير طريقت نقشبنديه زير نظر شيخ فائز خان بن خزر خان ابن الكابل و عده اي ديگر از علماي مطرح آن دوره به فعاليت هاي خود ادامه داد. كتاب «تلفيق الاخبار» ضمن معرفي تمامي چهره هاي برجسته علوم اسلامي در منطقه ولگا – اورال اطلاعات ارزنده اي راجع به فعاليت هاي روشنفكران مسلمان روسيه در اواخر قرون نوزده و اوايل قرن بيستم به خواننده ارايه مي كند(ايلشات نصيروف، معرفي كتاب، دكتري علوم فلسفه، 2013 /http://www.sufizm.ru/sufizm_in_Russia/sufi_ural/ ).